Η εμπορευματοποίηση «οδηγεί έναν αθλητή στην αύξηση μη επιτρεπόμενης βοήθειας, προκειμένου να νικήσει στους αγώνες»

Σε μια πρώτη ανάγνωση, ίσως κάποιον ξενίσει η φιλοξενία - στις αθλητικές σελίδες - θέματος που αφορά (και) τα ναρκωτικά. Ενδεχομένως - αγαθά σκεπτόμενος - πιστεύει ότι η μοναδική σχέση αθλητισμού και ναρκωτικών είναι η εκ διαμέτρου αντίθετη πορεία τους. Οτι λειτουργούν απωθητικά - αποτρεπτικά, το ένα για το άλλο. Αυτό θα έπρεπε να ισχύει.

Είναι όμως έτσι; Πόσο άσχετος (μπορεί να) είναι ο χώρος του αθλητισμού από τα ναρκωτικά; Πόσο - επί του πρακτέου - μακριά του είναι η «ναρκω-κουλτούρα»; Πόσο άσχετοι με το χώρο είναι θύτες και θύματα; Μήπως τελικά, υπό τις υφιστάμενες συνθήκες, η πορεία αθλητισμού και ναρκωτικών είναι παράλληλη, αλλά και - σε ορισμένα σημεία - τέμνουσα;

Για να φτάσει κάποιος/α, σύμφωνα με τους ειδικούς επιστήμονες, να εξαρτηθεί από ουσίες, πρέπει να υφίστανται μια σειρά από προϋποθέσεις. Η ρίζα των οποίων βρίσκεται σε προσωπικές αδυναμίες και στρεβλές νοοτροπίες που καλλιεργούνται - συντηρούνται, από το σύστημα. Εχουν δηλαδή κοινωνικές αναφορές και αιτίες. Και βέβαια οικονομικές.

Τα ναρκωτικά είναι χαρακτηριστικό μιας κοινωνίας όπου το καπιταλιστικό κέρδος αναγορεύεται σε υπέρτατη αξία και όπου ο ατομικισμός και η «επί πτωμάτων ανάδειξη», αποτελούν παράδειγμα προς μίμηση. Μιας κοινωνίας που αντί για δουλιά, μόρφωση, ψυχαγωγία και δικαιώματα στους νέους ανθρώπους, δίνει ανεργία, άθλιες συνθήκες εργασίας, εμπορευματοποίηση, αυταρχισμό, πολιτιστικά σκουπίδια. Αλλοτρίωση δηλαδή θεσμών, αξιών και αρχών, προς το συμφέρον των κρατούντων.

Στο πεδίο του αθλητισμού, ενός δηλαδή κομματιού της ίδιας κοινωνίας, η κατάσταση (μπορούσε να) είναι διαφορετική; Σύμφωνα με την επικρατούσα - στις ΗΠΑ δημιουργηθείσα - άποψη «ο πρώτος είναι πρώτος, ο δεύτερος τίποτα». Γιατί; Διότι ο αθλητισμός ταυτίστηκε με τον (κακώς εννοούμενο) πρωταθλητισμό. Και η νίκη με τα (υπέρογκα) ανταλλάγματα, τα τεράστια και αντικρουόμενα συμφέροντα, υποτάχθηκε στον καπιταλισμό και τις παθογένειές του.

Ολα τα παραπάνω οδηγούν σε λίγο πολύ γνωστές περιπτώσεις προβεβλημένων πρωταθλητών, οι οποίοι είναι χρήστες ναρκωτικών. Ακόμα και θάνατοι υπάρχουν. 'Η στην ταύτιση διοργάνωσης συγκεκριμένου αθλήματος και αθλητών (που δεν κόβουν τη συνήθεια όταν περνούν τον Ατλαντικό) για το ναρκωτικό των πλουσίων κλπ.

Αλλά και σ' ένα παρεμφερές «τρυπάκι». Το περιέγραψε το 2005 ο Δημ. Παναγιωτόπουλος (επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθήνας και γραμματέας της Διεθνούς Ενώσεως Αθλητικού Δικαίου): «Μετά την εμπορευματοποίηση του αθλητισμού, την εισβολή των χορηγών - ιδίως "μετά και την ευγενή επικάλυψη, που προσδίδει ο τίτλος του χορηγού" - την άμεση εμπλοκή των αθλητών με οικονομικά μέσα και τη διαχείριση υπέρογκων ποσών από τους παράγοντες του αθλητισμού σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, το ντόπινγκ έχει αναχθεί σε υπ' αριθμόν ένα πρόβλημα».

Υπ' αριθμόν ένα πρόβλημα του αθλητισμού λοιπόν το ντόπινγκ. Εχει άραγε καμιά σχέση με τα ναρκωτικά; Σύμφωνα με τη ΔΟΕ και το νόμο, το ντόπινγκ γίνεται με ποικίλους τρόπους, όπως με ψυχοκινητικά διεγερτικά φάρμακα, με ναρκωτικά αναλγητικά, με διουρητικά, με πεπτιδικές ορμόνες και άλλα. Κομμάτι του ντόπινγκ λοιπόν, ή επί το ελληνικότερο της φαρμακοδιέγερσης, είναι και τα ναρκωτικά. Συνέπειες του ντόπινγκ; Εκτός από επιπτώσεις στη σωματική υγεία των αθλητών, το ντόπινγκ έχει δυσάρεστες επιπτώσεις και στη συμπεριφορά, όπως διαταραχές, κυκλοθυμία, ευφορία, ψύχωση, κατάθλιψη, επιθετικότητα κλπ. Ο,τι δηλαδή και τα ναρκωτικά.

Η εμπορευματοποίηση του αθλητισμού έχει κάνει θύτες και θύματα (;) του ντόπινγκ, εντελώς απάνθρωπους. Για ένα μετάλλιο, δηλαδή τις χορηγίες, τα πριμ κλπ, έφτασαν να χρησιμοποιούν (ως μέθοδο ντοπαρίσματος) την εγκυμοσύνη και την έκτρωση! Αυτό συμβαίνει γιατί, σύμφωνα με τους επιστήμονες, οι ορμονικές και βιοχημικές μεταβολές που συμβαίνουν στο γυναικείο οργανισμό κατά τη διάρκεια της κύησης, συμβάλλουν στη βελτίωση της ανταγωνιστικής ικανότητας της αθλήτριας, καθώς αυξάνεται η μυϊκή δύναμη και αντοχή... Πλήρης εξαθλίωση δηλαδή, όπως και με τα ναρκωτικά. Οπως εύστοχα είπε ο Δ. Παναγιωτόπουλος, ο σύγχρονος αθλητής δεν είναι παρά ένα «άθλιο, ώριμο θύμα, έτοιμος για την αρένα του ακριβοπληρωμένου θεάματος, με ό,τι τούτο συνεπάγεται».

