Το εργατικό κίνημα από τη γέννησή του ακόμη - και πριν την εμφάνιση του Μαρξισμού - υπήρξε διεθνιστικό. Ηταν αδύνατο να κλειστεί στα περιορισμένα σύνορα μιας χώρας, όσο μεγάλη κι αν ήταν, ήταν αδύνατο να περιοριστεί στους στενούς ορίζοντες ενός έθνους, όσο ισχυρό και μεγάλο κι αν ήταν, γιατί οι παραγωγικές σχέσεις, στο πλαίσιο των οποίων γεννήθηκε ουδέποτε αναγνώρισαν εθνικούς ή κρατικούς περιορισμούς. Εγραφαν οι Μαρξ - Ενγκελς στο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»2: «Οι εργάτες δεν έχουν πατρίδα. Δεν μπορεί να τους πάρεις αυτό που δεν έχουν. Μα μια και το προλεταριάτο πρέπει πρώτα να καταχτήσει την πολιτική εξουσία, να ανυψωθεί σε εθνική τάξη3, να συγκροτηθεί το ίδιο σαν έθνος, είναι και το ίδιο επίσης εθνικό αν και σε καμία περίπτωση με την έννοια της αστικής τάξης. Οι εθνικοί χωρισμοί και οι εθνικές αντιθέσεις ανάμεσα στους λαούς εξαφανίζονται όλο και περισσότερο με την ανάπτυξη της αστικής τάξης, με την ελευθερία του εμπορίου, με την παγκόσμια αγορά, με την ομοιομορφία της βιομηχανικής παραγωγής και των συνθηκών ζωής που αντιστοιχούν σ' αυτήν. Η κυριαρχία του προλεταριάτου θα τους εξαφανίσει ακόμα πιο γρήγορα. Η κοινή δράση του, τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του». Δεν επρόκειτο για κανενός είδους προσπάθεια διατύπωσης προφητειών αλλά για επιστημονικά συμπεράσματα που ξεπηδούσαν μέσα από τη μελέτη της κοινωνικής πραγματικότητας. Ας δούμε, όμως, πώς πήρε σάρκα και οστά η εκτίμηση των ιδρυτών του επιστημονικού σοσιαλισμού ότι η κοινή δράση του προλεταριάτου τουλάχιστον στις πολιτισμένες χώρες, αποτελεί έναν από τους πρώτους όρους της απελευθέρωσής του.
«Η αδελφοσύνη των λαών είναι εξαιρετικά αναγκαία προς το συμφέρον των εργατών. Γιατί κάθε φορά που προσπαθούμε να καλυτερέψουμε τη θέση μας με την ελάττωση των ωρών της εργασίας και με την αύξηση των ημερομισθίων, οι καπιταλιστές μας απειλούν ότι θα μισθώσουν Γάλλους, Βέλγους και Γερμανούς εργάτες που θα αναπληρώσουν την εργασία μας με χαμηλότερη τιμή. Δυστυχώς, η απειλή αυτή πραγματοποιείται συχνά. Το λάθος, βέβαια, δεν είναι των συντρόφων της ηπείρου5, αλλά οφείλεται αποκλειστικά στην έλλειψη κανονικής σύνδεσης μεταξύ των μισθωτών των διαφόρων χωρών. Ελπίζουμε, ωστόσο, πως η κατάσταση αυτή θα πάρει τέλος σε λίγο καιρό, γιατί οι προσπάθειές μας να ανεβάσουμε τους κακοπληρωμένους εργάτες στο ίδιο επίπεδο με κείνους που παίρνουν υψηλά ημερομίσθια, θα εμποδίσουν τους εργολάβους να χρησιμοποιούν μερικούς από μας ενάντια στους άλλους, για να καταβιβάζουν το επίπεδο της ζωής σύμφωνα με το κερδοσκοπικό τους πνεύμα»6. Η έκκληση κατέληγε με την πρόταση «να συγκληθεί μια συνέλευση των αντιπροσώπων της Γαλλίας, Ιταλίας, Γερμανίας, Πολωνίας, Αγγλίας και όλων των χωρών όπου υπάρχει επιθυμία συνεργασίας για το καλό της ανθρωπότητας»7.
