Τα τελευταία χρόνια, οι ερευνητές στον τομέα της αναπτυξιακής ψυχολογίας έχουν εμβαθύνει σημαντικά στις νοητικές ικανότητες των βρεφών, δοκιμάζοντας πολλές εκπλήξεις. Οπως αποδεικνύεται, ακόμα και τα μικρότερης ηλικίας βρέφη φαίνεται να καταλαβαίνουν πολύ περισσότερα απ' ό,τι νομίζαμε ως τώρα.

Επί αιώνες τα μωρά αντιμετωπίζονταν ως κατά βάση παθητικά όντα, που αξιοποιούν λίγες πληροφορίες από το περιβάλλον τους και κάνουν κινήσεις σχεδόν εξ ολοκλήρου ενστικτώδεις και αντανακλαστικές. Τώρα οι επιστήμονες γνωρίζουν ότι ο άνθρωπος μαθαίνει με έναν εκπληκτικό ρυθμό κατά τους πρώτους μήνες μετά τη γέννησή του, ρυθμό ίσως πιο γρήγορο από οποιαδήποτε άλλη περίοδο στη ζωή του. Τα μωρά εξερευνούν τον κόσμο με όλες τις αισθήσεις τους και ο εγκέφαλός τους επεξεργάζεται μια πληθώρα εμπειριών και ερεθισμάτων. Οι ψυχολόγοι προσπαθούν να εντοπίσουν πότε ακριβώς αρχίζουν να βλασταίνουν οι σπόροι της λογικής.

Πώς, όμως, μπορεί να μελετήσει κανείς τις ικανότητες παιδιών που δεν μπορούν ακόμα να μιλήσουν; Οι επιστήμονες καταφεύγουν σε τεχνικές βασισμένες στη συστηματική παρατήρηση της συμπεριφοράς των βρεφών. Πρώτα απ' όλα, οι διαδικασίες που χρησιμοποιούν αξιοποιούν την τάση των βρεφών να παρακολουθούν με προσοχή νέα αντικείμενα ή καταστάσεις. Οσο πιο πολύ ξαφνιάζεται ένα μωρό από μια κατάσταση, τόσο περισσότερο κρατάει την προσοχή του σ' αυτήν. Επιπλέον, τα μωρά βρίσκουν ενδιαφέρουσες τις κούκλες, τα λούτρινα ζωάκια, τους ασυνήθιστους ήχους και τα φωτεινά εφέ. Ενα δεύτερο στοιχείο που αξιοποιούν οι ψυχολόγοι είναι το γεγονός ότι τα βρέφη είναι πολύ μιμητικά. Βεβαίως, οι παρατηρήσεις πρέπει να παίρνουν υπόψη και τη φυσική ανάπτυξη του παιδιού. Για παράδειγμα, οι δραστηριότητες που απαιτούν από το παιδί να πιάσει και να κουνήσει ένα αντικείμενο δεν είναι κατάλληλες για μωρά μικρότερα των έξι μηνών.

Ενα από τα ερωτήματα προς απάντηση είναι από ποια ηλικία τα μωρά μαθαίνουν, παρακολουθώντας τις ενέργειες των άλλων. Σε πείραμα με χρήση μαριονέτας, για να κινηθεί το ενδιαφέρον του παιδιού, ο ψυχολόγος αφαιρεί το γάντι της μαριονέτας, το κουνάει ώστε να ακουστεί ένα κουδουνάκι που υπάρχει μέσα σ' αυτό και μετά το ξαναφοράει στη μαριονέτα. Οπως διαπιστώθηκε, ακόμα και μωρά ηλικίας έξι μηνών, όταν τους δόθηκε η μαριονέτα για να παίξουν μπόρεσαν να αξιοποιήσουν την εμπειρία που είχαν αποκτήσει παρατηρώντας νωρίτερα τον ενήλικο. Επανέλαβαν το πρώτο από τα τρία βήματα με το γάντι, πολύ συχνότερα απ' ό,τι συνέβη με τα παιδιά της ομάδας ελέγχου, που δεν είχε παρατηρήσει την παράσταση από τον ενήλικο. Μάλιστα, συνέχισαν να θυμούνται την αφαίρεση του γαντιού επί 24 ώρες (με την προϋπόθεση ότι είχαν τη μαριονέτα στη διάθεσή τους αρκετά συχνά στο διάστημα αυτό). Και τα τρία βήματα χειρισμού του γαντιού μπορούσαν να τα θυμηθούν και αναπαράγουν μόνο τα παιδιά που ήταν περίπου 15 με 18 μηνών.

