Πραγματικά είναι χαρακτηριστικές η ένταση και η συχνότητα των παρεμβάσεων στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Ανάμεσά τους μεγάλες μεταρρυθμίσεις με τη μορφή τριών νόμων - πλαισίων (2007, 2011, 2017) και δεκάδες άλλοι νόμοι που ρύθμισαν επιμέρους, αλλά ουσιαστικές πλευρές για τη λειτουργία και τη φυσιογνωμία των αστικών πανεπιστημίων. Κάθε φορά οι αλλαγές που νομοθετούσαν, βαφτίζονταν από τις εκάστοτε κυβερνήσεις κοσμογονικές, προοδευτικές και αυτονόητες. Ενα είναι σίγουρο, ότι από την Μπολόνια μέχρι σήμερα κάθε κυβέρνηση έχτιζε πάνω στο έργο της προηγούμενης και όλοι έβαλαν το χεράκι τους για την ανάπτυξη του επιχειρηματικού πανεπιστημίου, για την εμπορευματοποίηση της Εκπαίδευσης και της Ερευνας, την προσαρμογή του πανεπιστημίου στα πρότυπα της ΕΕ για την ανάπτυξη του Ενιαίου Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης (ΕΧΑΕ).

Οι τραγικές συνέπειες στη ζωή των φοιτητών, διδασκόντων και ερευνητών είναι γνωστές. Με περικοπές δικαιωμάτων, με επαναλαμβανόμενα χτυπήματα στον κρατικό προϋπολογισμό, παράλληλα με την ενίσχυση της «αυτονομίας» των ιδρυμάτων και την αναζήτηση ιδιωτικής χρηματοδότησης, με τη διαμόρφωση αγοράς τίτλων σπουδών που συνέβαλε στην αποσύνδεση του πτυχίου από το επάγγελμα, την περαιτέρω κατηγοριοποίηση τμημάτων, την αξιολόγηση με κριτήρια της αγοράς, και πολλά άλλα.

Ετσι, πριν από λίγες μέρες η κυβέρνηση της ΝΔ ανακοίνωσε ότι φέρνει νέο νόμο - πλαίσιο, παρουσιάζοντας τους βασικούς άξονες που θα περιλαμβάνει, στολίζοντάς τον με το σλόγκαν «Ολα αλλάζουν στα ΑΕΙ».

Φυσικά τίποτα δεν αλλάζει για τις ανάγκες των φοιτητών, διδασκόντων και ερευνητών, αφού και ο νέος νόμος βρίσκεται στην ίδια πεπατημένη. Ομως, τι χρειάζονται ακόμα; Τι τους λείπει από το παζλ των αναδιαρθρώσεων;

Οποιος παρακολουθεί τι συμβαίνει στο πανεπιστήμιο, μάλλον θα συμφωνήσει ότι το ζητούμενο πλέον δεν είναι το πανεπιστήμιο να γίνει επιχείρηση. Αυτό το έχουν καταφέρει με πολύ «κόπο» τα προηγούμενα χρόνια. Μήπως δεν είναι γεγονός, σήμερα, η πώληση της γνώσης μέσα από μεταπτυχιακά με ακριβά δίδακτρα, η διασύνδεση των ιδρυμάτων με τον επιχειρηματικό κόσμο, η λειτουργία επιχειρήσεων εντός του πανεπιστημίου για τη μεταφορά καινοτομίας στην αγορά; Ωστόσο, αυτό δεν αρκεί, αφού παραμένει ως επιτακτικό ζήτημα πώς θα γίνει πιο αποτελεσματική, ανταγωνιστική και κερδοφόρα επιχείρηση.