Ο Μαρξ δεν είχε προηγουμένως σχέσεις με τους διοργανωτές της συγκέντρωσης. Εμαθε γι' αυτήν μια βδομάδα πριν την πραγματοποίησή της από έναν νεαρό Γάλλο δημοκράτη εμιγκρέ, τον Le Lubez, ο οποίος χρησίμευε σαν ενδιάμεσος ανάμεσα στους Γάλλους εργάτες και στις αγγλικές εργατικές ενώσεις. Ο Le Lubez πλησίασε τον Μαρξ για λογαριασμό των διοργανωτών της συγκέντρωσης, του ανέφερε ποιοι ήταν και τι σκόπευαν να κάνουν και τον κάλεσε να παραβρεθεί στη συγκέντρωση σαν εκπρόσωπος των Γερμανών εργατών. Μάλιστα, του ζήτησε να ορίσει στη συγκέντρωση έναν Γερμανό εργάτη για ομιλητή12. Ο Μαρξ δέχτηκε την πρόταση. Να, τι λέει ο ίδιος για το θέμα, σ' ένα γράμμα του στον Ενγκελς με ημερομηνία 4/11/1864: «Εδώ και κάμποσο καιρό, οι εργάτες του Λονδίνου απέστειλαν μίαν αντιπροσωπεία που είχε επικεφαλής της έναν εργάτη που το όνομά του ήταν Tolain, αυθεντικός εργάτης, υποψήφιος στις τελευταίες εκλογές του Παρισιού και θαυμάσιο παιδί (όπως άλλωστε και οι σύντροφοί του). Μια δημόσια συγκέντρωση συνεκλήθη για τις 28 Σεπτεμβρίου 1864 στο St. Martin' Hall με πρωτοβουλία του Odger - τσαγκάρη προέδρου του Τοπικού Συμβουλίου όλων των Τρέιντ-Γιούνιονς του Λονδίνου και της Εταιρίας ζύμωσης των Τρέιντ-Γιούνιονς για την ψήφο - που βρίσκεται σε επαφή με τον Bright και de Cremer, χτίστη, γραμματέα του συνδικάτου των χτιστών... Μ' ερώτησαν, μέσον κάποιου Le Lubez, αν θα συμμετείχα για λογαριασμό των Γερμανών εργατών και μου ζήτησαν να στείλω χωρίς άλλο στη συγκέντρωση έναν εργάτη σαν ομιλητή. Συνέστησα τον Eccarius που εξεπλήρωσε το καθήκον του με λαμπρό τρόπο. Παρευρισκόμουν ο ίδιος στο προεδρείο σαν βουβό πρόσωπο. Ξέροντας ότι αυτή τη φορά το Λονδίνο, όπως και το Παρίσι αντιπροσωπεύονταν από αληθινές δυνάμεις, είχα αποφασίσει ν' απαρνηθώ το συνηθισμένο μου κανόνα ν' αποκρούω αυτού του είδους τις προσκλήσεις»13.
