Οδηγός μας το μοναδικό στο είδος του βιβλίο «Η Τέχνη της Αντίστασης» του Ευάγγελου Μαχαίρα (εκδόσεις «Καστανιώτη» 1999). Ο συγγραφέας ένιωσε την ανάγκη να ερευνήσει (παρόλο που δεν είναι ειδικός, όπως λέει ο ίδιος) και να καταγράψει το πώς αντιστάθηκαν με τα έργα τους οι πνευματικοί άνθρωποι. Ετσι, μας χάρισε μια πολύτιμη μελέτη, μέσα από την οποία διδάσκει τις νεότερες γενιές ότι στις δύσκολες καταστάσεις για το λαό, όταν η εργατική τάξη προτάσσει τα στήθια της, οι πνευματικοί άνθρωποι, προτάσσουν και το έργο τους.
Θα ξεκινήσουμε τούτη την Κυριακή με την αντιστασιακή λογοτεχνία, δημοσιεύοντας χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το βιβλίο του συγγραφέα, έτσι ώστε να πάρουμε μια «μικρή γεύση».
Η Ελλάδα, με τη νίκη της εναντίον των Ιταλών εισβολέων και με τη σθεναρή αντίσταση στο χιτλερικό στρατό, απέδειξε πρώτη ότι οι φασιστικές και ναζιστικές στρατιές που απειλούσαν την ανθρωπότητα δεν ήταν αήττητες. Οι λαοί της Ευρώπης αναθάρρησαν. Πώς όμως συντελέστηκε αυτό το θαύμα; Είναι φανερό ότι υπήρξε ένας συναγερμός ψυχών, μια ευρύτατης έκτασης ανάταση, ένας γενικευμένος σχεδόν ηρωισμός, μία εκπληκτική διάθεση αυτοθυσίας. Ενας λαός, που ενώ οι κατακτητές λεηλάτησαν τα πάντα και λιμοκτονούσε, συγκροτούσε αντιστασιακές οργανώσεις, διαδήλωνε αψηφώντας τα πάνοπλα κατοχικά στρατεύματα, έκανε σαμποτάζ στα στρατόπεδα, τα αεροδρόμια και στις αποθήκες τους, και από τις πρώτες μέρες της Κατοχής έστελνε αντάρτες στα βουνά.
Το σύνθημα για την έναρξη της πνευματικής αντίστασης, έδωσαν με πλήρη συναίσθηση των ευθυνών τους δύο ποιητές: Ο Αγγελος Σικελιανός και ο Κώστας Βάρναλης. Στο περιοδικό "Νέα Εστία", το Μάιο του 1941, ο Αγγελος Σικελιανός δημοσίευσε ένα μανιφέστο με τον τίτλο "Το σημερινό Ελληνοκεντρικό Πνευματικό αίτημα", που κατέληγε με την έκκληση: Ας εργαστούμε μέρα νύχτα, κι ο καθένας στον τομέα του κι όσο δύναται ο καθένας και περισσότερο από κείνο που μπορεί, για ν' αναστήσει και να στήσει ανάμεσά μας και στον κόσμο την υπέρτατη Ελληνική Ιδέα....
Ο Κ. Θ. Δημαράς σε επιφυλλίδα του στην εφημερίδα "Ελεύθερο Βήμα" της 31/5/1941 έγραφε: Είναι ανάγκη να συνειδητοποιήσουν οι πνευματικοί άνθρωποι, ότι δεν ανήκουν στον εαυτό τους, αλλά σε μια ολότητα και ότι από τη χιλιόχρονη ιστορία μας θ' αντλήσουμε τα διδάγματα που μας χρειάζονται. Η Ιστορία θα μας βοηθήσει να βρούμε τον εαυτό μας, να εκφραστούμε.