Ετσι, η «υπερεργασία» του υπουργείου Παιδείας, όπως αποτυπώνεται τις τελευταίες 2 δεκαετίες, δεν είναι ούτε περιττή ούτε τυχαία. Εχουν καταφέρει να διαμορφώσουν το απαραίτητο νομοθετικό πλαίσιο που υποδέχεται τις αλλαγές στη χρηματοδότηση, στη λειτουργία και την οργάνωση των ΑΕΙ. Ομως, η πορεία υλοποίησης αποδεικνύεται πιο σύνθετη στην πράξη, απαιτώντας συνεχώς νέες διεργασίες.

Ποια είναι η κινητήρια δύναμη λοιπόν της συνεχιζόμενης επίθεσης των κυβερνήσεων στα δικαιώματα φοιτητών και εργαζομένων; Οτι από τη μια συσσωρεύονται συνεχώς νέες προκλήσεις στο πλαίσιο των στρατηγικών επιλογών του κεφαλαίου και των αναγκών της οικονομίας, από την άλλη εντοπίζονται σημαντικές καθυστερήσεις, αντιθέσεις, αναθεωρήσεις και ανομοιομορφίες στην εφαρμογή της υπάρχουσας ατζέντας της ΕΕ για την εμβάθυνση του ΕΧΑΕ. Κάνοντας μία παρένθεση, δεν θα ήταν άστοχο να επισημάνουμε ότι ιδιαίτερα στην περίπτωση της Ελλάδας, οι κυβερνήσεις «τα έχουν βρει σκούρα» στην εφαρμογή, και εξαιτίας της πάλης του φοιτητικού και λαϊκού κινήματος, με αποτέλεσμα πολλές μεταρρυθμίσεις να μένουν στα χαρτιά και να επανέρχονται από το ένα σχέδιο νόμου στο άλλο με διαφορετικές διαδρομές και διατυπώσεις. Για παράδειγμα, οι 3ετείς προπτυχιακές σπουδές δόθηκαν ως κατεύθυνση από τη Συνθήκη της Μπολόνια το 1999, αποτυπώθηκαν με πρόβλεψη στον νόμο του 2011 επί ΠΑΣΟΚ και επαναφέρονται σήμερα στα περιεχόμενα του ερχόμενου νόμου με πάτημα στη δυνατότητα διαμόρφωσης ευέλικτων προγραμμάτων μικρότερης διάρκειας εντός του ίδιου τμήματος.

Ας τα πιάσουμε όμως από την αρχή, με πρώτη παράμετρο τη σχέση Παιδείας - Οικονομίας. Εδώ αρκεί να σκεφτούμε όπως η τάξη που οργανώνει την παραγωγή, δηλαδή οι μεγάλοι επιχειρηματίες, σε συνάρτηση με τον κομβικό ρόλο που καλούνται τα πανεπιστήμια να διαδραματίσουν για τις ανάγκες της καπιταλιστικής οικονομίας. Στην εποχή των τεράστιων βημάτων στην παραγωγική ικανότητα του ανθρώπου, της τεχνητής νοημοσύνης και της αυτοματοποίησης, η εργασία απαιτεί περισσότερο την εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης. Τα πανεπιστήμια είναι χώροι που αναλαμβάνουν την προετοιμασία του νέου επιστημονικού δυναμικού που θα εργαστεί αποδοτικά για λογαριασμό του κεφαλαίου. Ετσι, ο ρόλος τους είναι καθοριστικής σημασίας και μάλιστα αναβαθμίζεται.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα που επιβεβαιώνει την αυξημένη «ευθύνη» ότι τα πανεπιστήμια καλούνται πιο επιτακτικά να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα που ονομάζεται «απαξίωση της γνώσης» με τις συνεχείς αλλαγές από την εισαγωγή νέων τεχνολογιών στην εργασία, την αναδιαμόρφωση κλάδων. Προφανώς, η τεχνολογική εξέλιξη είναι φυσιολογική και αναγκαία, αλλά γίνεται άναρχα λόγω των ανταγωνισμών και των αντιθέσεων του καπιταλισμού, που οικοδομείται πάνω στο κριτήριο του κέρδους με αποτέλεσμα να παρατηρείται απόκλιση ανάμεσα στις υπάρχουσες «ανάγκες» της αγοράς εργασίας και στο περιεχόμενο της γνώσης. Ετσι, ο επιχειρηματικός κόσμος επιθυμεί σήμερα το πανεπιστήμιο να μπορεί να παρέχει εκείνες τις δεξιότητες που θα εξασφαλίζουν φθηνό εργατικό δυναμικό, με εμπειρία στην αντιμετώπιση ειδικών προβλημάτων, με τμηματικές γνώσεις που θα κάνουν τη «δουλειά» και θα επανακαταρτίζεται όταν υπάρχουν νέες απαιτήσεις, αφού οι ίδιοι παραδέχονται ότι ο χρόνος ζωής των δεξιοτήτων μειώνεται σε 2,5 με 5 χρόνια! Αυτό όμως δεν μπορεί να γίνει αποτελεσματικά χωρίς το πανεπιστήμιο να διαμορφώνει έναν... μπουφέ από προγράμματα και πιστοποιήσεις.

