Ο Πωλ Ελυάρ το 1949 με τους μαχητές στον Γράμμο

Ξεσπάνε τα τραγούδια, τα συνθήματα, οι φωνές και τα χειροκροτήματα. Οι φαντάροι ακούν το βουητό σα νεροποντή. Ακούν τον αχό του τραγουδιού σα μήνυμα ειρήνης.

Δυο κόσμοι ανταμώθηκαν για μια φορά ακόμα στις 2.30 η ώρα στις 8 του Ιούνη. Ο ένας τραβάει προς τον τάφο, το σκοτάδι. Ο άλλος προς το φως, τη ζωή, σκορπώντας γύρω χαρά, τραγούδια. Υστερα σιγή. Τίποτα δε σαλεύει. Ο στρατηγός προχωράει προς τον Ελυάρ. Χαιρετά και καρφιτσώνει το παράσημο "Λιτόχωρο" και λέει: Η Λεύτερη Ελλάδα μέσω της ΙΧ Μεραρχίας, σας προσφέρει το παράσημο "Λιτόχωρο" παρμένο από τον νωπό τάφο του ήρωα νεκρού μας Ανδρεάδη...

Υστερα μας μιλάει ο Ελυάρ: "...Η νίκη που κερδίζεται μ' αίμα και δάκρυα θα δώσει πιο όμορφη ζωή σ' όλους τους λαούς. Γιατί αυτή τη στιγμή υπάρχουν δυο στρατόπεδα, όπως και στη χώρα σας. Κείνο που πολεμάει για τη ζωή και κείνο που πολεμάει για τους θησαυρούς..."».

Αυτά γράφει η εφημερίδα «Προς τη νίκη» στο ρεπορτάζ της για την επίσκεψη γαλλικής αντιπροσωπείας με επικεφαλής τον ποιητή μας στην ελεύθερη Ελλάδα, στον Γράμμο και το Βίτσι.

Ο Ελυάρ παρά την υποτροπή της φυματίωσής του για δυο βδομάδες θα περιηγηθεί στα πεδία των μαχών, θα επισκεφθεί τα νοσοκομεία, μονάδες του ΔΣΕ, το Γενικό Αρχηγείο, θα δώσει το «παρών» σε καλλιτεχνικές εκδηλώσεις για τους μαχητές και τους κατοίκους των χωριών, θα απευθυνθεί με τηλεβόα στους φαντάρους του κυβερνητικού στρατού.

Σκοπός του να ενημερώσει τη γαλλική και διεθνή κοινή γνώμη για τον δίκαιο αγώνα των μαχητών του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Το ηθικό μεγαλείο των μαχητών τον συγκλονίζει. «Είστε ήρωες του πιο δίκαιου ιδανικού» θα πει σε έναν από τους χαιρετισμούς του.

Οταν επέστρεψε στο Παρίσι κυκλοφόρησε το λεύκωμα, με τίτλο «Grece, ma rose de raison» (Ελλάδα, ρόδο του λόγου μου). Μια σειρά ποιημάτων που υμνούν τον αγώνα του ΔΣΕ, εικονογραφημένα με έξι χαρακτικά της Ζιζής Μακρή.

Είχαμε δώσει τα χέρια μας

και τα μάτια μας γελούσαν δίχως λόγο

Με τα όπλα και με το αίμα

λυτρώστε μας από το φασισμό

Νανουρίζαμε ολάκερο το φως

και τα στήθη μας φούσκωναν γάλα

Αφήστε μας να πάρουμε ντουφέκι

να βάλουμε σημάδι τους φασίστες...

Από το ποίημά του «Προσεύχονται οι χήρες και οι μανάδες».

Picasso, «Πορτρέτο του Πωλ Ελυάρ», 1956, Λιθογραφία (24,5 x 16 cm)

Ο Πωλ Ελυάρ της στρατευμένης ποίησης στους λαούς, στους αγώνες τους, στα όνειρά τους και την ανθρωπιά, του Παγκόσμιου Συμβουλίου Ειρήνης και των συνεδρίων για την υπεράσπιση του πολιτισμού στα δίσεκτα χρόνια. Ο ποιητής που με το έργο του «ρίχνει το δεμάτι των σκοταδιών στη φωτιά» και μας υπενθυμίζει διαρκώς το όραμα της ευτυχίας του κόσμου, για να μη λαθεύουμε, να μη δειλιάζουμε, να μην οπισθοχωρούμε, να μην δεχτούμε ποτέ τον «ίσκιο», οτιδήποτε ταπεινώνει την ανθρώπινη ύπαρξη.