Η σχέση όμως ναρκωτικών και ντόπινγκ είναι και ιδεολογική. Ο Ηλίας Μιχαλαρέας (διδάκτωρ Ψυχολογίας, υπεύθυνος Τμήματος Ερευνας Μονάδας Απεξάρτησης 18 ΑΝΩ), μεταξύ άλλων, σε άρθρο του στο «Ρ» αναφέρει: «Τα ναρκωτικά δημιουργούν την ψευδαίσθηση της απόκτησης του ελέγχου κοινωνικών καταστάσεων και του αυτοελέγχου, δημιουργούν την ψευδαίσθηση ότι ο χρήστης μπορεί να επιβάλλει τους δικούς του όρους και να κυριαρχήσει πάνω στην πραγματικότητα. Δημιουργούν επίσης την αίσθηση της παντοδυναμίας και από την άποψη αυτή αποκτούν "μαγικές" ιδιότητες. Με τη χρήση των αναβολικών ο νέος άνθρωπος έχει τις ίδιες ψευδαισθήσεις. Τα αναβολικά γίνονται το "μαγικό" μέσον που οδηγεί στην αίσθηση παντοδυναμίας.

Και στις δύο περιπτώσεις κυριαρχεί η αποξένωση, ο ατομικισμός, ο εγωκεντρισμός, η απομόνωση. Οι σχέσεις τόσο με τη χρήση αναβολικών ουσιών όσο και με τη χρήση ναρκωτικών είναι σχέσεις έμμεσες, υποκριτικές, που βασίζονται στο ψέμα, στην απάτη και την αυταπάτη. Είναι σχέσεις που έχουν αναχθεί σε "νταλαβέρι" και που, μεταξύ άλλων, έχουν απώτερο σκοπό το κέρδος». Το οποίο είναι τεράστιο. Ο τζίρος, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, από τα ναρκωτικά ξεπερνάει τα 500 δισ. δολάρια και από το ντόπινγκ τα 20 δισ. δολάρια...

Οι διαστρεβλώσεις και οι αλλοτριώσεις, ο ίδιος ο καπιταλισμός λοιπόν οδηγούν σε παθογένεια και τον αθλητισμό. Και επειδή κάποιοι, σκόπιμα, κατηγορούν το ΚΚΕ για «μονομέρειες», «δογματισμούς», «αναχρονισμό» και ξεπερασμένες απόψεις, ας δούμε ένα από τα συμπεράσματα του 1ου Ευρωπαϊκού Αθλητικού Συμποσίου που έγινε (Μάη '99) από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και τη ΓΓΑ: «Ο αγώνας θα πρέπει να στοχεύει περισσότερο στους πραγματικούς λόγους που συνεισφέρουν στον πολλαπλασιασμό του ντόπινγκ. Η αγωγή των ναρκωτικών και η επιτρεπτικότης του υπερβολικού ανταγωνισμού, η υπερβολική τιμή, η πίεση από τους σπόνσορες - εμπορική και/ή θεσμική - είναι πρακτικές που δε θα έπρεπε να είναι αποδεκτές διά συναινέσεως από τους αθλητικούς παράγοντες»...

Την πραγματικότητα λοιπόν δεν την αρνούνται, ούτε και αυτοί που τη διαμορφώνουν. Η εμπορευματοποίηση του αθλητισμού, οδηγεί στα προβλήματα και τον εκτροχιασμό που βιώνουμε. Απλά - με διάφορα τεχνάσματα - επιχειρούν να εξωραΐσουν τις αιτίες και να αποπροσανατολίσουν. Προβάλλοντας μεμονωμένες συμπεριφορές, «κακούς» και «παραστρατημένους», «μοιραία» γεγονότα, το «κακό το ριζικό μας» κλπ.

Η απάντηση, έρχεται (και) από τον Σουηδό αθλητίατρο, Εϊνάρ Ερικσον, που θεωρεί ότι «...ο πόλεμος εναντίον των απαγορευμένων ουσιών θα είναι μία δύσκολη μάχη όσο καιρό οι σπόνσορες είναι οι βασικοί οικονομικοί χορηγοί των αθλητών. Οι σπόνσορες αυτοί δεν πληρώνουν μόνο τους μισθούς των αθλητών, αλλά υπόσχονται και επιπλέον χρήματα στις νίκες. Αυτό οδηγεί έναν αθλητή στην αύξηση μη επιτρεπόμενης βοήθειας, προκειμένου να νικήσει στους αγώνες».

Είτε λοιπόν για την πραγματική αντιμετώπιση των ναρκωτικών, είτε την αλλοτρίωση του αθλητισμού, απαιτούνται άλλοι συσχετισμοί - σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο - διαφορετική κοσμοθεωρία και ιεραρχήσεις. Επίκεντρο να ξαναγίνει ο άνθρωπος και οι πραγματικές ανάγκες του, ηθικές αρχές και ιδανικά. Οχι τα κέρδη των καπιταλιστών. Στα πλαίσια του συστήματος μπορούν, υπό την πίεση ενός ενιαίου μετώπου από τα λαϊκά στρώματα, να υπάρξουν βελτιώσεις. Αλλά για να ξαναγίνει ο αθλητισμός δικαίωμα στην υπηρεσία του ανθρώπου, χωρίς φαινόμενα σήψης και εκμετάλλευσης, μόνο ένας δρόμος υπάρχει. Η απαλλαγή του από την εμπορευματοποίηση.