Ενα άλλο ερώτημα προς απάντηση είναι αν τα βρέφη απλώς μιμούνται τις κινήσεις των άλλων, ή αν μπορούν να φανταστούν το αποτέλεσμα που θα φέρει η πράξη που σκέφτονται να κάνουν. Πειράματα προσαρμογής, όπου τα παιδιά πραγματοποιούν ενέργειες που τους προκαλούν ευφορία, έδειξαν ότι η απάντηση πρέπει να είναι καταφατική. Τα μωρά κινούνται, προσλαμβάνουν και επεξεργάζονται ενδιαφέροντα φαινόμενα από τη στιγμή που θα γεννηθούν. Από την εμπειρία τους αρχίζουν να καταλαβαίνουν τη σχέση ανάμεσα στις κινήσεις τους και τα γεγονότα που συμβαίνουν στο περιβάλλον γύρω τους. Σε ένα πείραμα, νεογνά έμαθαν να θηλάζουν με ένα συγκεκριμένο ρυθμό, ώστε να ακούν από τα ακουστικά που είχαν τοποθετηθεί στα αυτιά τους το νανούρισμα της μητέρας τους και όχι τη φωνή μιας ξένης γυναίκας.

Αποκαλυπτικά είναι και τα πειράματα μίμησης αντί προσαρμογής. Σε ένα πείραμα το 2002, μωρά ενός έως ενάμισι έτους, χωρισμένα σε δύο ομάδες, παρακολουθούσαν έναν ενήλικο να σηκώνει ένα κυλινδρικό αντικείμενο, να το κουνάει μπροστά από ένα αρκουδάκι και μετά να το βάζει στη θέση του. Στη μια ομάδα το κούνημα του κυλίνδρου προκαλούσε έναν ευχάριστο ήχο. Στην άλλη ομάδα ο ήχος προκαλούνταν όταν ο κύλινδρος τοποθετούνταν πάλι στη θέση του. Οταν τους επιτράπηκε να παίξουν με τον κύλινδρο, τα παιδιά κάθε ομάδας επαναλάμβαναν την πράξη που προκαλούσε τον ήχο πολύ συχνότερα και πιο γρήγορα από τα παιδιά της ομάδας ελέγχου, που δεν είχαν παρακολουθήσει την επίδειξη από τον ενήλικο.

Σε άλλο πείραμα, με στόχο να διαπιστωθεί σε ποια ηλικία τα μωρά καταλαβαίνουν ότι τα αποτελέσματα των πράξεών τους δεν είναι πανομοιότυπα με εκείνα που παρατήρησαν νωρίτερα, βρέθηκε ότι μόνο μετά τους 15 έως 24 μήνες μπορούν τα παιδιά να κάνουν αυτή τη διάκριση. Παραπέρα πειράματα έδειξαν ότι βρέφη ηλικίας μόλις πέντε ή έξι μηνών μπορούν να αναγνωρίσουν ότι οι πράξεις των άλλων έχουν κάποια σκοπιμότητα (π.χ. οι κινήσεις του χεριού γίνονται για να πιάσει ένα αντικείμενο).

Τι γίνεται όμως αν τα βρέφη δεν έχουν καμία προηγούμενη εμπειρία με κάποια πράξη που παρακολουθούν; Διαπιστώθηκε ότι από την ηλικία των 6 μηνών μπορούν να αναγνωρίσουν ότι μια πράξη είναι σκόπιμη αρκεί να συνοδεύεται από ένα ξεκάθαρο αποτέλεσμα. Αν αυτό το αποτέλεσμα παραλείπεται, τότε τα βρέφη εκλαμβάνουν την πράξη ως ακούσια και άνευ σημασίας.

Σε μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2005 αναφέρεται ότι σε ηλικία ενός έτους τα μωρά μπορούν να αναγνωρίσουν ότι οι ξεχωριστές πράξεις που κάνει ένας ενήλικος διέπονται από κάποιο σχέδιο, από κάποιο σκοπό. Τίθεται έτσι σε αμφισβήτηση η παραδοσιακή αντίληψη ότι η κατανόηση της συμπεριφοράς των άλλων στοιχειοθετείται στη βάση των προηγούμενων συμπεριφορών του ίδιου του ατόμου. Ισως αυτές οι ικανότητες να αναπτύσσονται παράλληλα. Ακόμα κι αν το μωρό δεν μπορεί να πραγματοποιήσει ορισμένες ενέργειες, μπορεί να καταλάβει τις προθέσεις της μητέρας του από τις κινήσεις της. Κατ' αναλογία, ένα μωρό μπορεί να καταλάβει τι του λέμε πριν ακόμα μπορέσει να μιλήσει.