Δύο φίλοι απ' τα παλιά και συνάδελφοι στο επάγγελμα - λειτούργημα το αποκαλούν υποκριτικά και ξετσίπωτα οι ιθύνοντες της άρχουσας τάξης - ανταμώσανε ύστερ' από αρκετά χρόνια, συνταξιούχοι πια, σε ένα παραδοσιακό καφενεδάκι. Είχανε να ιδωθούν απ' την περίοδο των πέτρινων χρόνων της αμερικανοκίνητης* δικτατορίας των επίορκων συνταγματαρχών, όταν είχανε διωχθεί για τις ιδέες και την αντιστασιακή δράση τους. Μετά την επαναφορά τους στην εκπαίδευση, ήταν υπό συνεχή κρατική παρακολούθηση σ' όλη την υπόλοιπη χουντική περίοδο, καθώς και στα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, όσο υπήρχαν ακόμα τα «σταγονίδια» της εφταετίας.

Η «μοίρα» τους είχε φέρει σε μέρη αλαργινά για να συνεχίσουν από κει το δύσκολο παιδευτικό έργο, που γινότανε πιότερο δύσκολο, όταν αυτό συντελιότανε κάτω από αφόρητες συνθήκες υπηρεσιακής καταπίεσης και εξουθενωτικής παρακολούθησης την ώρα του μαθήματος (μικρόφωνα σε κρυφά σημεία της αίθουσας διδασκαλίας).

Ο βολουνταρισμός και μάλιστα ο μεταφυσικός για επιβολή των πιο αυταρχικών παιδαγωγικών και διδακτικών μεθόδων διδασκαλίας αποτελούσε τη φιλοσοφία του χουντικού εκπαιδευτικού προγράμματος, συντάκτης του οποίου υπήρξε ο γενικός διευθυντής του υπουργείου Παιδείας, πατέρας σημερινής πολιτικού του δικομματισμού.

Με την επαναφορά τους στο σχολειό, η κάθε προσπάθειά τους να πετάξουν τη σκουριά των φορμαλιστικών ερβαρτιανών και άλλων αντιδραστικών εκπαιδευτικών συστημάτων απ' το σχολικό αναλυτικό πρόγραμμα και να εφαρμόσουν σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους, για την ανάπτυξη πολυσχιδούς, ελεύθερης και αγωνιστικής προσωπικότητας, για τη διάπλαση σωστών χαρακτήρων και για τη μετάδοση εύληπτων και χρήσιμων γνώσεων για τη ζωή και τις ανάγκες της κοινωνίας, στα νεαρά βλαστάρια της ελληνικής εκπαίδευσης, προσέκρουε στους αντιδραστικούς μηχανισμούς του στρατιωτικού καθεστώτος με επικρεμάμενη τη «δαμόκλειο σπάθη» ανά πάσα στιγμή. Τα «ιερά και όσια» της δικτατορίας αποτελούσαν τροχοπέδη στο άνοιγμα του δρόμου για πρόοδο και προκοπή της ελληνικής κοινωνίας.

* * *

Πίνοντας το καφεδάκι τους και με τα γαρμπόζικα καλαμπούρια στο «φόρτε», άρχισαν ν' ανακαλούν συνειρμικά στη μνήμη τους παραστάσεις λαγαρές απ' το μακρινό παρελθόν και ιδιαίτερα από κείνο των πρώτων χρόνων της μισητής χούντας.

Ηρθε στο μυαλό τους η αραχνιασμένη και αντιδραστική ερβαρτιανή παιδαγωγική θεωρία, που επιδίωκε να επιβάλει στους υφιστάμενούς του ο ακροδεξιός νομαρχιακός διευθυντής της δημοτικής εκπαίδευσης.

Απ' τις πρώτες μέρες του στρατιωτικού πραξικοπήματος, είχε οργανώσει στο γραφείο του, καθώς και στ' άλλα γραφεία των επιθεωρήσεων ομάδες βασιλοχουντικών δασκάλων, με αποκλειστικό αντικείμενο της δουλιάς τους την παρακολούθηση αντιπάλων του τυραννικού καθεστώτος μέσα στην εκπαίδευση και καταγραφή των συζητήσεων που γίνονταν από συναδέλφους τους - κύρια κομμουνιστές - στα καφενεία, στους δρόμους και αλλού. Σε συνεργασία με τις τοπικές στρατιωτικές και αστυνομικές αρχές, συνέτασσαν λεπτομερείς ονομαστικές καταστάσεις αντιφρονούντων δασκάλων και τις απέστελναν στο υπουργείο Παιδείας, με σκοπό την απόλυση ή δυσμενή μετάθεσή τους.