Ο Μαρξ ήταν αυτός που επεξεργάστηκε την Ιδρυτική Διακήρυξη και το Καταστατικό της «Διεθνούς Ενωσης των Εργατών»18, όπως ήταν το πλήρες όνομα της 1ης Διεθνούς. Το έργο αυτό το ανέλαβε, αφού είχαν απορριφθεί σχετικά κείμενα άλλων ηγετικών στελεχών της Ενωσης και το έφερε σε πέρας με εξαιρετική επιτυχία. Τα κείμενά του αυτά, όπως και ο τρόπος που χειρίστηκε το όλο θέμα, αποτελούν, ακόμη και σήμερα, σχολείο ηγετικής επαναστατικής δράσης και συμπεριφοράς. Τόσο στην Ιδρυτική Διακήρυξη, όσο και στο Καταστατικό είναι διατυπωμένο το σύνολο των απόψεων του Μαρξ που βρίσκουμε στο Κομμουνιστικό Μανιφέστο και σε άλλα, προ του 1864, έργα του, αλλά όχι πάντα με την ίδια γλώσσα και την ίδια σκληρότητα στη μορφή. Στόχος του Μαρξ ήταν να ανεβάσει το επίπεδο των μελών της Διεθνούς κι όχι να δημιουργήσει αντιθέσεις φορμαλιστικού χαρακτήρα με τα διάφορα ρεύματα του εργατικού κινήματος που την απάρτιζαν. Γράφει ο ίδιος στον Ενγκελς: «Ηταν πολύ δύσκολο να ενεργήσουμε κατά τέτοιο τρόπο που η άποψή μας να εκφραστεί, έτσι ώστε να γίνει αποδεχτή από το σημερινό επίπεδο του εργατικού κινήματος... Θα χρειαστεί καιρός, ως που το κίνημα που αφυπνίζεται πάλι να κάνει ξανά δυνατή την παλιά τόλμη της γλώσσας. Θα πρέπει να είμαστε ενεργητικοί στο βάθος, μαλακοί στη μορφή». Για να φανεί ακόμη καλύτερα τι δυσκολίες αντιμετώπισε ο Μαρξ στη σύνταξη αυτών των κειμένων, αξίζει να σημειώσουμε τούτο. Από τη Διεθνή, του ανέθεσαν να συμπεριλάβει στον πρόλογο του Καταστατικού δύο φράσεις σχετικά με το «καθήκον» και το «δίκαιο», καθώς και με την «αλήθεια», την «ηθική» και τη «δικαιοσύνη». Στο ίδιο γράμμα του στον Ενγκελς, σημειώνει ότι συμπεριέλαβε αυτές τις φράσεις, προσθέτοντας με νόημα: «Το έκανα προσέχοντας να μην προκληθεί από αυτές τις προσθήκες η παραμικρή ζημιά»19.
«Εχοντας υπόψη:
Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης πρέπει να κατακτηθεί από την ίδια την εργατική τάξη,
Οτι ο αγώνας για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι αγώνας για ταξικά προνόμια και μονοπώλια αλλά για ίσα δικαιώματα και καθήκοντα και για την κατάργηση κάθε ταξικής κυριαρχίας,
Οτι η οικονομική υποδούλωση του εργάτη στο μονοπωλητή των μέσων εργασίας, δηλαδή των πηγών της ζωής, βρίσκεται στη βάση όλων των μορφών της δουλείας, στη βάση της κοινωνικής αθλιότητας, του διανοητικού μαρασμού και της πολιτικής εξάρτησης,
Οτι επομένως η οικονομική χειραφέτηση της εργατικής τάξης είναι ο μεγάλος τελικός σκοπός, στον οποίο πρέπει να υποταχθεί σαν μέσο κάθε πολιτικό κίνημα,
Οτι όλες οι προσπάθειες που τείνουν σ' αυτό το μεγάλο σκοπό απέτυχαν ως τώρα από έλλειψη αλληλεγγύης ανάμεσα στους διάφορους εργατικούς κλάδους κάθε χώρας και από την απουσία ενός αδελφικού δεσμού ανάμεσα στους εργάτες των διαφόρων χωρών,
Οτι η χειραφέτηση της εργατικής τάξης δεν είναι ούτε τοπικό, ούτε εθνικό, αλλά ένα κοινωνικό καθήκον που αγκαλιάζει όλες τις χώρες στις οποίες υπάρχει η σύγχρονη κοινωνία και που η λύση του εξαρτάται από την πρακτική και θεωρητική συνεργασία των πιο προχωρημένων χωρών,
Οτι το σημερινό ξαναζωντάνεμα του κινήματος της εργατικής τάξης στις πιο προχωρημένες βιομηχανικές χώρες της Ευρώπης, ενώ γεννά νέες ελπίδες, απευθύνει μια πανηγυρική προειδοποίηση να μην επαναληφθούν τα παλιά λάθη και απαιτεί την άμεση συνένωση των ασύνδετων ακόμα κινημάτων,
Για όλους αυτούς τους λόγους ιδρύθηκε η Διεθνής Ενωση των Εργατών».