Ο Κ. Βάρναλης στα χρονογραφήματά του στην "Πρωία", προσδιόριζε το ρεαλιστικό περιεχόμενο της πνευματικής αντίστασης: Να πλησιάσουν οι πνευματικοί άνθρωποι το Λαό, να βάλουν την καρδιά τους πάνω στην καρδιά του Λαού για να χτυπήσει ομόθυμα μ' εκείνην, να στεριώσουν περισσότερο τις ζωντανές και γόνιμες δυνάμεις του Εθνους και να ξερριζώσουν τις στείρες πλάνες που έχει. Δεν έχουν το δικαίωμα ν' αρνηθούν αυτό το καθήκον με διάφορες θεωρίες "φυγής προς το Εγώ", που κρύβονται κάτω από αισθητικές φωνασκίες ή θεωρίες "παιδακισμού".
Από τις καθημερινές εφημερίδες η πλέον πρόσφορη για πνευματική αντίσταση ήταν η "Πρωία". Εκτός από το καθημερινό χρονογράφημα του Κ. Βάρναλη, υπήρχαν οι επιφυλλίδες, αλλά και η εβδομαδιαία φιλολογική σελίδα στην οποία συνεργάζονταν πολλοί και σημαντικοί πνευματικοί άνθρωποι, όπως οι: Βασίλης Ρώτας, Νίκος Βέης, Αγγελος Τερζάκης, Λουκής Ακρίτας, Μ. Καραγάτσης, Ηλίας Βενέζης, Αδαμάντιος Παπαδήμας, Γ. Λαμπρινός, Εμ. Κριαράς, Γ. Φουσάρας, Α. Καρζής, Απ. Σαχίνης, Γ. Θεοτοκάς, Νικηφόρος Βρεττάκος, Μενέλαος Λουντέμης, Μανόλης Χατζηδάκις, Δ. Βεζύρογλου, Γ. Πράτσικας, Παύλος Φλώρος, Γ. Βαλέτας, Κώστας Σούκας, Τ. Αθανασιάδης, Αγγελος Δόξας, Κ. Μπίρης, Ασημάκης Πανσέληνος, Γ. Καραπάνος, Ναπολέων Λαπαθιώτης, Α. Παπαγιαννόπουλος - Παλαιός, Κ. Λώλος, Μήτσος Λυγίζος, Ι. Κουτσοχέρας κ.ά.
Στο "Ελεύθερο Βήμα" συνεργάζονταν με επιφυλλίδες και κριτικές οι Κ. Θ. Δημαράς, Μιχ. Ρόδας και Μαρίνος Καλλιγάς.
Στα "Αθηναϊκά Νέα" συνεργάζονταν οι Γρηγόριος Ξενόπουλος και Δ. Ψαθάς.
Από τα περιοδικά, η "Νέα Εστία" είχε τακτικές συνεργασίες των Στρ. Μυριβήλη, Κ. Θ. Δημαρά, Γιάννη Κορδάτου, Λίνου Πολίτη, Ν. Βέη, Γ. Θ. Ζώρα, Γ. Θεοτοκά, Γ. Μπεράτη, Π. Φλώρου, Νάσου Δετζώρτζη, Θανάση Πετσάλη, Γ. Βαλέτα, Αγγ. Τερζάκη, Θρασύβουλου Σταύρου, που με ιστορικές και φιλολογικές μελέτες, δίδασκαν, φρονημάτιζαν το αναγνωστικό κοινό και τόνωναν το πατριωτικό συναίσθημα, αλλά και στηλίτευαν τα κάθε λογής κακά της εποχής (μαυραγοριτισμό, τρομοκρατία, κλπ.).
Το καλοκαίρι του 1944, σε περίοδο έντονης τρομοκρατίας (μπλόκα Κοκκινιάς, Καλλιθέας, Δουργουτιού, Υμηττού κλπ.), ο Νίκος Καζαντζάκης έδωσε στα "Γράμματα" ένα χορικό από τον "Προμηθέα - Πυρφόρο - Δεσμώτη - Λυόμενο", που ήταν μοιρολόι για το χαμό των λεβέντηδων:
Πώς τους γέννησες, Μάνα, τους γίγαντες/ σε ουρανού σφιχταγκάλιασμα/ μαλλιαρούς, θασερούς, πολυκέφαλους/ και κρυφά τους καμάρωνες!/ τους Θεούς να χυμούν να γκρεμίσουνε!