Στο ισόγειο λειτουργεί το Κέντρο Μελέτης Ιστορίας της ΕΑΜικής Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Εκεί βρίσκονται:

• Η βιβλιοθήκη Σύγχρονης Κοινωνικής και Πολιτικής Ιστορίας, με βιβλία κοινωνιολογίας, πολιτικής, ιδεολογίας, φιλοσοφίας όλου του 20ού αιώνα και ιστορικά βιβλία με επίκεντρο τη δεκαετία 1940-1949.
• Το ηλεκτρονικό αρχείο με όλες τις εφημερίδες της περιόδου 1940-1949, όλα τα περιοδικά της ΕΠΟΝ, ντοκουμέντα από την Κυβέρνηση του Βουνού κ.ά., τα οποία είναι διαθέσιμα σε μελετητές, φοιτητές, υποψήφιους διδάκτορες και μεταπτυχιακούς.
• Η ηλεκτρονική βιβλιοθήκη, που περιλαμβάνει μια σειρά εγκυκλοπαίδειες, ιδιαίτερα χρήσιμες σε μαθητές, φοιτητές και εκπαιδευτικούς.
• Η δανειστική βιβλιοθήκη, με λογοτεχνικά βιβλία και σχολικά βοηθήματα.

Ενδεικτικό του σκοπού που υπηρετεί το Κέντρο Μελέτης Ιστορίας και της προσπάθειας να «αγκαλιαστεί» πλατιά από νεολαία και εκπαιδευτικούς είναι το γεγονός ότι τμήμα της δανειστικής βιβλιοθήκης αφορά στο φιλειρηνικό και στο γυναικείο κίνημα της χώρας. «Υπάρχουν υλικά και έντυπα της Επιτροπής για τη Διεθνή Υφεση και Ειρήνη και της Ομοσπονδίας Γυναικών Ελλάδας, που μπορεί κανείς να τα επεξεργαστεί για μια σχολική ή άλλου τύπου εκδήλωση», υπογραμμίζει στον «Ρ» η Αννα Λουκά.

Ιδιαίτερη είναι η έμφαση που δίνεται στο ρόλο των εκπαιδευτικών στην αξιοποίηση του πλούσιου υλικού και στη μεταλαμπάδευσή του στη νέα γενιά μέσω των σχολικών εκδηλώσεων. «Υπάρχει υλικό που μπορεί να "ντύσει" εκδηλώσεις για την Επανάσταση του '21, τη 17 Νοέμβρη και φυσικά την Εθνική Αντίσταση. Για αφιερώματα σε ποιητές και λογοτέχνες. Μπορούμε να παρέχουμε υλικό σε δεκάδες σχολειά ταυτόχρονα!», επισημαίνουν οι υπεύθυνοι του Μουσείου.

Επιπλέον, οι φορείς που συμμετέχουν στη διαμόρφωση και τη λειτουργία του Μουσείου, επιδιώκουν το Μουσείο, το Κέντρο Μελέτης, καθώς και η αυλίτσα, που βρίσκεται πίσω από κτίριο, να φιλοξενούν πολύμορφες εκδηλώσεις, να αποτελέσουν στέκι για τη νεολαία της περιοχής και να στεγάσουν τις ανησυχίες και τους προβληματισμούς της.

Τα εκθέματα του Μουσείου «ζωντανεύουν» την Ιστορία, που οι μαθητές του Περιστερίου και της υπόλοιπης Ελλάδας δε θα μάθουν στο σχολείο: Το 1943 ο ΕΛΑΣ δίνει σφοδρές μάχες ενάντια σε ταγματασφαλίτες, χίτες και μπουραντάδες. Το καλοκαίρι του '44 γίνεται η μάχη της Παλαιάς Αγοράς και το μπλόκο των Γερμανών και των συνεργατών τους στο Περιστέρι. Το '44 είναι κομβική χρονιά. Σε κατεχόμενη Ελλάδα ψηφίζουν 2.000 Περιστεριώτες για την κυβέρνηση του βουνού! Συγκρότηση του ΔΣΕ, τον Δεκέμβρη του 1946. Τον Ιούνη του '47, εκτέλεση Περιστεριωτών στην Αίγινα.

Μέσα από τις φωτογραφίες και τα άλλα ντοκουμέντα ο επισκέπτης «γνωρίζει» απλούς ανθρώπους, που σ' αυτές τις συνθήκες μετατράπηκαν σε λαϊκούς ήρωες. Μεταξύ αυτών, τον Νίκο Κομνηνό, πρωτοπόρο του εργατικού κινήματος στο Περιστέρι και πρώτο Γραμματέα της Εθνικής Αλληλεγγύης. Τον Ευγένη Χαραλαμπίδη, από τα πρώτα στελέχη του ΕΑΜ, πρωτοπόρο κομμουνιστή και μετέπειτα λαϊκό δήμαρχο Περιστερίου. Τον Γιώργο Γιώση, υποψήφιο δήμαρχο Περιστερίου το 1934, επικεφαλής του Εργατικού Αγροτικού Μετώπου, μετά το 1940, «μπαίνει» αμέσως στην Αντίσταση, τον Νίκο Φωλόπουλο, στέλεχος του ΚΚΕ και μια σειρά κομμουνιστές και αγωνιστές «στελεχώνουν» από την πρώτη στιγμή το ΕΑΜ.

Με μεγάλη συγκίνηση και θαυμασμό οι επισκέπτες βλέπουν τα εκθέματα και μαθαίνουν την Ιστορία τους. Η φωτογραφία της 16χρονης Αννας Παρλιάρου, που με το ένα στήθος κομμένο από τα βασανιστήρια, αρνήθηκε στο μπλόκο του Περιστερίου, τον Ιούλη του '44, να προδώσει τα αδέλφια της στους καταχτητές. Δέος προκαλούν τα πρωτότυπα τεύχη του περιοδικού της ΕΠΟΝ «Νέα Γενιά» και τεύχη από την πρώτη έκδοση των Απάντων του Λένιν στα ρωσικά. Η ζώνη του Πέρδικα, με χαραγμένη πάνω της τη χρονολογία «1948». Η πρωτότυπη αφίσα του 1964, με την οποία οι αντιστασιακές οργανώσεις καλούν σε προσκύνημα στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Τα πρωτότυπα απολυτήρια του ΕΛΑΣ και του ΔΣΕ. Ολα τους, από μια αφορμή για διάβασμα, προβληματισμό και συζήτηση.

