Ποια η σχέση της τέχνης με το λαϊκό κίνημα; Η καλλιτεχνική δημιουργία μπορεί να είναι αλληλέγγυα στους εργατικούς αγώνες; Ποιος ο ρόλος των εργαζομένων στη στήριξη του προοδευτικού καλλιτεχνικού έργου; Πώς διαμορφώνεται ο ψυχικός κόσμος του παιδιού μέσα από την τέχνη; Πόσο σημαντικό κομμάτι στην εκπαίδευση είναι η καλλιτεχνική πράξη, ώστε το παιδί να είναι δημιουργός και όχι παρατηρητής;.. Τα παραπάνω είναι μερικά από τα ερωτήματα, τα οποία τέθηκαν προς συζήτηση στην εκδήλωση που πραγματοποιήθηκε πρόσφατα στο συνεδριακό Κέντρο της Κρύας στη Λιβαδειά. Μία ενδιαφέρουσα συζήτηση με θέμα «Τέχνη και κοινωνία» και εισηγητές τους: Χαράλαμπο Δαραδήμο (εικαστικός, Πρόεδρος του «Οργανισμού Συλλογικής Διαχείρισης Δικαιωμάτων Εργων Εικαστικών Τεχνών και των Εφαρμογών τους»), Εύα Μελά (Ζωγράφος - χαράκτρια, πρώην βουλευτής του ΚΚΕ) και συντονίστρια την εκπαιδευτικό Τασία Κοντογιάννη.

Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε με αφορμή την έκθεση έργων του Παναγιώτη Βαρελά με τίτλο «ΜετΑΛΛΩΝ ανθρώπων έργο», στην οποία παρουσιάστηκαν 84 έργα (λάδι, ακρυλικά, ακουαρέλες, τέμπερες, σινική και μεικτές τεχνικές), σε τρεις θεματικές ενότητες: «άνθρωπος - χρώμα - σίδερο», που αποτελούσε και το μεγαλύτερο μέρος, «Λαϊκό πάλκο» και «Πατριδογνωσία».

Στις ομιλίες τους οι εισηγητές αναφέρθηκαν στο ρόλο της τέχνης στην ολόπλευρη ανάπτυξη της προσωπικότητας του ανθρώπου, στη σχέση της ως αντανάκλαση της κοινωνικής πραγματικότητας και στο σημαντικό ρόλο της στη εκπαίδευση. Επίσης, αναπτύχθηκε ένας πλούσιος διάλογος, για τις πολιτικές θέσεις του συστήματος και το πώς αντιμετωπίζει τα θέματα του πολιτισμού, της τέχνης και των δημιουργών, τόσο όσον αφορά στην παραγωγή, όσο και στη διανομή και την προβολή. Ακόμη, οι ομιλητές στάθηκαν στην κατάσταση που βιώνουν οι άνθρωποι της τέχνης, οι οποίοι, οργανικό κομμάτι του εργαζόμενου λαού και αυτοί, αντιμετωπίζουν τα αντιλαϊκά μέτρα στις εργασιακές σχέσεις, στις συντάξεις και στην ασφάλιση, στην υγεία και στον πολιτισμό. Στη συνέχεια, παραθέτουμε αποσπάσματα από τις ομιλίες της Εύας Μελά και του Χαράλαμπου Δαραδήμου.

«Νους ορά και νους ακούει» λέει ο λαός μας, για το ρόλο της μόρφωσης, του πολιτισμού στη διαμόρφωση της συνείδησης. Ανασφάλεια, ανεργία, φτώχεια, ιδιωτικοποιήσεις στον τομέα της Παιδείας, της Υγείας και των αγαθών του πολιτισμού, κατάργηση του ελεύθερου χρόνου της, ή μεθοδευμένη χειραγώγησή του από τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του συστήματος, όλα σπρώχνουν την εργατική τάξη στο περιθώριο. Η σχέση της με τα αγαθά του πολιτισμού περνάει μέσα από τους μηχανισμούς πληροφόρησης και χειραγώγησης που αναπαράγουν την κυρίαρχη ιδεολογία. Τα στοιχεία που έχουν δημοσιευθεί είναι απογοητευτικά: Καθημερινά το 80% του πληθυσμού βλέπουν πάνω από 208 λεπτά τηλεόραση την ημέρα. Περίπου το 50% δε διαβάζει ποτέ εφημερίδα. Το 60% δε διαβάζει ούτε ένα βιβλίο το χρόνο. Τις εκθέσεις τέχνης επισκέπτεται μόνο το 1% του πληθυσμού, ενώ το ποσοστό που πηγαίνει θέατρο, σινεμά, ή σε συναυλίες, δεν ξεπερνάει το 5%...