Σε συνέχεια, ας λάβουμε υπόψη μια επιπλέον παράμετρο που επηρεάζει το περιεχόμενο και την οργάνωση των σπουδών, σε τελική ανάλυση την εκπαίδευση που προσφέρει το πανεπιστήμιο σήμερα. Οτι οι προτεραιότητες του κεφαλαίου έχουν αλλάξει καθοριστικά, βάζοντας στο κάδρο τη λεγόμενη διττή μετάβαση, τον «πράσινο» και ψηφιακό μετασχηματισμό. Η απαξίωση που συνοδεύει την πορεία υλοποίησης του νέου παραγωγικού μοντέλου δεν εκφράζεται μόνο στον παραγκωνισμό παλαιότερων μεθόδων παραγωγής και πηγών Ενέργειας, αλλά και στην απαξίωση επιστημονικών κλάδων και δεξιοτήτων που συνδέονται με αυτές. Ετσι, σήμερα το πανεπιστήμιο πρέπει να μπορεί να ξεχωρίζει τις «πράσινες δεξιότητες» και μάλιστα να προσφέρει μια αγορά πολλών διαφορετικών προγραμμάτων σπουδών και τίτλων, συνδυάζοντας τη νέα τάση στην οικονομία με την εμπορευματοποίηση της γνώσης που παρέχει. Ετσι εξηγείται η νέα επίθεση στα προγράμματα σπουδών που ετοιμάζουν.

Τα παραπάνω αντανακλώνται και στην πορεία υλοποίησης της αντιλαϊκής ατζέντας της ΕΕ. Οπως διαβάζουμε στην έκδοση του Τμήματος της ΚΕ «Για το Πανεπιστήμιο των σύγχρονων αναγκών» στη θέση 5, «σε επίπεδο ΕΕ ήδη γίνεται προετοιμασία για τη νέα δεκαετία με ορίζοντα το 2030. Οπωσδήποτε πυρήνας της αστικής στρατηγικής για την Ανώτατη Εκπαίδευση είναι η πιο άμεση διασύνδεση με τους μονοπωλιακούς ομίλους, η σταδιακή προσαρμογή της οικονομικής και διοικητικής λειτουργίας τους με επιχειρηματικούς όρους. Η διαδικασία αυτή προχωράει μέσω αντιθέσεων, αναθεωρήσεων και καθυστερήσεων (...) με τις τελευταίες αξιολογήσεις για την εξέλιξη της συγκρότησης του ΕΧΑΕ να θέτουν για τα αστικά επιτελεία συγκεκριμένους στόχους που επιχειρούν να απαντήσουν στις διευρυνόμενες ανομοιομορφίες και ανισομέρειες μεταξύ των εθνικών εκπαιδευτικών συστημάτων».