Ξεχωριστή θέση στο Μουσείο κατέχει ο ηρωικός αγώνας του ΔΣΕ και οι τόποι εξορίας, όπου χιλιάδες κομμουνιστές και αγωνιστές πέρασαν τη μισή τους ζωή χωρίς να «λυγίσουν». Ιδιαίτερη εντύπωση προξενούν οι μεταξοτυπίες και τα σκίτσα του Γιώργου Φαρσακίδη από τη Μακρόνησο. Φωτογραφίες - ντοκουμέντα από τη ζωή στον Αϊ - Στράτη και στο Τρίκερι.

Εξόριστες αγωνίστριες στο Τρίκερι

Μέσα από το Μουσείο αναδεικνύονται τα κυριότερα εργατικά «κάστρα» της ΕΑΜικής Αντίστασης και οι λαμπρότεροι σταθμοί του εργατικού κινήματος.

Στις φωτογραφίες απεικονίζεται το εργοστάσιο Μετάλλου και Ελασματουργείο της ΒΙΟ στο Μεταξουργείο, που το '44 έβγαζε κομμάτια για τουρμπίνες, για καράβια κλπ. Κάτω από τη μύτη των Γερμανών, στα υπόγεια του μηχανουργείου της ΒΙΟ, τυπωνόταν για κάποιο διάστημα ο παράνομος «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ».

Στο λιγνιτωρυχείο του Αϊ-Βασίλη, από τους 1.700 εργάτες, οι 900 ήταν μέλη του ΕΑΜ. Εδιναν ζωή, τροφή και κουράγιο στο λαό. Ο 4ος λόχος ΕΛΑΣ Περιστερίου αποτελούνταν από εργάτες στο κάρβουνο. Από τη δράση των λιγνιτωρύχων, ξεχωρίζει το σαμποτάζ για το «ρίξιμο» της παραγωγής του κάρβουνου, με στόχο να φτάσει από τους 600 τόνους στους 200 τόνους.

Στο κλωστοϋφαντουργείο του Λαναρά, το ΕΑΜ δίνει ιδιαίτερο βάρος στην πολιτική δουλιά και στη διάσωση των εργαζομένων και των οικογενειών τους από την πείνα και το κρύο. Ιστορική καταγράφεται η μεγάλη απεργιακή κινητοποίηση των κλωστοϋφαντουργών για την αύξηση του συσσιτίου, την κάλυψη του ρουχισμού και άλλων πρώτων αναγκών τους. «Πάλευαν, όχι για το μεροκάματο, αλλά για την ίδια τους τη ζωή. Από μισό κυπελάκι σταφίδα, για ένα ολόκληρο, από ένα πουκάμισο, δυο πουκάμισα, από μια κουβέρτα, δυο κουβέρτες. Και κέρδισαν!», λέει χαρακτηριστικά ο Θ. Αυγέρος.

Εξόριστοι στον Αϊ- Στράτη (1959 - '60) σατιρίζουν το «πλοίο της γραμμής», το οποίο δεν έρχεται!

«Παιδί» της αναγκαιότητας να «φτάσει» στη νέα γενιά η ιστορία των λαϊκών αγώνων και ιδιαίτερα της λαμπρής περιόδου 1940-1949. «Χρέος» να τιμηθούν οι χιλιάδες λαϊκοί ήρωες της Αντίστασης του ΕΑΜ, του ΕΛΑΣ, της ΕΠΟΝ και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας, που μας διδάσκουν μέχρι σήμερα αγώνα για να 'ναι ο λαός ελεύθερος από κάθε εξαναγκασμό, διδάσκουν την απειθαρχία και ανυπακοή στον ταξικό εχθρό, τους εκμεταλλευτές, που μας δείχνουν με αισιοδοξία το δρόμο της συλλογικής ζωής και δράσης για την οικοδόμηση της δικής μας ζωής. Απάντηση στην αναθεώρηση της ιστορίας από τα επιτελεία των ιμπεριαλιστικών κέντρων, όπως η ΕΕ - ΗΠΑ και στα κάθε λογής αντικομμουνιστικά της μνημόνια.

Μέσα σε 44 μερόνυχτα «στήθηκε» το Μουσείο ΕΑΜικής Αντίστασης στο Περιστέρι, σε μια διώροφη μονοκατοικία στην «καρδιά» της πόλης, η οποία έμενε από τη δημοτική αρχή για χρόνια αναξιοποίητη. «Στήθηκε» με πρωτοβουλία των Παραρτημάτων Περιστερίου της ΠΕΑΕΑ και του Πολιτιστικού Συλλόγου Απογόνων και Φίλων της Εθνικής Αντίστασης και του ΔΣΕ και με τη στήριξη εργατικών συνδικάτων, μαζικών φορέων, μαθητών, φοιτητών, εκπαιδευτικών κ.ά. Για να μείνει ζωντανή η ιστορία, μέσα από τις βιβλιοθήκες, το ηλεκτρονικό αρχείο και την ηλεκτρονική βιβλιοθήκη, μέσα από το κάθε αντικείμενο, την κάθε φωτογραφία, όπου το καθένα περικλείει τη δική του λαμπρή ιστορία.

Στον πρώτο όροφο λειτουργεί το Μουσείο, δίνοντας «σάρκα και οστά» σήμερα στους λαϊκούς αγώνες του τότε. «Για να δώσουμε έμφαση ότι το Μουσείο έχει πανελλαδικό χαρακτήρα, περιορίσαμε το κομμάτι της ιστορίας της πόλης μας. Βέβαια και η ιστορία του Περιστερίου αποτελεί κομμάτι της πανελλαδικής ιστορίας. Στο ισόγειο, που λειτουργούν οι βιβλιοθήκες, υπάρχει τμήμα με την τοπική ιστορία, σε σύνδεση με τη συνολική της περιόδου '40-'49», μας εξηγεί ο Θόδωρος Αυγέρος, πρόεδρος του Παραρτήματος Περιστερίου του Συλλόγου Φίλων και Απογόνων της ΕΑ και του ΔΣΕ.

«Επρεπε σαν Αντιστασιακοί να φροντίσουμε να δημιουργηθεί Μουσείο ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης. Μαζί με τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας το καταφέραμε και με τη συγκινητική ανταπόκριση του κόσμου, των εργαζομένων και τη διάθεσή τους να προσφέρουν ό,τι μπορούσε ο καθένας τόσο στο Μουσείο όσο και στις βιβλιοθήκες. Ερχονται σχολεία και συναγωνιστές παλιοί και σύντροφοι, απλός κόσμος, άνθρωποι όλων των ηλικιών και μας λένε "μπράβο". Για τις επόμενες γενιές το κάναμε. Εμείς θα φύγουμε κάποια στιγμή. Να μάθουν οι νέοι άνθρωποι αυτό το κομμάτι της Ιστορίας, τι έκαναν οι γονείς κι οι παππούδες τους γι' αυτόν τον τόπο κι αυτό το λαό. Αυτά πρέπει να μείνουν», είπε χαρακτηριστικά στον «Ρ» ο Νίκος Γουλοσπύρος, πρόεδρος του παραρτήματος Περιστερίου της ΠΕΑΕΑ.