Η επαφή των ανθρώπων με το διάβασμα, με τις τέχνες, επηρεάζει τη συνείδησή τους όχι μόνο άμεσα, αλλά και έμμεσα - σαν περιβάλλον: τα ΜΜΕ, τα πρότυπα που εκπέμπουν μέσα στα σπίτια μας, ο δημόσιος χώρος και η αισθητική του που την καθορίζει και την επιβάλλει το κατασκευαστικό κεφάλαιο, οι διαφημίσεις, η πόλη και η αισθητική που μας περιβάλλει, η μόδα, τα ακούσματα: η τέχνη ή η απουσία της σαν περιβάλλον. Η υποκουλτούρα του «σκυλάδικου», του «ορθάδικου», της τηλεοπτικής σαπουνόπερας, των τηλεπαιχνιδιών, των προϊόντων της καπιταλιστικής πολιτιστικής βιομηχανίας, είναι η αναγκαία «πνευματική τροφή» για τη μετατροπή του εργαζομένου από «πολίτη» σε παθητικό παρατηρητή της ζωής, αδιάφορου για τα κοινά, ενεργούμενου, ευάλωτου και εξαγοράσιμου.

Ο ιμπεριαλισμός για να διαμορφώσει το κατάλληλο περιβάλλον ανοχής των εγκλημάτων του, δημιουργεί το αναγκαίο πολιτιστικό τοπίο για την υποδοχή του. Ετσι οι κακοί των ταινιών του Χόλιγουντ στα χρόνια του υπαρκτού σοσιαλισμού ήταν Ρωσόφωνοι, τα τελευταία χρόνια είναι Λατινοαμερικανοί, Κουβανοί, Αραβες. Οι «Ράμπο» των ταινιών - μισθοφόροι υπάλληλοι το «καλού μεγάλου αδελφού», σε επικίνδυνες αποστολές, εναντίον πάντα κάποιου κακού που μοιάζει νότιος, τριτοκοσμικός, που απειλεί την ασφάλεια των «νοικοκυραίων». Σε τίποτε σχεδόν δε διαφέρουν από τους μισθοφόρους των στρατιωτικών επεμβάσεων. Οι ταινίες επαναλαμβάνονται στη ζωή, και μάλιστα με κρυφές πλευρές: η νεοστρατολογημένοι «Ράμπο» των δυνάμεων επέμβασης «ψαρεύονται» τις ουρές των ανέργων, στις γειτονιές με οξυμένα κοινωνικά προβλήματα, στις ομάδες των περιθωριακών, των αναλφάβητων, τον απελπισμένων.

Ζούμε στα πλαίσια ενός πολιτιστικού ιμπεριαλισμού, από όπου απορρέουν και η καταστροφή των πολιτιστικών μνημείων και η ισοπέδωση και επιβολή πολιτιστικών προτύπων και συμπεριφοράς. Και αυτός ο πολιτιστικός ιμπεριαλισμός είναι το αναγκαίο όχημα για την επέλαση του ιμπεριαλισμού σε όλο τον πλανήτη.