Θυμήθηκαν ακόμη δύο «συναδέλφους» τους, που ήτανε βαθιά διαποτισμένοι με τη βασιλοχουντική ιδεολογία. Είχανε προσφέρει πλουσιοπάροχα τις υπηρεσίες τους στο καθεστώς των παράνομων συνταγματαρχών. Αλώνιζαν την ύπαιθρο με στρατιωτικό τζιπ, κι έκαναν προπαγανδιστικά κηρύγματα υπέρ της 21ης Απριλίου 1967.

Οι δύο αυτοί ...φωστήρες και υπέρμαχοι της εθνικοφροσύνης, μόλις είχανε φτάσει σε ένα χωριό για να βγάλουν «λόγο», διέταξαν το νεωκόρο της εκκλησίας να χτυπήσει την καμπάνα για να συγκεντρωθεί ο κόσμος στην πλατεία. Παρά το μεγάλο ντόρο που δημιουργήθηκε για την πραγματοποίηση της συγκέντρωσης - σ' αυτό είχε συμβάλει και ο διοικητής της εκεί στρατιωτικής μονάδας - ελάχιστοι χωρικοί πήγανε να τους ακούσουν.

Ο ένας απ' τους δύο, ο πιο φανατικός, είχε αρχίσει το εθνικιστικό κήρυγμα του, ως εξής: «Η Ελλάς, χάρις εις τη βοήθειαν του Μεγαλοδύναμου και της επαναστάσεως (sic) της 21ης Απριλίου, εσώθη την τελευταίαν στιγμήν από τον κομμουνισμόν...». Και επαναλαμβάνοντας τα γνωστά λόγια του αρχιπραξικοπηματία Παπαδόπουλου, «...δι' αυτόν τον λόγον ο λαός θα τοποθετηθεί εις τον γύψον...», προσπάθησε να τρομοκρατήσει τον κόσμο. Επίσης, χρησιμοποίησε την ίδια περίπου παράγραφο της αντικομμουνιστικής εγκυκλίου του Γ. Παπανδρέου, πρωθυπουργού και υπουργού της Παιδείας το 1964, προς τις επιθεωρήσεις της Δημοτικής και Μέσης Εκπαίδευσης, η οποία έλεγε ότι «ο κομμουνισμός είναι εχθρός του λαού και της δημοκρατίας και οι συμπαθούντες αυτόν διδάσκαλοι και καθηγηταί δεν έχουν θέσιν εις την εκπαίδευσιν...» και απείλησε ανοιχτά με απόλυση πολλούς δασκάλους, που αντιστέκονταν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ενάντια στο στρατιωτικό καθεστώς.

Οταν τέλειωσε η φιέστα, δύο χωρικοί χλευάσανε την «ομιλία» του, κατ' ιδίαν βέβαια - «ο φόβος φυλάει τα έρμα» - και πιο πολύ το σημείο κείνο που αναφερότανε στη δήλωση του Παττακού, «θα δικαιώσουμε τας προαιωνίους ελπίδας του λαού υπό τας εμπνεύσεις του βασιλέως μας»¹. Η παρακάτω στιχομυθία τους είναι χαρακτηριστική:

- Λες Αναστάσ', να πάρουμε και την Αγια - Σοφιά; ρώτησε ο μπαρμπα - Γιάννης.

- Γω λέω θα πάρουμε και την Κόκκινη Μηλιά, του απάντησε.

* * *

Κάθε χρόνο, στο τέλος του σχολικού έτους, πραγματοποιούνταν γυμναστικές επιδείξεις σε «στιλ» σουηδικής γυμναστικής με την πιο πιστή και αυστηρή μέθοδο και εκτέλεση. Μόλις ολοκληρώνονταν οι επιδείξεις, ακολουθούσαν, αμέσως μετά, τα αθλητικά αγωνίσματα και οι ελληνικοί χοροί. Στο τέλος, οι «γιορτές» έκλειναν με απριλιανά άσματα, έμπλεα στρατοκρατικής εθνικοφροσύνης, και μετά γινότανε η απονομή επάθλων.