Τα άρθρα του Δήμου Παπαθανασίου για την Κομμούνα του Παρισίου (και όχι μόνο) διασώθηκαν και διαδόθηκαν από τον δημοσιογράφο και λογοτέχνη Μιχάλη Παπαϊωάννου (1912-1995) («Η εξέγερση» έργο του Γάλλου ζωγράφου Ονορέ Ντομιέ)

Ο «Ριζοσπάστης» αναφέρθηκε διεξοδικά στο θέμα στο ένθετο του φύλλου της 18ης του Μάρτη 2007.

Σήμερα θέλουμε να αναφερθούμε στην απήχηση που είχε η Παρισινή Κομμούνα στην Ελλάδα του καιρού της, ποιος ο απόηχός της τότε στη χώρα μας και ποιος την υπεράσπισε ολόθερμα και άνευ όρων.

Αυτός ήταν ο αγωνιστής δημοσιογράφος Δήμος Παπαθανασίου και η εφημερίδα του «Μέλλον», γεννημένος στην Πορταριά του Πηλίου το 1830. Πέθανε στην Αθήνα το 1878.

Και αυτός που διέσωσε και μας έδωσε τα άρθρα του και άλλα κείμενά του ήταν ο Μιχάλης Παπαϊωάννου, ο γνωστός αγωνιστής, δημοσιογράφος, λογοτέχνης και λόγιος, ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου των Ελληνικών Γραμμάτων και του αριστερού κινήματος. Αυτός διέσωσε και αξιοποίησε το αρχείο του «Μέλλοντος» του Δήμου Παπαθανασίου.

Ο Μιχάλης Μ. Παπαϊωάννου γεννήθηκε στη Λάρισα το 1912 και πέθανε στην Αθήνα στις 16 του Οκτώβρη 1995 σε ηλικία 83 ετών.

Η συμβολή του και οι υπηρεσίες του στα Γράμματα είναι πολλές και μεγάλες. Ανάμεσά τους τα «Ιστορικά σημειώματα της μονής Σπαρμού στον Ολυμπο», «Η επανάσταση του 1821-1822», «Γόλος-Βόλος και τα συγγενή σλαβικά τοπωνύμια της Ελλάδας», «Αλ. Παπαδιαμάντης», «Φιλολογικές μελέτες», «Χριστόφορος Περραιβός», «Οι αρχές της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας», «Ιω. Οικονόμου Λογιοτάτου, επιστολαί διαφόρων», «Ν. Καρβούνης, διηγήματα», «Η ελληνική ποίηση ανθολογημένη», μαζί με τους Μάρκο Αυγέρη, Βασίλη Ρώτα και Θρασύβουλο Σταύρου, «Φαναριώτες-Εφτανήσιοι» (Ανθολογία), «Κώστας Βάρναλης» (μελέτες), «Από τον Ψυχάρη στο Γληνό» (μελέτες), «Ιω. Οικονόμου-Λογιοτάτου, Ιστορική Τοπογραφία Θεσσαλονίκης» - «Αληθινή Ιστορία» Λουκιανού, μετάφραση στη δημοτική, «Κ. Βάρναλη "Προσκυνητής"», «Δημοτικό τραγούδι και λαϊκός πολιτισμός», «Συμβολή της Ρωσίας στην Ελληνική Επανάσταση (Π. Σοφιανόπουλος)», όπως και μελέτες του δημοσιευμένες μετά τη μεταπολίτευση στο «Ριζοσπάστη», «Ο πρώτος φεμινιστής (Π. Σοφιανόπουλος)», «Ο μαρξισμός στην Ελλάδα», «Δύο πρόδρομοι της πνευματικής αναγέννησης του 1880», «Οι πρώτες αναφορές στο Μαρξ», «Η πρώτη συζήτηση για το σοσιαλισμό στην Ελλάδα» και «Η Παρισινή Κομμούνα του 1871 και η Ελλάδα» (1992) ξανατυπωμένη από τη «Σύγχρονη Εποχή» το 1995. Τούτη η σύντομη εισαγωγική αναφορά στον άνθρωπο και στο έργο του, ας θεωρηθεί ως απότιση φόρου τιμής στη μνήμη του, στα 12 χρόνια από το θάνατό του.

Απόηχος και υπερασπιστής της Παρισινής Κομμούνας στην Ελλάδα του καιρού της ήταν ο αγωνιστής δημοσιογράφος Δήμος Παπαθανασίου (1830-1878) και η εφημερίδα του «Μέλλον» («Ζήτω η Κομμούνα»-Σχέδιο του Ουόλτερ Κρέιν, δημοσιευμένο το 1896)

Στο ίδιο τεύχος δημοσιεύονται και τρεις λιθογραφίες με θέμα την καταστολή της Κομμούνας, του Γάλλου επαναστάτη καλλιτέχνη Ονορέ Ντομιέ (DAUMIER), ζωγράφου, λιθογράφου και χαράκτη (1808-1879), κείμενα για τα οποία η «ET» στο σύντομο εισαγωγικό της σημείωμα έγραφε: «Θεωρεί εξαιρετική επιτυχία την παρουσίαση ενός πρωτοπόρου της γραφίδας στον τόπο μας, χάρη στο Μ. Μ. Παπαϊωάννου, που μας παραχώρησε από το προσωπικό του αρχείο τα δυο άρθρα του Δήμου Παπαθανασίου για την κοσμογονική επανάσταση της Κομμούνας».