Η πολιτιστική πολιτική των κομμάτων που νέμονται μέχρι σήμερα την εξουσία, εναρμονισμένη στους στόχους της ΕΕ, στοχεύει σε ακόμη μεγαλύτερα κέρδη για τα μονοπώλια της τέχνης, στην ομηρία των καλλιτεχνών, τη χειραγώγηση του λαού. Οι καλλιτέχνες αντιμετωπίζουν δυσκολίες επιβίωσης, με συνέπεια ένα μεγάλο ποσοστό να εγκαταλείπει. Η τέχνη δεν αναπτύσσεται ελεύθερα, ο καλλιτέχνης ασφυκτιά, πιέζεται, γίνεται ευάλωτος, τον εξαγοράζουν. Αλλοτε συνθλίβεται, περιθωριοποιείται. Η ελευθερία της Τέχνης και του καλλιτέχνη είναι ασύμβατες με την «ελευθερία της αγοράς της Τέχνης».

Ο λαός δεν έχει τον ελεύθερο χρόνο και παιδεία να απολαύσει τα πολιτιστικά αγαθά. Η έλλειψη καλλιτεχνικής παιδείας (για όλα τα παιδιά) τους στερεί το να καλλιεργήσουν τη δημιουργικότητά τους, να αναδείξουν τις δημιουργικές κλίσεις τους, το να μάθουν να δρουν, να γίνονται δημιουργοί, να αποκτούν κριτήρια, ώστε από παθητικοί θεατές και καταναλωτές, να διαμορφώνονται σε ενεργητικούς - δημιουργικούς - κριτικούς δέκτες απέναντι στην τέχνη ή στα υποπροϊόντα της που τους πλασάρονται. ....

Το κράτος - που υπηρετεί τα συμφέροντα της πλουτοκρατίας - με τους μηχανισμούς του ενισχύει την αγορά, την εμπορευματοποίηση του έργου τέχνης, τη διείσδυση των μονοπωλίων στο χώρο του πολιτισμού και τον έλεγχο της διακίνησης της τέχνης.

Αυτό που χαρακτηρίζει μετά το Μάαστριχ τις Τέχνες, είναι η σταδιακή ιδιωτικοποίηση του δημόσιου τομέα, η παραπέρα εμπορευματοποίηση της Τέχνης. Τη θέση των καλλιτεχνών στα κέντρα χάραξης της κρατικής πολιτιστικής πολιτικής παίρνουν εταιρείες, έμποροι, μεσάζοντες, συλλέκτες, άνθρωποι των ΜΜΕ, και γενικά «προσωπικότητες» που σχετίζονται με την «αγορά». Αυτοί πλέον κανονίζουν για λογαριασμό του κράτους. Αναπτύσσονται ιδιωτικά ιδρύματα «προώθησης των τεχνών», επιχορηγούμενα το κράτος.

Ως το 2000 το κεφάλαιο κέρδιζε κύρια από τη διακίνηση της τέχνης. Σήμερα εμπλέκεται ΚΑΙ στην παραγωγή της.

Η πολιτική αυτή εκφράσθηκε και σε θεσμικό επίπεδο: Δημιουργία του Εθνικού κέντρου θεάτρου και χορού, Ακαδημίας Τεχνών, με την εκχώρηση του Φαληρικού Δέλτα στο Ιδρυμα Νιάρχος (μαζί και τη Λυρική Σκηνή και την Εθνική Βιβλιοθήκη), αλλαγές στο Ασφαλιστικό, ιδιωτικοποιήσεις στην πολιτιστική κληρονομιά και έρευνα, το νομοσχέδιο για τον Κινηματογράφο, τη σύνδεση του πολιτισμού με την τουριστική βιομηχανία..

Η ψυχή και καρδιά του ανθρώπου δε φυλακίζονται ολοκληρωτικά. Ακόμα και σ' αυτές τις συνθήκες που ζούμε - όπως παλιότερα στους δύσκολους καιρούς - παράγεται καλλιτεχνικό έργο που έχει στο επίκεντρο τον εργαζόμενο άνθρωπο και τις ανάγκες του. Πολιτισμός θα πει, να έχουν όλοι δικαίωμα στη δουλειά, στην υγεία, στην ασφάλεια, στην παιδεία, στη δημιουργία. Αυτό σημαίνει αγώνα για την άλλη κοινωνία, τη σοσιαλιστική. Η τέχνη πρέπει να παίξει το ρόλο της, να συμβάλει στην αφύπνιση των συνειδήσεων ..