Οι τέτοιου είδους σχολικές γιορτές και πανηγύρια είχανε και τα τραγικά ρίσκο (υπήρχανε τραυματισμοί), όταν ανελάμβαναν τη διοργάνωσή τους ανευθυνοϋπεύθυνοι άνθρωποι, που βρίσκονταν στην κορυφή της πυραμίδας της εκπαίδευσης. Διότι ο κίνδυνος σοβαρού ατυχήματος που ελλόχευε κατά τη μεταφορά των μικρών μαθητών με καρότσες των τρακτέρ και με παμπάλαια φορτηγά αυτοκίνητα ήτανε τρομερά μεγάλος. Η συγκοινωνία μεταξύ των απόμακρων χωριών ήτανε παντελώς ανύπαρκτη. Ομως, η «διαταγή» ήτανε διαταγή και έπρεπε να εκτελεστεί, παρά τις αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας των χωριών και ορισμένων απείθαρχων εκπαιδευτικών. Το τυπικό φακέλωμά τους ήδη είχε αρχίσει. Το στρατοκρατικό καθεστώς έδειχνε παντού το αυταρχικό πρόσωπό του...

Μια Κυριακή, πολλά σχολειά, γύρω στα 10, συγκεντρώθηκαν σε δημοτικό στάδιο για να πάρουν μέρος στις αθλητικές εκδηλώσεις αγωνισμάτων. Το γενικό πρόσταγμα το 'χε ο φανατικός διαφωτιστής. Μόλις είδε το συνάδελφο να παίρνει θέση δίπλα στο τμήμα του για να το συνοδεύσει στην παρέλαση - πριν 40 μέρες είχε επανέλθει στο σχολειό, ήταν απολυμένος - κατευθύνθηκε τρέχοντας προς το μέρος του να του απαγορεύσει την παρουσία στις «εκδηλώσεις». Και βρισκόμενος εκτός εαυτού, τον είχε απειλήσει, λέγοντας:

- Εσύ δε θα συνοδεύσεις το τμήμα, τ' άκουσες; Θα το συνοδεύσει άλλος συνάδελφος, για να μη σε ξαναστείλω σπίτι σου.

- Δε νομίζω να τα καταφέρεις πάλι... Εξάλλου μπορώ να ζήσω με το κτήμα μου και με άλλες ακόμα δουλιές, οικοδομικές. Ενώ εσύ τι θα κάνεις, όταν αντιστραφούν οι όροι και αλλάξουνε τα «πράγματα»; Μια ζωή ακαμάτης είσαι, του απάντησε. Τον γνώριζε καλά, είναι κοντοχωριανοί.

Για μια στιγμή ο ...«τελετάρχης» όρμηξε να του επιτεθεί με άγριες διαθέσεις. Ευτυχώς τα πράγματα ηρέμησαν με την παρέμβαση δύο συναδέλφων, που ήτανε παρόντες στο επεισόδιο, όταν το δημιούργησε ο θερμόαιμος «εκπαιδευτικός», χωρίς κανένα λόγο, απλώς ...ερεθίστηκε - όπως φάνηκε - απ' την παρουσία του. Απομακρύνθηκε μετά, για να συνεχίσει το ...«θεάρεστο» έργο του.

Οι συνάδελφοι, που του συμπαραστάθηκαν και αποφεύχθηκαν έτσι τα χειρότερα, συνόδευσαν κανονικά κι αυτοί το τμήμα τους. Και οι ίδιοι ήταν απολυμένοι. Είχαν επανέλθει στην υπηρεσία με μικρή χρονική διαφορά από τον συνάδελφό τους.

Η ανάθεση της συνοδείας των τμημάτων στους παραπάνω τρεις δασκάλους, σε κείνη τη χουντική φιέστα, ήτανε σκόπιμη. Είχε δοθεί «γραμμή» απ' τη διεύθυνση της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης της νομαρχίας. Σκοπός της ήταν καταφανής: Η ταπεινωτική αποδοχή της χουντικής εκπαίδευσης απ' τους αμετανόητους δασκάλους αφενός και ο έλεγχος της ...νομιμότητάς τους αφετέρου. Ο θερμόαιμος «τελετάρχης» φαίνεται δεν είχε μυηθεί στο ...κόλπο της σκοπιμότητας της διαταγής, γι' αυτό και είχε προκαλέσει το επεισόδιο.