Ο δημιουργός της «Πρωτεύουσας του Πόνου», της «Ελευθερίας» και της «Μάχης της Αθήνας». Ο Πωλ Ελυάρ του Τζαρά, του Μπρετόν, του Λεζέ, του Αραγκόν, του Πικάσο, του Ελύτη, του Ρίτσου. Ο ποιητής του τώρα και του αύριο. Ο Πωλ Ελυάρ της βαθιάς πίστης στον κομμουνισμό. Δικός μας ποιητής και του κόσμου όλου.

Ο Πωλ Ευγένιος Γκρεντέλ γεννήθηκε το 1897. Σε ηλικία 17 ετών αρρωσταίνει βαριά από φυματίωση και πηγαίνει για δύο χρόνια σε σανατόριο στην Ελβετία. Εκεί γνωρίζει την πρώτη του αγάπη, την Γκαλά. Το 1914, τον καλούν στο μέτωπο του Α' Παγκοσμίου Πολέμου. Τότε δημοσιεύει και τα πρώτα του ποιήματα. Ο ποιητής Πωλ Ελυάρ «γεννιέται»...

Εκανα μια φωτιά, όντας εγκαταλειμμένος απ' το γαλάζιο,

Μια φωτιά για να 'μαι ο φίλος της

Μια φωτιά για να με εισαγάγει μες στη νύχτα του χειμώνα

Μια φωτιά για να ζω καλύτερα.

Το 1918 κατά τη διάρκεια του πολέμου γεννιέται η κόρη του Σεσίλ και γράφει τα «Ποιήματα για την Ειρήνη».

Ολες οι ευτυχισμένες γυναίκες

Ξαναβρήκαν τον άντρα τους.

Κατεβαίνει από τον ήλιο

τόση τους φέρνει ζεστασιά...

Γυρνώντας από τον πόλεμο συναντιέται με τους Αντρέ Μπρετόν, Λουί Αραγκόν και Τριστάν Τζαρά, με τους οποίους συμμετείχε αρχικά στο κίνημα του ντανταϊσμού και αργότερα του σουρεαλισμού, στο οποίο θα πρωτοστατήσει, αφού υπήρξε ανάμεσα στους ιδρυτές της επιθεώρησης «Litterature» καθώς και της «La Revolution Surrealiste». Αποχώρησε από τις τάξεις της υπερρεαλιστικής ομάδας του Παρισιού το 1938, διατηρώντας όμως στοιχεία που εξυπηρετούσαν την ποίησή του.

Το 1926 γράφει την «Πρωτεύουσα του Πόνου» και το 1927 εντάσσεται στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γαλλίας. Το καλοκαίρι του 1936 επισκέπτεται την Ισπανία. Με την έναρξη του Ισπανικού Εμφυλίου «τα όρια της κραυγής» του Πωλ Ελυάρ μεγαλώνουν. Ο Γιάννης Ρίτσος στα «Μελετήματα» για την ποίηση του Ελυάρ γράφει ότι εκείνη η χρονιά σφραγίζει για πάντα την ποίησή του. «Από εκεί και έπειτα ξεκαθαρίζει τη θέση του». Καταλαβαίνει ότι μέσα στη φρίκη και τη σκοτεινιά πρέπει να ανοίξει ένα παράθυρο στο μέλλον. Πρέπει «να διαβάζεις μια ευτυχία δίχως όρια - μες στην απλότητα των γραμμών του παρόντος», γράφει.

Ταγμένος στους Δημοκρατικούς το 1937, όταν βομβαρδίζεται η Γκερνίκα και ο Πικάσο φτιάχνει τον εμβληματικό πίνακα, ο Ελυάρ θα γράψει στη «Νίκη» της Γκερνίκα, εικονογραφημένη από τους Μιρό, Πικάσο, Τανγκύ, Μασσόν, η οποία διακινείται για την ενίσχυση των Ισπανών Δημοκρατών.

...Ανθρωποι που για σας ο θησαυρός αυτός υμνήθηκε

Ανθρωποι που για σας ο θησαυρός αυτός αδικοχάθηκε

Ανθρωποι πραγματικοί που η απόγνωση για σας

Θρέφει τη φάουσα φωτιά της ελπίδας

Μαζί ας ανοίξουμε το πιο στερνό του μέλλοντος μπουμπούκι...