Οι εργαζόμενοι να διεκδικήσουν το δικαίωμα στον πολιτισμό, σε υποδομές, την πάλη για ανεμπόδιστη καλλιτεχνική και ερασιτεχνική δημιουργία. Να στηρίξουν το προοδευτικό καλλιτεχνικό έργο, να το προβάλλουν, να παλέψουν για τη δημιουργία προϋποθέσεων για ανεμπόδιστη πρόσβαση του λαού στα πολιτιστικά αγαθά, να περάσουν τα κέντρα και οι θεσμοί παραγωγής και διακίνησης της τέχνης στα χέρια της κοινωνίας, να μπουν στην υπηρεσία του λαού, της εργατικής τάξης.

Πρέπει να ενισχυθεί ένα κίνημα μόρφωσης και πολιτισμού μέσα στην ίδια την εργατική τάξη, στους νέους. Που θα απελευθερώσει δημιουργικές δυνάμεις που υπάρχουν μέσα στο λαό μας, για την οικοδόμηση του άλλου πολιτισμού, του σοσιαλισμού.

Θέμα «τέχνη και κοινωνία»: πέλαγος, ωκεανός....τεράστιο θέμα... Στις περιπτώσεις όπως η αποψινή, όπου ο διάλογος, αυτό το «πάρε - δώσε» μεταξύ των ανθρώπων, είναι το πρωτεύον, προτιμώ να ξεκινώ από ερωτήσεις που οι απαντήσεις τους φαίνονται ή θεωρούνται αυτονόητες. Π.χ Γιατί τόσος θόρυβος γύρω από την τέχνη; Γιατί τόση συζήτηση και διαμάχη για τον κοινωνικό της ρόλο; Τι είναι το καλλιτέχνημα; Τι χρειαζόμαστε την τέχνη; Και πολλά άλλα που καθημερινά τα προσπερνάμε γιατί κατά κάποιο τρόπο, συνειδητά ή ασυνείδητα, τα απαντούμε στην καθημερινή μας πρακτική. Κι ίσως είναι αυτός ο λόγος που οι απαντήσεις τους φαίνονται ή θεωρούνται αυτονόητες δηλαδή εύκολες όπως: με την τέχνη εκφραζόμαστε, χαιρόμαστε, επικοινωνούμε, αυτό μ' αρέσει και άλλες. Κι όμως τα ερωτήματα αυτά δεν έχουν απαντηθεί σε βάθος. Μην νομίζετε ότι είναι λυμένα, προσεγγίσεις γίνονται κάθε φορά και κάθε φορά τίθενται, γιατί είναι τα ερωτήματα που θέτει ο άνθρωπος στην εποχή του. Σε κάθε εποχή. Και τα απαντάει πρώτα απ' όλα δημιουργώντας έργα στην εποχή του και δημιουργώντας την εποχή του.

Η καλλιτεχνική δημιουργία, το έργο τέχνης, εγκλείει πολλές λειτουργίες, πολλές αξίες χρήσης, για να χρησιμοποιήσω έναν όρο από την πολιτική οικονομία. Τόσες πολλές που οι περισσότερες από τις επιστήμες θα εύρισκαν γόνιμο έδαφος για να καλλιεργήσουν και να καλλιεργηθούν. Το ίδιο και ο άνθρωπος, το ίδιο και η κοινωνία. Σε κάθε εποχή κάποια από αυτές τις αξίες εμφανίζεται ως προεξάρχουσα τόσο ώστε να χαρακτηρίζει το σύνολο των έργων της εποχής. Οχι ότι οι άλλες εξαφανίζονται, αλλά φαίνεται να λειτουργεί ως η δεσπόζουσα συχνότητα με τις αρμονικές της. Παράλληλα σαν ένα ισοκράτημα που διαπερνάει όλες τις εποχές λειτουργεί και αναπτύσσεται η γνωστική της αξία όπου ο άνθρωπος μέσω των αισθητικών και καλλιτεχνικών μορφών δημιουργεί, κατακτά και μεταδίδει τη γνώση του για τον κόσμο. Ταυτόχρονα είναι μια διαδικασία αυτογνωσίας. Τι είναι ο άνθρωπος; Τι είμαστε ως υπάρξεις πάνω στον πλανήτη; Πού πάμε;