Η Πρώτη Διεθνής έπαψε να υπάρχει, τυπικά, το 1876 αφού είχε εκπληρώσει την ιστορική της αποστολή. Είχε θέσει τις βάσεις του σύγχρονου εργατικού κινήματος τόσο από θεωρητική όσο και από οργανωτική σκοπιά, είχε διδάξει στο προλεταριάτο την αξία του προλεταριακού διεθνισμού και της πάλης για την ανατροπή της αστικής τάξης και την κατάκτηση της εξουσίας από τους εργάτες. Επί των ημερών της δράσης της γεννήθηκε το δικό της παιδί, η Κομμούνα του Παρισιού, που ήταν η πρώτη απόπειρα για τη θεμελίωση του εργατικού κράτους. Ο Μαρξ σ' ένα γράμμα του στο Γερμανό σοσιαλιστή Φρίντριχ Μπόλτε συνοψίζει την ιστορική αποστολή της Πρώτης Διεθνούς ως εξής23: «Η Διεθνής ιδρύθηκε για να αντικαταστήσει τις σοσιαλιστικές ή μισοσοσιαλιστικές αιρέσεις με την πραγματική οργάνωση της εργατικής τάξης για τον αγώνα. Το αρχικό καταστατικό και η ιδρυτική διακήρυξη το δείχνουν αυτό με την πρώτη ματιά. Από την άλλη μεριά η Διεθνής δε θα μπορούσε να κρατηθεί αν η πορεία της ιστορίας δεν είχε τσακίσει κιόλας τις αιρέσεις. Η ανάπτυξη των σοσιαλιστικών αιρέσεων και η ανάπτυξη του πραγματικού εργατικού κινήματος είναι πάντα αντίστροφα ανάλογες. Οσο καιρό οι αιρέσεις είναι (ιστορικά) δικαιολογημένες, η εργατική τάξη είναι ακόμα ανώριμη για ένα ανεξάρτητο ιστορικό κίνημα. Μόλις φτάσει αυτή την ωριμότητα όλες οι αιρέσεις είναι ουσιαστικά αντιδραστικές. Ωστόσο επαναλήφθηκε στην ιστορία της Διεθνούς εκείνο που δείχνει παντού η ιστορία. Αυτό που πάλιωσε προσπαθεί ν' αποκατασταθεί ξανά και να επιβληθεί μέσα στα πλαίσια της νεοκαταχτημένης μορφής. Και η ιστορία της Διεθνούς ήταν ένας συνεχής αγώνας του Γενικού Συμβουλίου ενάντια στις αιρέσεις και στους ερασιτεχνικούς πειραματισμούς που προσπαθούσαν να επιβληθούν μέσα στην ίδια τη Διεθνή ενάντια στο πραγματικό κίνημα της εργατικής τάξης».