Στα χρόνια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου ο Ελυάρ είναι ένας από τους πολλούς ανθρώπους της Τέχνης που δεν έβλεπαν τη ζωή από το παράθυρο. Ηταν οι ίδιοι μέρος της. Τον «συναντάμε» στα παράνομα τυπογραφεία, στις μεγάλες διαδηλώσεις, στη φωτιά της μάχης...

Το Παρίσι κρυώνει το Παρίσι πεινάει

Το Παρίσι δεν τρώει πια κάστανα καταμεσίς του δρόμου

Το Παρίσι έχει φορέσει παλιά ρούχα γριάς

Το Παρίσι δίχως αέρα κοιμάται ολόρθο στο μετρό

Πιότερα βάσανα επιβάλλουν στη φτωχολογιά

Κ' η σοφία κ' η τρέλα

Του άμοιρου Παρισιού

Είναι ο καθάριος αέρας κ' η φωτιά...

Το 1942 γίνεται μέλος της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας και μαζί με τον Αραγκόν δημιουργούν την Εθνική Επιτροπή των Γάλλων Συγγραφέων. Καταζητείται από τις κατοχικές γερμανικές αρχές και περνάει στην παρανομία. Εκδίδεται η συλλογή ποιημάτων του «Ποίηση και Αλήθεια», η οποία θα διακινηθεί στην κατεχόμενη Γαλλία και θα διαβαστεί η «Ελευθερία».

Και με τη δύναμη μιας λέξης

Αρχίζω ξανά τη ζωή μου

Είμαι γεννημένος για να σε γνωρίσω

Να σε ονοματίσω Λευτεριά.

Εκείνα τα χρόνια γράφει και τη «Μάχη της Αθήνας», για τον αγώνα του λαού τον Δεκέμβρη του '44. «Λαέ βασιλιά, λαέ απελπισμένε,/ δεν έχεις πια να χάσεις/ παρά τη λευτεριά σου...». Το ποίημα γίνεται γνωστό τον Μάη του 1946, όταν επισκέπτεται την Ελλάδα με πρόσκληση του ΕΑΜ.

Η ποίηση για τον Ελυάρ πρέπει να έχει στόχο την πρακτική αλήθεια, ώστε να βοηθήσει τους ανθρώπους «να μάθουνε τον κόσμο και να τον αλλάξουνε», όπως γράφει στο Μανιφέστο του για την ποίηση.

Υπάρχουν λέξεις που σε κάνουν να ζεις

αθώες λέξεις

η λέξη ζεστασιά κι η λέξη εμπιστοσύνη

αγάπη δικαιοσύνη κι η λέξη λευτεριά...

η λέξη αδελφός κι η λέξη σύντροφος

Η εξελικτική πορεία της ποίησης του Ελυάρ αναλύεται από τον Γ. Ρίτσο, ο οποίος γράφει χαρακτηριστικά:

«Ο ποιητής πορεύεται μες απ' όλες τις δυσκολίες ώσπου να φτάσει σ' "τη νύχτα όπου ο άνθρωπος φτιάχνει τη μέρα" κι ακόμη πιο κει. Μα ο δρόμος δεν είναι εύκολος. Σκοντάφτουμε, κοντοστεκόμαστε, ρίχνουμε πίσω μια ματιά, τρικλίζουμε κάτω μεθυσμένοι από έρωτα, αργοπορούμε, αφηνόμαστε για λίγο μες στη χαύνωση ενός καλοκαιριού, θέλουμε να ξεχάσουμε το πιο κει, τον δρόμο που δε σταματάει κι όταν εμείς σταματάμε, τη φωνή των λαών που δεν σωπαίνει κι όταν εμείς κλείνουμε τ' αυτιά...

Πάντα η κοινωνική του συνείδηση αγρυπνεί...

Η φωτιά του όλο και φουντώνει καίγοντας κάθε τόσο ένα κομμάτι κι απ' την ίδια του τη μοναξιά, που την είχε για καταφύγιο κι όχι για ορμητήριο. Μπορεί να 'τανε κάποτε μόνος, ίσως αναγκαστικά μόνος, αλλά ποτέ δεν υπερασπίστηκε τη μοναξιά. Δε στάθηκε ποτέ εχθρικά μόνος, μα "αδελφικά μόνος, αδελφικά ελεύθερος". Τα μηνύματα του καιρού του τον φτάνουν όπου κι αν βρίσκεται πολύ νωρίς και δεν μπορεί να τους πει όχι. Είναι πάντα παρών. Απ' όλο του το έργο απουσιάζει η λατρεία του παρελθόντος. Δεν καταφεύγει σ' αυτό, όπως εκείνοι που, δυσαρεστημένοι απ' την εποχή τους, αδύναμοι να την πολεμήσουν, δειλοί να την κοιτάξουν κατάματα και να πασκίσουν να τη μεταπλάσουν, πισωδρομούν στο παρελθόν για να κρυφτούν και να ντυθούν τη νοσταλγία ενός όποιου χαμένου παραδείσου...