Και αμέσως μετά διαβάζουμε στο κείμενο του άρθρου:

«Επιδοκιμάζω τας αρχάς, ουχί και τα πρόσωπα του Δήμου», είπεν ο Βίκτωρ Ουγκώ εν τη τελευταία εκ Βρυξελλών διακηρύξει του. Είχε δίκαιον καθ' εαυτόν ο έξοχος ούτος ποιητής και συγγραφεύς της Γαλλίας. Επισημότης αυτός ων, ήθελεν επισημότητας εν τοις πράγμασιν, ήθελε πάντως, Θιέρς, Γκιζώ, Γραμών, Ρουέ, Δουντανλού, Πελισιέ, Μακμαών, Ολιβιέ, Φάβρους, Σιμών, επί της σκηνής δρώντας. Οι δε εν τη επαναστάσει κατά πρώτον τε εμφανισθέντες και κατόπιν υπό του Δήμου προχειρισθέντες δεν ήσαν τοιούτοι· δεν ήσαν dignitaires ή hommes d' Etat, επισημότητες ή πολιτικοί άνδρες, ως λέγουσι και παρ' ημίν μεστώ στόματι σοβαρευόμενοι πολιτικοί ή βριθιόμενοι δημοσιογράφοι· ήσαν ποταποί τινές και χυδαίοι εργάται, τυχοδιώκται εξόριστοι ή μακρά έτη διανύσαντες εν φυλακαίς· ιδού η ασχήμια, το έγκλημα, η αναξιότης των. Δεν ήσαν στρατάρχαι, κόμητες, βαρώνοι, δούκες πεντακοσιομέδιμνοι, εκ των μυριάδας δηλονότι μεδίμνων συσσωρευόντων και σπαταλώντων από των του λαού ιδρώτων, εκ των μισθούς και συντάξεις, εις εκατομμύρια ανερχομένας νεμομένων, εκ των ανάκτορα και βαρωνίας και γαιών μυριόπλεθρα περιποιησαμένων δι' ας προσήνεγκαν τω δεσποτισμώ δουλικάς υπηρεσίας, ή δι' όσας έστησαν τω παμφάγω δαίμονι Πολέμω εκατομμυριόμβας θησαυρών και ευγενών του Θεού πλασμάτων. Δεν ήσαν τοιούτοι οι αναγορευθέντες άρχοντες του Παρισινού Δήμου. Αλλά... θήτες! ή ζευγίται!... Παλιανθρωπιά, βρωμολαός, ως λέγουσι και παρ' ημίν οι έξοχοι πολιτευόμενοι, οι σοβαροί δημοσιογράφοι, οι αριστοκράται, οι πεντακοσιομέδιμνοι ή προγεγραμμένοι τινές και έτη πολλά βιώσαντες εν τη αλλοδαπή. Οίον, ήτο ο πολίτης Δελεκλούζ, ο αδαμάντινος εκείνος δημοσιογράφος ο δεκαετηρίδας όλας του βίου του διανύσας εν φυλακαίς ή εν εξορίαις διά τα φρονήματά του, ο δυνάμενος έχειν αν και αυτός ανάκτορα και κομητείας και μεδίμνους δαψιλείς από του ταμείου, εάν ήθελε να προσκυνή τω Βάαλ, αλλά προτιμήσας την ένδειαν, τας φυλακάς, την υπερορίαν! Δυστυχή Δελεκλούζ! Εζησας ως μάρτυς, διά ν' αποθάνης ονομαζόμενος κακούργος, μιαρός, τέρας! Δέχθητι παρ' ημών εν θαλερόν δάκρυ επί του τάφου σου, επί των οδοφραγμάτων εκείνων, άτινα υπερασπίσθης μαχόμενος ηρωικώς, ως εν τη ζωή τας αρχάς σου, κακούργοι και τέρατα εισίν οι υβρισταί σου· συ έζησες και ετελεύτησες ως ήρως και μάρτυς.

Ησαν οι όμοιοι αυτώ Φήλιξ, Πιάτ και Γουρνέ, δημοσιογράφοι δηλονότι, επίσης έντιμοι, επίσης ευσταθείς, επίσης καρτερικοί»...

...«Ητο ο πολίτης Φλουράνς, ο γενναίος, ο ενθουσιώδης εκείνος νέος, ο τρέχων πανταχού όπου εθνική επανάστασις, ίνα προσφέρη το αίμα και την περιουσίαν του, ο φλεγόμενος εκ του ιεροτέρου πυρός της ελευθερίας και παλιγγενεσίας των λαών. Η Ελλάς οφείλει εν δάκρυ επί του γενναίου όσον ευγενούς τούτου φιλέλληνος, η δε Κρήτη μίαν νοεράν ανθοδέσμην επί του τάφου του ακραιφνούς όσον επιφανούς εθελοντού της, το "Μέλλον" ραίνει εκ μέρους της Ελλάδος και της Κρήτης και το δάκρυ και την ανθοδέσμην, οικτίρον τα ηλίθια ή πεπωρωμένα κύμβαλα, τα μη σεβασθέντα την αγιωτέραν και ευγενεστέραν φλόγα εν τω αδολωτέρω και τιμιωτέρω στήθει, αλλ' εξυβρίσαντα επί της θανής του!»...

Και σε αυτόν τον τόνο ο Δήμος Παπαθανασίου συνεχίζει τη μνημόνευση των επιφανών ηγετών της Κομμούνας, θυμάτων της άγριας καταστολής της τρομοκρατικής κυβέρνησης των Βερσαλλιών του αιμοσταγούς Θιέρσου και των συν αυτώ, για να καταλήξει:

«Τοιούτοι οι άρχοντες του Παρισινού Δήμου. Εικότως άρα το καθ' εαυτόν απεδοκίμασεν τούτους ο Ουγκώ, καίτοι επικροτών και παραδεχόμενος τας αρχάς των. "Προπίνω υπέρ των αρχών ουχί υπέρ των προσώπων!" είπε και μικράς τίνος χώρας μία επισημότης, ο πρόεδρος της Βουλής αυτής, εν εθνικώ τινι συμποσίω. "Τα πρόσωπα αναδεικνύουσι τας αρχάς, ανέκραξε πρεσβύτερος των κοινωνικών προλήψεων και διακρίσεων νεανίας εκ των συνδαιτυμόνων, μαχόμενα και θνήσκοντα υπέρ αυτών προπίνω και υπέρ των αρχών και υπέρ των προσώπων". Προπίνομεν και ημείς νοερώς ώδε υπέρ αμφοτέρων» (Σελίδες 147, 148 και 151 του βιβλίου).

