Γυναίκες στρώνουν δρόμους την εποχή της ανασυγκρότησης της Ελλάδας τη δεκαετία του '50. Φωτογραφία του Σπύρου Μελετζή

Δεν είναι καινούριο το συγκεκριμένο ζήτημα. Στην Ελλάδα ανάλογες αντιπαραθέσεις αναπτύχθηκαν αμέσως μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο για το ζήτημα της ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας της Ελλάδας. Και μάλιστα πάλι με διαπλοκή ξένων κεφαλαίων. Σήμερα παρουσιάζουμε μια ανάλογη συζήτηση, που τηρουμένων των αναλογιών αποδεικνύει ακριβώς πως το ζήτημα τέτοιων αντιπαραθέσεων στην αστική οικονομική και πολιτική σκέψη δεν είναι καθόλου νέο. Και βεβαίως πως και οι δύο προσεγγίσεις έχουν κοινό στόχο, τη σωτηρία και ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Ο φωτογράφος Τάκης Τλούπας, απαθανατίζει το θερισμό στο θεσσαλικό κάμπο, τη δεκαετία του '50

Στη μεταπολεμική Ελλάδα το ρεύμα της εκβιομηχάνισης στην αστική οικονομική και πολιτική σκέψη ενισχυόταν υπό την επίδραση των κατευθύνσεων της διεθνούς αστικής σκέψης για τη μεταπολεμική ανόρθωση. Σε όλες σχεδόν τις μελέτες και Εκθέσεις των διεθνών οργανισμών, που συστάθηκαν μετά τον πόλεμο, θεμελιώνονταν η αναγκαιότητα και ο ρόλος της βιομηχανίας για την ανάπτυξη των καθυστερημένων οικονομιών και την εξέλιξή τους σε σύγχρονες καπιταλιστικές οικονομίες. Χαρακτηριστική είναι η Εκθεση της Αποστολής της FAO (Οργανισμός Τροφίμων και Γεωργίας των Ηνωμένων Εθνών), η οποία πρότεινε ενεργειακή και βιομηχανική ανάπτυξη για την Ελλάδα, ως μονόδρομο για την αντιμετώπιση και των προβλημάτων της αγροτικής παραγωγής (χαμηλή παραγωγικότητα, υποαπασχόληση, χαμηλό εισόδημα, πείνα), πριν από την εκπόνηση του «Σχεδίου Μάρσαλ».³

Επίδραση στην ευρείας έκτασης υιοθέτηση της σημασίας της εκβιομηχάνισης ασκούσε και το αποτέλεσμα του προπολεμικού ευρύτατου εξηλεκτρισμού και εκτεταμένης εκβιομηχάνισης της ΕΣΣΔ με την κεντρικά σχεδιασμένη χρησιμοποίηση των εγχώριων παραγωγικών πόρων και συγκεντρωμένων μέσων παραγωγής, τα οποία αποτελούσαν κοινωνική ιδιοκτησία. Ασκούσε θελκτική επίδραση το αποτέλεσμα του κεντρικά σχεδιασμένου εξηλεκτρισμού, αλλά με αποστασιοποίηση βεβαίως από το συνολικό ιδιοκτησιακό καθεστώς μέσω του οποίου επιτεύχθηκε.

Γυναίκες δουλεύουν σε έργα οδοποιίας στην Ηπειρο. Φωτογραφία της Βούλας Παπαϊωάννου

Το υδροηλεκτρικό φράγμα στον ποταμό Λάδωνα, που κατασκευάστηκε τη δεκαετία του '50

Δυο δεκαετίες αργότερα, όταν η Ελληνική Εταιρεία Προγραμματισμού, της οποίας προήδρευε ο Αγγ. Αγγελόπουλος, διοργάνωσε τρεις δημόσιες συζητήσεις (i. Προγραμματισμός, ελεύθερη οικονομία και δημοκρατία, ii. Κοινή Αγορά και οικονομική ανάπτυξη της Ελλάδας, iii. Διοικητική αναδιοργάνωση και φορείς οικονομικής αναπτύξεως), γινόταν σαφέστατη η αντίληψή του για το χαρακτήρα της κρατικής οικονομικής παρέμβασης στο καπιταλιστικό σύστημα:

«Ετσι, η πρώτη και κύρια συμβολή του Προγραμματισμού - και στο σημείο αυτό θα μου επιτραπεί να επιμείνω ιδιαίτερα - είναι η εξουδετέρωση των κινδύνων που προέρχονται από την αβεβαιότητα ως προς την μελλοντική πορεία της Αγοράς, που, υπό καθεστώς ελευθέρας οικονομίας, δημιουργεί δισταγμούς στον ιδιώτη επιχειρηματία και γίνεται πρόξενος των οικονομικών κρίσεων ή υφέσεων στη διαδρομή του οικονομικού κυκλώματος».⁵

Η εφαρμογή της κεϋνσιανής οικονομικής πολιτικής στην Ελλάδα πέρασε μέσα από συμπληγάδες, γιατί τόσο οι φορείς του κρατικού οικονομικού σχεδιασμού όσο και το κρατικά συγκεντρωμένο κεφάλαιο διαμορφώνονταν με την άμεση παρέμβαση του ιμπεριαλιστικού συμμάχου, των ΗΠΑ. Ετσι, εντάθηκαν οι οικονομικοί προβληματισμοί και οι πολιτικές αντιπαραθέσεις για τη σχέση της άμεσης κρατικής επενδυτικής παρέμβασης με το πρόβλημα της καθυστέρησης στην εκβιομηχάνιση και τη διαπλοκή του με τον ξένο παράγοντα.

Ενταγμένη στο «Σχέδιο Μάρσαλ» ήταν το έργο διάνοιξης σήραγγας στα Κιούρκα Αττικής, το 1949

Από το χειμώνα του 1950 οι ΗΠΑ προχώρησαν σε αναθεώρηση του «Σχεδίου Μάρσαλ». Η αμερικανική πολιτική προσανατολίστηκε στην περικοπή της οικονομικής και στην ενίσχυση της στρατιωτικής βοήθειας, στο λεγόμενο Πρόγραμμα Κοινής Ασφάλειας (λόγω της επέμβασης στην Κορέα και του γενικότερου προσανατολισμού για προσεταιρισμό κρατών της Ασίας, της Μέσης Ανατολής και Β. Αφρικής). Και ενώ στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη που συμμετείχαν στο Πρόγραμμα «Σχεδίου Μάρσαλ» ουσιαστικά είχε επιτευχθεί η μεταπολεμική βιομηχανική ανασυγκρότηση, στην Ελλάδα η καθυστερημένη μεταπολεμική ανασυγκρότηση περιπλέχθηκε με το πρόβλημα της βιομηχανικής καθυστέρησης. Το όποιο πρόγραμμα εκβιομηχάνισης δεν πραγματοποιήθηκε, όχι μόνο μέχρι το 1950, αλλά και το 1953, μετά τη λήξη του «Σχεδίου Μάρσαλ» που παρατάθηκε, αλλά, αν και μειωμένο από το αρχικό, ήταν ενισχυμένο σε σχέση με άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Σύμφωνα με ορισμένα στοιχεία, το 62% των εγκριθέντων βιομηχανικών δανείων, που διατέθηκαν κατά την τριετία 1948 - 1950 του «Σχεδίου Μάρσαλ» αφορούσε μικρές βιομηχανίες, με ελληνικά βεβαίως κριτήρια.⁶ Μόλις την τελευταία χρονιά πραγματοποιήθηκαν κάποιες επενδύσεις στην ηλεκτρική ενέργεια και στη βιομηχανία, πολύ πίσω από τους σχεδιασμούς του τετραετούς προγράμματος (1948 - 1952) για τη δημιουργία βιομηχανικών μονάδων που θα συμβάλλανε στην εκβιομηχάνιση.