Ο ποιητής δεν μπορεί να μείνει με σταυρωμένα χέρια. Πρέπει να πάρει τη σωστή του θέση μέσα στον κόσμο. Να διαλέξει τον δρόμο του σ' αυτό το σταυροδρόμι της ιστορίας. Είταν έτοιμος. Διάλεξε. Τι θα διάλεγε ένας ποιητής, ένας ακέραιος άνθρωπος; Η ποίηση, έχει πει ο Μπωντλαίρ, είναι "η άρνηση της αδικίας". Κι ο Ελυάρ είναι ποιητής. Βρίσκεται στο στρατόπεδο της άρνησης της αδικίας».

• Η 25χρονη απουσία της Φλέρυς Νταντωνάκη και το Εξκάλιμπερ του «Μεγάλου Ερωτικού»

• Ο σοφός μπαμπάς Χατζιδάκις

• «Εκφράστε τον έρωτα!»

• Πήγε μια βόλτα στο φεγγάρι

Τα τελευταία χρόνια της ζωής της, η αισθαντικότερη και αυθεντικότερη ερμηνεύτρια του Χατζιδάκι αισθανόταν απόλυτα δυστυχής, εγκαταλειμμένη και με πίκρα, γιατί είχε καταλήξει πως δεν υπήρξε ποτέ επιτυχημένη σε τίποτε. Ούτε καν ως γυναίκα. Ζούσε απομονωμένη με την μητέρα της και την κόρη της, Ζωή, ξεχασμένη από τους πολλούς, ώσπου, στην καρδιά εκείνου του καλοκαιριού, πέταξε μακριά από όλα όσα την βασάνιζαν και την τρόμαζαν, στις δικές της «Γειτονιές του φεγγαριού». «Ηταν ένα κακότυχο αλλά συγκλονιστικό πλάσμα, με μεγάλη ψυχή και φωνή», έλεγε ένας αγαπημένος της ξάδερφος. Τάφηκε πλάι στον τάφο του πολυαγαπημένου της Μάνου, σε μια πλαγιά της Παιανίας. Πίστευε μέχρι το τέλος ότι «οι άνθρωποι είναι πολύτιμοι και δεν πρέπει να παίζουμε μαζί τους, αλλά να τους σεβόμαστε βαθιά». Αρνιόταν να γίνει ένα ακόμα μέλος μιας συγχυσμένης αγέλης, πιστεύοντας πως «δεν υπάρχουν ούτε θεοί ούτε δαίμονες - αυτοί είναι μέσα μας και πρέπει με τον αυτοσεβασμό να μην αφήνουμε ούτε τους μεν ούτε τους δε να κυριαρχούν. Και πρέπει οι άνθρωποι να μαθητεύουν κοντά σε όποιον εκτιμούν». Αυτά είχε εξομολογηθεί το 1986 στη «Lifo» αυτό το ξεχωριστό πλάσμα, που το βάραιναν οι αμαρτίες των άλλων, που λυπόταν βαθιά με τη βουβή απελπισία των ανθρώπων και όταν έβλεπε ότι δεν μπορούσε να σταματήσει μια αδικία, ήθελε να πεθάνει. Η «φεγγαρική αηδόνα», όπως την έλεγε ο Νίκος Καρούζος, σήμερα, 25 χρόνια μετά το πέταγμά της, άφησε πίσω ερμηνείες με ανατριχιαστικές δονήσεις τρυφερής αθωότητας, συμπόνιας και παρηγοριάς για τους απελπισμένους. Αν πάτε ποτέ στο κοιμητήριο της Παιανίας, θα δείτε το όνομα της Φλέρυς Νταντωνάκη γραμμένο λάθος στο μνήμα της. Κάποιος παράκουσε κι έγραψε: «ΦΛΕΡΥ ΑΤΑΝΤΩΝΑΚΗ».

• Υστερόγραφο