Το 1944 εκδόθηκαν στην Αθήνα άλλα τρία φιλολογικά περιοδικά, τα "Φιλολογικά Χρονικά", τα "Καλλιτεχνικά Νέα" και τα "Νέα Γράμματα". Στο πρώτο, συνεργάζονταν οι Μ. Λουντέμης, Ν. Πεντζίκης, Ν. Παππάς, Μ. Σακελλαρίου, Γ. Σφακιανάκης, Ρίτα Μπούμη - Παππά, Γ. Βαλέτας, Ν. Γκάτσος, Γ. Θέμελης, Νικηφόρος Βρεττάκος, Εύα Βλάμη, Ζωή Καρέλλη, Βάσος Βαρίκας, Μάριος Πλωρίτης, Κλ. Παράσχος, Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος, κ.ά. Δείγμα της γραμμής του περιοδικού αποτέλεσε και ένα ποίημα του Νίκου Παππά με τίτλο "Η Κυριακάτικη Ποίηση", που ήταν μια επίθεση εναντίον εκείνων που έγραφαν "ανάερα, φωτεινά, γαλάζια, επιδερμικά ποιήματα, χωρίς ν' ακούνε άλλους ήχους, κανένα βογγητό, καμιά φωνή που να μοιάζει με ανθρώπινη".
Κατά τη διάρκεια της Κατοχής ιδρύθηκαν πολλοί εκδοτικοί οίκοι, όπως ο "Γλάρος", ο "Ικαρος", οι "Φίλοι του βιβλίου" οι "Εκδόσεις Αλφα" και εκδόθηκαν βιβλία που είχαν μεγάλη απήχηση.
Αλλά οι πνευματικοί άνθρωποι, εκτός από πνευματικές, είχαν και βιοτικές ανάγκες, που με τις συνθήκες της Κατοχής ήταν αδύνατο να ικανοποιήσουν και πείνασαν και υπέφεραν. Γι' αυτό μία από τις πρώτες διεκδικήσεις τους ήταν η λειτουργία συσσιτίου το οποίο και πέτυχαν. Ωστόσο, υποστήριζαν και τις προσπάθειες άλλων οργανώσεων και των λαϊκών τάξεων για συσσίτια, ρουχισμό και τρόφιμα, συνυπογράφοντας τα σχετικά υπομνήματα. Εκαναν διαβήματα στις κατοχικές κυβερνήσεις, στον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό, στον Ερυθρό Σταυρό, στη Γερμανική Πρεσβεία, κατά της τρομοκρατίας και των εκτελέσεων, κατά της επιστράτευσης και της επέκτασης της βουλγαρικής κατοχής. Συμμετείχαν στις απεργίες των κλάδων τους, υποστηρίζοντας τα λαϊκά αιτήματα. Συμμετείχαν σε κινητοποιήσεις για την απελευθέρωση κρατουμένων αγωνιστών.
Στην κηδεία του Κωστή Παλαμά (27-2-1943) έδωσαν "βροντερό παρών" με τα πασίγνωστα ποιήματα του Αγγελου Σικελιανού και του Σωτήρη Σκίπη, που συγκλόνισαν ολόκληρο τον ελληνικό λαό και όχι μόνο.