Ποια είναι η προεξάρχουσα αξία χρήσης της τέχνης στην εποχή μας; Από τη μεριά των κεφαλαιοκρατών είναι λυμένο: Πρέπει όλα να γίνουν κέρδος, χρήμα. Αυτή είναι η πρωταρχική τους αξία και προσπαθούν τα πάντα γι' αυτήν. Από την άλλη πλευρά, των περισσοτέρων, η τέχνη μπορεί να αποκαλύπτει όλες τις σχέσεις του ανθρώπου με τη φύση και την κοινωνία. Ταυτόχρονα, η έμπρακτη ενασχόληση του κάθε ανθρώπου λειτουργεί μορφοποιητικά, του προσδίδει ικανότητες, ιδιότητες και χαρακτήρα. Εμπρακτα συσχετίζει το μέρος με το όλον, αναλύει και συνθέτει, αναπτύσσει κρίσεις, ακονίζεται σε αρμονικές τελειοποιήσεις. Η κάθε δημιουργική πράξη είναι μια μικρή επανάσταση, δηλαδή δεν μπορείς να είσαι δημιουργικός εάν δεν δεις το πού ήσουνα, το πού είσαι, το πού θες να πας... άρα τι χρειάζεται να ανατρέψεις. Είναι μία άσκηση όπου λειτουργεί το ανθρώπινο πνεύμα, η ανθρώπινη συνείδηση, το όλον, όλες του οι αισθήσεις, στο να μπορεί να οργανώνει πράγματα, να συνθέτει πράγματα, να φτιάχνει ολοκληρώματα. Είναι κατάσταση ενάντια στην τυποποίηση, την ισοπέδωση, την στείρα ειδίκευση και στην κατάρτιση. Ετσι νομίζω ότι μπορώ να εξηγήσω γιατί πολεμάνε την τέχνη.

Το σύστημα προσπαθεί να ελέγξει και μέσω της τέχνης τον κόσμο και επειδή δεν μπορεί να το κάνει εκατό τοις εκατό προσπαθεί να ελέγξει τους καλλιτέχνες. Πώς θα τους ελέγξει; Με τη λειψή παιδεία, με τη μη δυνατότητα να κάνουν έργο, να τους περάσει ιδέες που το εξυπηρετούν π.χ. ο καλός καλλιτέχνης δεν ανακατεύεται με την πολιτική, δεν έχει καμία σχέση με την κοινωνία, δεν ανακατεύεται με αγώνες, εμπνέεται στο εργαστήριό του τους φανταστικούς του κόσμους και έτσι διατηρεί την ελευθερία του κ.ά. Υπήρχε κυρίαρχη αντίληψη ότι όποιος καλλιτέχνης διδάσκει σε σχολείο είναι τρίτης κατηγορίας καλλιτέχνης. Ιδεολογήματα που στην ουσία αποκόβουν τον καλλιτέχνη από την κοινωνία, από τη φυσιολογική του λειτουργία.

Θέτω, λοιπόν, τον έναν ενώπιον του άλλου. Και όλους ενώπιον μιας κατάστασης την οποία πρέπει να αναπτύξουμε. Βλέποντας μ' ένα διαφορετικό τρόπο αυτή τη σχέση της τέχνης με τον καθένα μας ξεχωριστά, αλλά και με όλους μαζί, αρχίζουμε να βάζουμε μέσα μας κάποια αντισώματα ανησυχίας και δημιουργικότητας. Να θέτουμε τα γιατί μας, για τα πάντα. Είναι τα γιατί του ανθρώπου δημιουργού. Γιατί άνθρωπος δημιουργός σημαίνει ανατροπή, σημαίνει επανάσταση «του μεγάλου, του ωραίου και τ' αληθινού».