Αυτά είναι τα κριτήρια, αλλά και οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα αστικά επιτελεία στην εφαρμογή της πολιτικής τους, λόγω της ανισομετρίας που γεννά το ίδιο το σύστημα της εκμετάλλευσης. Αξίζει κανείς να δει την τελευταία έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την υλοποίηση και εμβάθυνση του ΕΧΑΕ, που δημοσιοποιήθηκε στις αρχές του 2022 και προσδιορίζει τις προτεραιότητες της αστικής στρατηγικής μέχρι το 2024.

Στο κείμενο επισημαίνεται ότι σε ένα περιβάλλον που αλλάζει διαρκώς, τα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια χρειάζεται να προσαρμοστούν με γνώμονα τη συμβολή στην ανταγωνιστικότητα της ΕΕ έναντι των υπόλοιπων ιμπεριαλιστικών κέντρων και ανερχόμενων δυνάμεων σε επίπεδο καινοτομίας και έρευνας. Επίσης, αναγνωρίζονται ορισμένες γνωστές «αδυναμίες» και «καθυστερήσεις» των ευρωπαϊκών συστημάτων Ανώτατης Εκπαίδευσης, όπως το ποσοστό ερευνητικών εργασιών που μεταφράζεται σε καινοτομία, η διαρροή επιστημονικού δυναμικού κυρίως προς ΗΠΑ, αλλά και Ασία. Η ανισομετρία στη χρηματοδότηση της Ανώτατης Εκπαίδευσης, με τις δαπάνες πολλών κρατών - μελών να απέχουν πολύ από τους στόχους της στρατηγικής «Ευρώπη 2020». Παράλληλα, εντοπίζονται μικρή πρόοδος στη διεπιστημονική συνεργασία των ιδρυμάτων και καθυστέρηση στις διασυνδέσεις τους με τη βιομηχανία. Σε τελική ανάλυση, αποτυπώνεται δυσκολία στην ολοκλήρωση του ΕΧΑΕ.

Και τι προτείνουν; Μια σειρά από μέτρα γνωστά και χιλιοειπωμένα, αλλά προσαρμοσμένα στην υπάρχουσα πείρα από την πορεία εφαρμογής των κατευθύνσεων, ώστε να «λύσουν» πιο πρακτικά ζητήματα στην οργάνωση και λειτουργία των πανεπιστημίων.

Ετσι διαβάζουμε για «εμβληματικές» πρωτοβουλίες που θα εξασφαλίσουν πιο αποτελεσματική διεθνή συνεργασία. Εδώ, ας πούμε, αναφέρεται η θέσπιση ευρωπαϊκού joint degree, δηλαδή κοινού ευρωπαϊκού τίτλου σπουδών, που θα αποτελέσει συμπληρωματική πιστοποίηση του «Ευρωπαίου φοιτητή». Συνολικά ξεχωρίζουν την ανάγκη διαμόρφωσης ποικιλίας στις υπηρεσίες που προσφέρουν τα πανεπιστήμια. Βαρύτητα δίνεται στη διαμόρφωση μικροπιστοποιήσεων ιεραρχώντας τις «πράσινες» δεξιότητες, αλλά και την επιχειρηματικότητα, την ικανότητα γρήγορης επίλυσης προβλημάτων. Και πού είναι το κακό; Οτι το πτυχίο δεν αρκεί για πρόσβαση στο επάγγελμα. Αντιθέτως, σηματοδοτούνται νέες αλλαγές στα προγράμματα σπουδών με υποβάθμιση της γενικής και εις βάθος γνώσης του αντικειμένου, μεγαλύτερη αποσύνδεση από το επάγγελμα, δημιουργώντας ένα ψηφιδωτό από πτυχία πολλών ταχυτήτων στη λογική των «περιγραμμάτων προσόντων», με τους φοιτητές να κυνηγούν πιστοποιήσεις για μια θέση στον ήλιο.