Ηχήστε οι σάλπιγγες... Καμπάνες βροντερές/ δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα/ βογγήστε τύμπανα πολέμου/ οι φοβερές σημαίες ξεδιπλωθείτε στον αέρα/ σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα... άρχισε με βροντερή φωνή ο Σικελιανός και ακολούθησε με το δικό του, επίσης αξιόλογο, ποίημα ο Σωτήρης Σκίπης:
Μέσ' από τα κάγκελα τ' αόρατα/ της απέραντής μας φυλακής/ μέσα στο κελί το σκοτεινό μας/ δεν εβάσταξες στον πόνο της φυλής/ κ' έπεσες σα δρυς/ από τα χτυπήματα/ κάποιων ξυλοκόπων.[...] κ' έπεσες καθώς από σεισμό/ πέφτει μια μαρμάρινη κολόνα/ κάποιου πανάρχαιου ναού./ Σαν τον Παρθενώνα/ ήρωα ποιητή του αιώνα!
Και καθώς το φέρετρο κατέβαινε στον τάφο, το μέγα πλήθος άρχισε να ψάλλει τον "Εθνικό Υμνο", αψηφώντας τα χτυπήματα των Ιταλών Καραμπινιέρων και των Γερμανών Γκεσταπιτών που το είχαν περικυκλώσει.
Ο Κ. Βάρναλης έκλεινε, στην "Πρωία", τη νεκρολογία του με στίχους από το έπος του Διγενή Ακρίτα:
Ο Ακρίτας είμαι, Χάροντα/ δεν περνώ με τα χρόνια/ [...] Δε χάνομαι στα τάρταρα/ μονάχα ξαποσταίνω./ Στη ζωή ξαναφαίνομαι/ και λαούς ανασταίνω.
Εκτός όμως από αξιόλογα λογοτεχνικά κείμενα που δημοσιεύτηκαν σ' εφημερίδες και περιοδικά, τα οποία κυκλοφορούσαν "νόμιμα" - ξεπερνώντας με διάφορους τρόπους τα εμπόδια που αντιμετώπιζαν από την τριπλή λογοκρισία (ιταλική, γερμανική κι εκείνη της κατοχικής κυβέρνησης) - και εκφράζανε την αντίθεση των πνευματικών ανθρώπων σε κάθε ιδέα υποταγής ή συνεργασίας με τους κατακτητές, και με αναφορές στην αρχαία και τη νεότερη ελληνική ιστορία υποδείκνυαν το σωστό δρόμο, δηλαδή το δρόμο της αντίστασης. Υπήρξαν πολλά καθαρά αντιστασιακά κείμενα, που γράφτηκαν κατά τη διάρκεια της Κατοχής και κυκλοφόρησαν από χέρι σε χέρι ή δημοσιεύτηκαν σε "παράνομες εφημερίδες και περιοδικά", καθώς και πολλά που δε δημοσιεύτηκαν λόγω πληθώρας.
Οι πνευματικοί άνθρωποι τροφοδοτούσαν τα παράνομα έντυπα με ποιήματα και άρθρα. Εγραφαν εμβατήρια για τους αντάρτες, που μελοποιήθηκαν από αντιστασιακούς συνθέτες, αλλά και ποιήματα, τα οποία απαγγέλλονταν σε συγκεντρώσεις που γίνονταν σε σπίτια, και σκετς για Καραγκιόζη ή Κουκλοθέατρο που παίζονταν στα νοσοκομεία και στα συσσίτια. Οργάνωναν "πάρτυ" στα σπίτια τους με εισιτήριο και οι εισπράξεις στέλνονταν στις αντιστασιακές οργανώσεις. Εκεί, συζητούσαν για την Αντίσταση, για τα βιβλία, το Θέατρο, για τα πνευματικά ζητήματα και απάγγελλαν ποιήματα.
Το σύνολο των μελών της "Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών" εντάχτηκε στο ΕΑΜ. Στην οργανωμένη αντίσταση συμμετείχαν επίσης τα μέλη του "Συλλόγου Νέων Λογοτεχνών". Ελάχιστοι συγγραφείς, που ήταν γνωστοί Μεταξικοί ή Γερμανόφιλοι δε συμμετείχαν, καθώς και ορισμένοι που δήλωσαν ότι για λόγους αρχής δεν εντάσσονταν σε ομαδικές οργανώσεις, αλλά υποστήριζαν την Αντίσταση».