* * *

Και πόσα άλλα πράγματα δε θυμήθηκαν οι δύο συνάδελφοι και φίλοι απ' τα παλιά!..

Μερικούς μήνες μετά την πτώση της χούντας, ο κλάδος των δασκάλων είχε πραγματοποιήσει Γενική Συνέλευση στο θέατρο «Χατζηχρήστου», όπου είχανε προσκληθεί και προσωπικότητες του πολιτικού κόσμου: Κομμουνιστές κι άλλοι προοδευτικοί αντιστασιακοί, που είχαν επιστρέψει απ' τις εξορίες και φυλακές. Στις εργασίες της Συνέλευσης είχαν λάβει μέρος και οι δύο φίλοι και συνάδελφοι του διηγήματος, ως εκπρόσωποι του συλλόγου τους ο καθένας, της Αθήνας και του Πειραιά, αντίστοιχα. Αξέχαστος θα τους μείνει ο χειμαρρώδης και καταγγελτικός λόγος του εκπροσώπου και προέδρου του κλάδου, όταν άρχισε να ξεσκεπάζει το βίο και την πολιτεία των χουντοβασιλικών δασκάλων - κραχτών του δικτατορικού καθεστώτος. Αξίζει ν' αναφερθεί εδώ ένα μικρό απόσπασμα: «...Προσπάθησαν οι εκλεκτοί της χούντας να υποστηρίξουν πως η 21η Απριλίου δεν καρατόμησε δασκάλους. Ομως ο εκπαιδευτικός κόσμος της χώρας ξέρει πολύ καλά σε πόσα στήθη δασκάλων και καθηγητών (σημειώνω χιλίων και πάνω) βύθισαν οι απριλιανοί το στιλέτο τους και πόσες αγχόνες απείλησαν να στήσουν στα σχολεία. Αχρηστεύθηκαν προδικτατορικοί πίνακες υποψηφίων επιθεωρητών και χρησιμοποιήθηκαν κατάλογοι υμνολόγων και συμμάχων των "εθνοσωτήρων"».

Επίσης είναι γνωστό ότι αποκλείστηκαν δεκάδες άξιοι εκπαιδευτικοί από τους ετήσιους διαγωνισμούς για τη μετεκπαίδευση, επειδή δεν είχε αρθεί η «ποινή» της απόλυσής τους, ενώ τους είχε επαναφέρει στην υπηρεσία το καθεστώς. Ηταν υπό διαρκή πολιτική ομηρία και παρακολούθηση. Αυτά ήτανε τα «έργα και ημέραι» της χούντας των συνταγματαρχών. Αυτά ήτανε τα «έργα και ημέραι» των κιοτήδων και προσκυνημένων εκπαιδευτικών. Απ' την άλλη μεριά, οι διωχθέντες δάσκαλοι και καθηγητές, ακούγοντας τη φωνή της Ιστορίας των ηρωικών αγώνων του κλάδου, έσπευσαν να πράξουν στο ακέραιο το καθήκον τους για το γκρέμισμα της δικτατορίας με όσες δυνάμεις διέθεταν τα δύσκολα κείνα χρόνια. Εβαλαν κι αυτοί ένα μικρό λιθαράκι στον αντιστασιακό αγώνα, για να 'ρθει η δημοκρατία σ' αυτή τη χώρα. Βέβαια, αλλιώς την ονειρεύονταν... Αλλά τα όνειρα κι οι ελπίδες δε σβήνουν ποτέ Στον αγώνα τους είχανε πάντοτε σα γνώμονα το νόημα των στίχων του ποιήματος του Μπέρτολτ Μπρεχτ, «ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΛΛΑΞΕ: ΤΟ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ».

ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΛΛΑΞΕ: ΤΟ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ

Ποια ποταπή πράξη δε θα 'κανες

αν ήταν την ποταπότητα να εξαλείψεις;

Τον κόσμο αν μπορούσες τελικά ν' αλλάξεις,

γιατί να παραήσουνα καλός με τον εαυτό σου;

Ποιος είσαι;

Βούλιαξε μες στη βρωμιά

και τον φονιά αγκάλιασε.