Ο πρόεδρος της ελληνικής Βουλής, που έκαμε την ταυτόσημη με τον Ουγκώ πρόποση, ήταν ο Ζακύνθιος Κων/νος Λομβαρδός, ο διώκτης και άσπονδος εχθρός του Ανδρέα Λασκαράτου, που ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου στη σελίδα 27 του βιβλίου του «H παρισινή Κομμούνα και η Ελλάδα», τον χαρακτηρίζει ως τον πρώτο αντικομμουνιστή στη χώρα μας και παραθέτει προς απόδειξη επιστολή του προς τον Ιωσήφ Μομφεράτο, με την οποία τον ρωτάει, «πότε, φίλτατε Ιωσήφ, ο λαός της Επτανήσου συνταύτισε το ζήτημα της εθνικής αποκαταστάσεως μετά του ζητήματος της εφαρμογής της Δημοκρατίας εις το πολίτευμα και του κοινωνισμού ή κομμουνισμού εις την πολιτείαν;». Και στη σελίδα 81 της ίδιας εισαγωγής του ίδιου βιβλίου τον χαρακτηρίζει καιροσκόπο και μέγα τυχοδιώχτη της πολιτικής.

Επειδή ο χώρος δε μας επιτρέπει να επεκταθούμε, θα αναφέρουμε μόνο ότι στην εκτενέστατη από 91 σελίδες εισαγωγή του, ο Μ. Μ. Παπαϊωάννου αναφέρεται στην κατάσταση που επικρατούσε τότε, και πρωτύτερα, επί Οθωνα, στην Ελλάδα, στο ρόλο του Γεωργίου του Α΄, στην κοινωνική και δημογραφική κατάσταση της χώρας, στην κατάσταση στον αθηναϊκό Τύπο, στις αντιλήψεις του Δ. Παπαθανασίου, που εθεωρούσε την Ελλάδα μικρογραφία της Γαλλίας και την Κομμούνα του Παρισιού φερμένη από την Αμερική, στους διωγμούς που ο Δ. Παπαθανασίου είχε υποστεί επί Οθωνα και επί Γεωργίου του Α΄, αναλύει τα δημοσιευόμενα στο βιβλίο άρθρα του παραθέτοντας εκτενή αποσπάσματά τους, τις διαφοροποιήσεις από τις αρχικές των απόψεων του Δ. Παπαθανασίου για την Κομμούνα, όσο και για την Πρώτη Διεθνή (Διεθνής Ενωση των Εργατών), αναφέρεται και στον αντιδραστικό Τύπο, όπως στην «Παλιγγενεσία», που κατηγορούν την Κομμούνα και τους κομμουνάρους ως κτήνη, κακούργους, μιαρούς και τέρατα, αλλά στο τέλος κάποιες από αυτές τους εξυμνούν, πράγμα που δικαιώνει ηθικά τον Παπαθανασίου, ο οποίος στο μεταξύ είχε δεχτεί μέχρι και απόπειρα δολοφονίας στις 3 του Ιούνη 1871 στην πλατεία Ομόνοιας από τον αστυνομικό Ψαλτήρα «επικεφαλής κουστωδίας χαφιέδων», για να σχολιάσει ο αντιδραστικός «Αιών»: «...Ραπίζοντες τον την αποκέντρωσιν δογματίζοντα, ήθελον να δώσωσιν εν μάθημα κατά της ιδέας της αποκεντρώσεως και των πράξεων του Παρισινού δήμου...».

Ο Παπαϊωάννου αναφέρεται στη σοσιαλιστική κίνηση στην Ελλάδα μετά την Παρισινή Κομμούνα, στους Επτανήσιους Ριζοσπάστες και ιδιαίτερα στον Κεφαλονίτη Παναγιώτη Πανά (1832-1894), που «βάδιζε στα ίχνη του Ιωσήφ Μομφεράτου, που στην Εθνοσυνέλευση του 1863 ήταν ο μόνος που τάχτηκε εναντίον της κοινοβουλευτικής βασιλείας και ψήφισε προεδρική δημοκρατία» (σελ. 89), αγωνιστή με σοσιαλιστική δράση στην Ελλάδα και στη Ρουμανία και «εκδότη της πρώτης σοσιαλιστικής εφημερίδας "Εργάτης" της Κεφαλονιάς το 1874», στον επίσης Κεφαλονίτη σοσιαλιστή βουλευτή Ρόκο Χοϊδά, που τον έστειλε στη Βουλή ο «Εργάτης», και μαζί με το Φιλάρετο και το Φιλήμονα συγκροτήσανε την πρώτη αριστερή κοινοβουλευτική ομάδα.

Αναφέρεται στο Σύλλογο «Ρήγα» και στη Δημοκρατική Ανατολική Ομοσπονδία, που αγωνίζονται για την απελευθέρωση των βαλκανικών λαών από τον τουρκικό ζυγό, για την εθνική τους αποκατάσταση και την κοινωνική τους απελευθέρωση και υπερασπίζονται την Κομμούνα του Παρισιού.

Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου (σελίδες 97-216), περιλαμβάνονται και τα 12 άρθρα του «Μέλλοντος» υπέρ της Κομμούνας με τους εξής τίτλους:

1. Οι αλιτήριοι και το νέον κακούργημα αυτών κατά της δημοκρατίας. Νο 740/16.4.1871.

2. Τα αίτια των συμφορών της Γαλλίας. Νο 744/30.4.1871

3. Η ευγενεστέρα πράξις του 19ου αιώνος. Νο 747/11.5.1871

Πρόκειται για την κατεδάφιση της στήλης της πλατείας Βανδώμης, σύμβολο των ιμπεριαλιστικών πολέμων.

«Και αν τα αριστουργήματα της αρχαίας καλλιτεχνίας ήσαν τα θραυόμενα τρόπαια, η εν τω ειρημένω πνεύματι κατεδάφισίς των θα ήτο η θειοτέρα, η περικαλλεστέρα πράξις των τότε χρόνων», γράφει στο πέμπτο, τελευταίο άρθρο, της σειράς «Η επανάστασις του Δήμου των Παρισίων», σελίδα 160.

4. (Η στήλη της Πλατείας Βανδώμης). 11.6.1871. Λείπει ο αριθμός του φύλλου.