Παράλληλα, ενισχύουν τα προγράμματα κινητικότητας. 1,1 δισ. ευρώ σκοπεύουν να διαθέσουν μόνο για τη διεύρυνση του ERASMUS με σκοπό την επέκταση των πανεπιστημιακών συνεργασιών, χρήματα που θα μπορούσαν να διατίθενται για επαρκή στήριξη της διδακτικής και ερευνητικής διαδικασίας των ΑΕΙ. Ομως, η ΕΕ ιεραρχεί την κινητικότητα, που απέχει έτη φωτός από τη συνεργασία, για απαντήσεις σε ερευνητικά ερωτήματα, που αναγκαστικά πρέπει να ξεπερνά τα σύνορα κάθε χώρας. Για τους φοιτητές επεκτείνει τον τεμαχισμό του επιστημονικού αντικειμένου, τους βάζει να επιλέγουν σκόρπιες γνώσεις, που η αναγνώρισή τους θα μετριέται σε πιστωτικές μονάδες. Το κεφάλαιο εξασφαλίζει κίνητρα για εμπορικές συνεργασίες των ευρωπαϊκών πανεπιστημίων και εργαλεία για τη διαμόρφωση επιστημονικού δυναμικού που θα διαπαιδαγωγείται στην εργασιακή περιπλάνηση και την «κινητικότητα» ανάμεσα στην ημιαπασχόληση, στην ανεργία και την κακοπληρωμένη εργασία.

Επιπλέον, ξεχωρίζουν μέτρα και στόχους για να μειωθεί η ανισομετρία ανάμεσα στα κράτη - μέλη στις κρατικές δαπάνες, αλλά και τον ιδιωτικό τομέα. Δηλαδή, προωθούν μεγαλύτερη εξάρτηση της χρηματοδότησης από την επιχειρηματικότητα.

Μεγάλη σημασία δίνουν και στη δημιουργία ουσιαστικών οργανωτικών δομών, γέφυρες ανάμεσα στον ΕΧΑΕ και τον ΕΧΕ (Ενιαίο Χώρο Ερευνας). Η συνεργασία των δύο αποτελεί ζήτημα που ταλανίζει χρόνια τα ευρωπαϊκά επιτελεία, για το πώς δεν θα είναι απλά μια σχέση αξιοποίησης χρηματοδοτικών εργαλείων αλλά θα προωθεί τη σύνδεση πανεπιστημίων - ερευνητικών κέντρων, βιομηχανίας, ώστε να ελέγχεται καλύτερα τι έρευνα διεξάγεται, πού προσανατολίζεται, τι μπορεί να γίνει εμπορεύσιμο.

Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι αυτά διαβάζουν και εμπνέονται τόσο η κυβέρνηση όσο και ο ΣΥΡΙΖΑ και το ΚΙΝΑΛ, αφού παρά τις επιμέρους διαφορές για το δρομολόγιο της αντιλαϊκής πορείας, στα σημεία - κλειδιά που αποτυπώνουν οι εκθέσεις της λυκοσυμμαχίας συμφωνούν απόλυτα. Γι' αυτό χρειάζεται το φοιτητικό και εργατικό κίνημα να κατανοήσει το έδαφος και τα κίνητρα των αντιλαϊκών μηχανισμών. Ετσι, παράλληλα με την κινητοποίηση για να μην περάσει κάθε νέος νόμος, να παλεύει για να μην εφαρμοστεί η αντιλαϊκή ατζέντα, να παλεύει για σύγχρονες σπουδές με βάση τις δυνατότητες της εποχής μας, με επιθετικά αιτήματα που βάζουν μπροστά το περιεχόμενο της παρεχόμενης γνώσης, τη σύνδεση με το επάγγελμα, τη δωρεάν και σύγχρονη φοιτητική μέριμνα. Ετσι, σε αγωνιστική συμπόρευση με το ΚΚΕ και την ΚΝΕ, να ακυρώσουμε τα νέα σχέδια κυβέρνησης - ΕΕ και να ανοίξουμε τον δρόμο για το πανεπιστήμιο που έχουμε πραγματικά ανάγκη.