Μα άλλαξε τον κόσμο: Το χρειάζεται! (απόσπασμα)

Σημείωση:

Το ιστορικό αυτό διήγημα θίγει ελάχιστες μόνο πλευρές της ζοφερής και φοβερής κατάστασης, που επικρατούσε στο χώρο της εκπαίδευσης τον καιρό της χούντας.

Θα 'θελα να παρουσιάσω ακόμα μια πλευρά, την τραγικότερη: Τοποτηρητής της χούντας στο υπουργείο Παιδείας ήτανε κάποιος ταγματάρχης, γνωστός για τις ακροδεξιές θέσεις και εγκληματικές προθέσεις κατά των προοδευτικών εκπαιδευτικών. Είχε συντάξει κατάλογο αντιφρονούντων δασκάλων και καθηγητών, οι οποίοι απ' την πρώτη μέρα της επιβολής του στρατιωτικού πραξικοπήματος είχαν εναντιωθεί στα φασιστικά μέτρα για την Παιδεία και στα αντιεκπαιδευτικά σχολικά προγράμματα. Σκοπός του ήταν η απόλυση και η άμεση εκτόπισή τους στα ξερονήσια και κύρια στο θανατονήσι της Μακρονήσου.

Τα βάρβαρα αυτά σχέδια, που ετοίμαζε ο εν λόγω επίορκος αξιωματικός, τα πληροφορούνταν από τις τοπικές στρατιωτικές και αστυνομικές αρχές κάποιοι «εκπαιδευτικοί», συνεργάτες της χούντας, οι οποίοι τα μετέφερναν ως προειδοποιητική απειλή σε πολλούς εκπαιδευτικούς της α/βάθμιας εκπαίδευσης, αναφέροντας, μάλιστα, ονομαστικά τα υποψήφια θύματα. Προσδιόριζαν δε και τον αριθμό 75, τ' ολιγότερο.

Οι έντονες όμως αντιδράσεις των γονέων και άλλων κοινωνικών φορέων της περιοχής, για τον επερχόμενο κίνδυνο δυσλειτουργίας των σχολείων, είχαν συμβάλει στη ματαίωση, προς το παρόν, της σατανικής απόφασής του. Το στρατοκρατούμενο υπουργείο Παιδείας, αδιαφορώντας για τις αντιδράσεις αυτές, προέβη, αργότερα, σε πολλές απολύσεις και δυσμενείς μεταθέσεις, από διάφορα σχολεία του νομού.

* Ο Κλίντον είχε ζητήσει ...συγνώμη

^1. Αλεξανδρούπολη, Ιούλιος 1967

Γεννήθηκα και μεγάλωσα στο Σουφλί. Η πολυμελής οικογένειά μου, εφτά άτομα, πέρασε δύσκολες οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις.

Είμαι πτυχιούχος της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Αλεξανδρούπολης και της ΣΕΛΔΕ Αθήνας. Φοίτησα στην Πάντειο (Τμήμα Κοινωνιολογίας) και έλαβα μέρος σε παιδαγωγικά σεμινάρια, καθώς και της Διεθνούς Ολυμπιακής Ακαδημίας.

Εργα μου: 1) Ο δάσκαλος που λιώνει σα λαμπάδα, δίνοντας φως (κωμωδία). Ανέβηκε το 1955 στην αίθουσα τελετών της Ακαδημίας και παίχτηκε από σπουδαστές, τον υποφαινόμενο, την Βάγια Τζαμτζή (με παράλληλη απαγγελία ποιήματός μου απ' την ίδια και συνοδεία βιολιού από μένα) και 5 ακόμη σπουδαστές. 2) Το κακάο ψήνεται - η UNRRA και τα κλομπς, συλλογή διηγημάτων, 3) Επέτειοι - χρονικά. 4) Αρθρα και σχόλια - κοινωνικοπολιτικά. Τα τρία τελευταία έργα έχουν δημοσιευτεί κατά καιρούς στον Τύπο, από το 1988. Αρχές της δεκαετίας του 1960 έχω συνεργαστεί με τουριστικό περιοδικό της Αθήνας, προβάλλοντας τα αξιοθέατα του νομού Εβρου.