5. Εν λιβελλογραφία ευδοκιμών συνάδελφος. Νο 761/28.6.1871

6. Αρθρον Α΄: Η επανάστασις του Δήμου των Παρισίων. Εισαγωγή. Νο 762/2.7.1871

7. Αρθρον Β΄: Αι αρχαί. Νο 764/9.7.1871

8. Στο άρθρο αυτό, ο Δ. Π. παραθέτει και το από 13 άρθρα νομοσχέδιο της Κομμούνας με τον τίτλο: «Παρίσιοι πόλις ελευθέρα», όπως και προκήρυξη του Δήμου από 19.4.1871 προς το γαλλικό έθνος.

8. Αρθρον Γ΄: Τα πρόσωπα. Νο 767/20.7.1871

9. Αρθρον Δ΄: Αι πράξεις. Νο 769/27.7.1871

10. Αρθρον Ε΄ Τελευταίον. (Χωρίς αριθμό, ημερομηνία και χρονολογία στο βιβλίο).

11. Μία διακήρυξις. Νο 778/27.8.1871

12. Τα πρώην τέρατα νυν θείοι μάρτυρες. Νο 805/10.12.1871

Αυτά είναι τα άρθρα του Δήμου Παπαθανασίου για την Παρισινή Κομμούνα και υπέρ της Κομμούνας.

Ο άνθρωπος αυτός διέθετε αφάνταστη ηθική δύναμη, για να κατορθώσει σ' εκείνους τους χαλεπούς καιρούς και μέσα σ' εκείνο το περιβάλλον, σ' αυτήν την περιρρέουσα ατμόσφαιρα και σ' εκείνο το κλίμα, να κρατήσει μια τόσο συνεπή και απαράμιλλη αγωνιστική στάση και κυρίως μετά την καταστολή, καταγγέλλοντας με τον πιο θαρραλέο τρόπο το μεγαλύτερο ιστορικό έγκλημα του 19ου αιώνα, που είναι η αιματηρή καταστολή της Παρισινής Κομμούνας.

Καταστολή που έγινε από την αστική δημοκρατική κυβέρνηση της Γ΄ Γαλλικής Δημοκρατίας του Θιέρσου και των συνενόχων του, που είχε διαδεχτεί την αυτοκρατορία και τη δικτατορία του Ναπολέοντα του 3ου. Κυβέρνηση με την οποία συνεργάστηκε και ο θεωρούμενος φιλέλληνας Λέων Γαμβέτας (1838-1882).

Αυτή η κυβέρνηση καθήμαξε το Παρίσι, με θύματα 40.000-50.000 νεκρούς, στο μέγιστο μέρος τους εκτελεσμένους.

Οι ειδήσεις της εποχής, και δημοσιεύονται πολλές στο βιβλίο, μιλάνε για μαζικές εκτελέσεις ακόμα και όλων των κατοίκων ολόκληρων συνοικιών, χωρίς διάκριση φύλου ή ηλικίας, γυναίκες, γέροι, παιδιά.

Το δίδαγμα της Κομμούνας, της πρώτης προλεταριακής εξουσίας στον κόσμο, που χάρη και στα λάθη και στις παραλείψεις της πλήρωσε με ποτάμια αίματα των δεκάδων χιλιάδων αγωνιστών της, διδάσκει εκτός από τ' άλλα, πως η αστική ταξική εξουσία, ανεξάρτητα από τη μορφή της, - κοινοβουλευτισμός ή ανοιχτή δικτατορία -, είναι το ίδιο σκληρή, αδίστακτη και άτεγκτη, ικανή να διαπράξει κάθε έγκλημα, όταν διακυβεύεται η ταξική κυριαρχία της.

Αλλά και το παράδειγμα της Γερμανικής Επανάστασης του 1918 είναι χαρακτηριστικό. Ποιος έπνιξε αυτήν την επανάσταση στο αίμα και ποιος δολοφόνησε τη Ρόζα Λούξεμπουργκ και τον Καρλ Λίμπκνεχτ;

Η πρώτη γερμανική αστική δημοκρατική, και μάλιστα σοσιαλδημοκρατική, κυβέρνηση της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης, που προέκυψε μετά την πτώση της αυτοκρατορίας στο τέλος του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου, καθορίζοντας αντιδραστικές εξελίξεις που οδηγούνε μέχρι και το Χίτλερ, με όλες τις παγκόσμιες συνέπειες.

Κι ακόμα, ο ελληνικός εμφύλιος, που προκλήθηκε εσκεμμένα από την κυρίαρχη και αφηνιασμένη ελληνική αντίδραση, που προγραμματισμένα, με βάση τα κελεύσματα των ξένων αφεντικών της, κτυπώντας το λαϊκό κίνημα, ταυτόσημο με το μεγάλο κίνημα της Εθνικής Αντίστασης, με την αχαλίνωτη τρομοκρατία των ορδών της άκρας δεξιάς που εξανάγκασαν τους αγωνιστές να ξαναπάρουνε τα βουνά, εμφύλιος με τόσες εκατόμβες θυμάτων, διεξάχθηκε από πλευράς της άρχουσας τάξης υπό κοινοβουλευτικό καθεστώς, φυσικά με τους έκτακτους νόμους του και τα έκτακτα ψηφίσματά του.

Οταν λοιπόν διακυβεύεται η ταξική κυριαρχία τους, οι άρχουσες τάξεις είναι αδίστακτες, ικανές για κάθε έγκλημα, ανεξάρτητα από την πολιτική μορφή της εξουσίας τους.

Τέλος, το τρίτο μέρος του βιβλίου του Μ. Μ. Παπαϊωάννου, με τα άρθρα του Δήμου Παπαθανασίου από το «Μέλλον» του, σελίδες 175-207, είναι εκλογή από σχετική ειδησεογραφία του «Μέλλοντος», οι σελίδες 209-210 βιβλιογραφία και οι σελίδες 211-213 ευρετήριο.

Υπήρξε μεγάλη η συμβολή του Δήμου Παπαθανασίου στη σωστή ενημέρωση του ελληνικού λαού για την Κομμούνα του Παρισιού του 1871, όπως και αυτή του αείμνηστου φίλου και συντρόφου, του χαλκέντερου και ακούραστου ερευνητή Μ. Μ. Παπαϊωάννου, για να φθάσουνε αυτά τα μοναδικά ιστορικά κείμενα ως εμάς.

Καισαριανή, 10 του Μάη 2007

Βαγγέλης Σακκάτος