Η Πρώτη Διεθνής υπήρξε αναμφισβήτητα ένα τεράστιο βήμα του εργατικού κινήματος. Συνοψίζοντας τον ιστορικό της ρόλο ο Λένιν έγραφε24: «Η Διεθνής αυτή είναι αξέχαστη, θα μείνει αιώνια στην ιστορία της πάλης των εργατών για την απελευθέρωσή τους. Εβαλε τα θεμέλια του οικοδομήματος εκείνης της παγκόσμιας σοσιαλιστικής δημοκρατίας που εμείς έχουμε τώρα την ευτυχία να χτίζουμε». Οσο όμως τεράστιο κι αν ήταν για το παγκόσμιο προλεταριάτο το βήμα της ίδρυσης της Διεθνούς, η οργάνωση αυτή απείχε από το να ανταποκρίνεται σ' εκείνο που ονειρεύονταν ο Μαρξ κι ο Ενγκελς, πράγμα απολύτως φυσικό για την εποχή της. Γι' αυτό ο Ενγκελς σ' ένα γράμμα του στον Ζόργκε έγραφε25: «Πιστεύω ότι η επόμενη Διεθνής - ύστερα από μερικά χρόνια επίδρασης των έργων του Μαρξ - θα είναι καθαρά κομμουνιστική και θα διακηρύξει άμεσα τις αρχές της». Το έργο αυτό έφεραν σε πέρας ο Λένιν και το μπολσεβίκικο κόμμα.
1 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 58
2 στο ίδιο σελ. 40-41
3 Στην αγγλική έκδοση του 1888 η φράση «να ανυψωθεί σε εθνική τάξη» έχει αντικατασταθεί από τη φράση «να ανυψωθεί σε ηγέτιδα τάξη του έθνους», στο ίδιο, σελ. 40
4 Ακαδημία Επιστημών ΕΣΣΔ: «Παγκόσμια Ιστορία», εκδόσεις Μέλισσα, τόμος ΣΤ2, σελ. 842
5 Εννοεί την ευρωπαϊκή ήπειρο σε διάκριση με τη νησιωτική Μ. Βρετανία
6 Δ. Ραζιάνοφ: «Μαρξ- Ενγκελς», εκδόσεις Αναγνωστίδη, σελ. 178-179
7 Ουίλ. Φόστερ: «Η Ιστορία των τριών Διεθνών», Αθήνα 1975, σελ. 51
8 Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51
9 Δ. Ραζιάνοφ, στο ίδιο, σελ. 181
10 Ουίλ. Φόστερ, στο ίδιο, σελ. 51
11 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», Εκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ, τόμος πρώτος, σελ. 450
12 Μπ. Νικολαϊέβσκι - Οτο Μένχεν - Χέλφεν: «Καρλ Μαρξ», Εκδόσεις Ράππα, σελ. 336
13 Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», στο ίδιο, σελ. 63
14 Michel Bakounin: «Για έναν αντιεξουσιαστικό σοσιαλισμό» (απόσπασμα από ένα γράμμα στον Χέρτζεν 28/10/1869), εκδόσεις Ελεύθερος Τύπος, σελ. 94 και 96
15 Φρίντριχ Ενγκελς: «Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ», στο «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», εκδόσεις Gutenberg, σελ. 26
16 Β. Ι. Λένιν: «Καρλ Μαρξ», Απαντα, εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 26, σελ. 49
17 Πρέντραγκ Βρανίτσκι: «Ιστορία του Μαρξισμού», εκδόσεις ΟΔΥΣΣΕΑΣ, τόμος Α΄, σελ. 161
18 Βλέπε και τα δύο αυτά ντοκουμέντα στο σύνολό τους, στο: Μαρξ-Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 440-456
19 Φρ. Ενγκελς - Κ. Μαρξ: «Αλληλογραφία», εκδόσεις Μπάυρον, τόμος β΄, σελ. 66
20 Φρίντριχ Λέσνερ: «Οι αναμνήσεις ενός εργάτη για τον Καρλ Μαρξ», στο «Αναμνήσεις για τον Μαρξ», εκδόσεις Gutenberg, σελ. 158-159
21 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος πρώτος, σελ. 452-453
22 Isaiah Berlin: «Καρλ Μαρξ», εκδόσεις SCRIPTA, 244-245
23 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος δεύτερος, σελ. 545
24 Β. Ι. Λένιν, Απαντα, εκδόσεις Σ.Ε., τόμος 38, σελ. 230
25 Μαρξ - Ενγκελς: «Διαλεχτά έργα», τόμος δεύτερος, σελ. 561