Ο βομβαρδισμένος λιμενοβραχίονας στον Πειραιά, ενταγμένος στο «Σχέδιο Μάρσαλ», ανακατασκευάζεται τη δεκαετία του '50

Κατά το 1951 και έπειτα, εκπρόσωπος του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ενημέρωσε σχετικά τη βρετανική πρεσβεία στην Ουάσιγκτον ότι «ανεξάρτητα από τα ζητήματα που αφορούσαν τη διατήρηση των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων, είναι φανερό σε αυτούς (δηλαδή στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ) πως η Ελλάδα θα είχε ανάγκη εξωτερικής οικονομικής βοήθειας μετά το 1952 με τη μία ή την άλλη μορφή. Προς το παρόν δεν είχαν καμιά συγκεκριμένη ιδέα για το ποια μορφή θα μπορούσε να πάρει αυτή η βοήθεια και υπήρξαν ιδιαίτερα προσεκτικοί στο να μη δώσουν την εντύπωση στους Ελληνες ότι θα είχαν ανάγκη εξωτερικής βοήθειας μετά και τη λήξη της "Βοήθειας Μάρσαλ"».⁷

Σε αυτές τις συνθήκες εντάθηκε η θεωρητική και πολιτική διαμάχη για τις αιτίες της καθυστέρησης της βιομηχανικής ανάπτυξης. Οξύνθηκε η συζήτηση για τα αίτια της καθυστέρησης του προγράμματος ανασυγκρότησης. Η άμεση ανάμειξη των αξιωματούχων των ΗΠΑ - συμβούλων, εμπειρογνωμόνων, επιτηρητών - στα οικονομικά επιτελεία τροφοδοτούσε το γενικό κλίμα απόδοσης άμεσων πολιτικών ευθυνών στις ΗΠΑ για την πορεία της ανασυγκρότησης στην Ελλάδα.

Η κριτική του αστικού Τύπου εκείνης της εποχής, και βέβαια τμήματος των αστών πολιτικών, σχετιζόταν και με τις αντιθέσεις των συμμάχων της Ελλάδας στο διεθνές ιμπεριαλιστικό σύστημα. Είναι χαρακτηριστική η σχετική εκτίμηση του υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας στις αρχές του 1952:

«Ο ανταγωνισμός μεταξύ Αμερικανών και Αγγλων συνεχίζεται εκ του αφανούς ... Κατά τας ιδίας πληροφορίας οι Αγγλοι πιστεύουν ότι οι Αμερικανοί επιδιώκουν να τους εκτοπίσουν εκμηδενιζομένης της επιρροής των από οικονομικής και πολιτικής πλευράς επί της Ελλάδος, αλλά δεν πιστεύουν ότι θα επιτύχει η τοιαύτη προσπάθεια των Αμερικανών, τουναντίον διαβλέπουν ότι η ακολουθούμενη τακτική εκ μέρους των Αμερικανών αναμιγνυομένων εμφανώς εις την εσωτερικήν και στρατιωτικήν κατάστασιν της Ελλάδος, θα έχει δυσαρέστους συνεπείας δι' αυτούς...

Ούτω οι Αμερικανοί ετορπίλησαν διαφόρους προσφοράς Αγγλικών και Γαλλικών κύκλων προτιθεμένων να εγκαταστήσουν βιομηχανίας εν Ελλάδι και εσαμποτάρησαν εξαγωγάς ελληνικών προϊόντων και δη εις την Δυτικήν Γερμανίαν».⁸

Στην πραγματικότητα, οι προθέσεις των ΗΠΑ τροποποιήθηκαν, βλέποντας την ελληνική πραγματικότητα. Οσον αφορά το σκέλος της «βοήθειας» για την οικονομική ανασυγκρότηση, αρχικά οι αξιωματούχοι των ΗΠΑ εμφανίζονταν υπέρ του προσανατολισμού τους προς επενδυτικά έργα αναπτυξιακής υποδομής και λιγότερο σε έργα οικισμού - στέγασης και βραχυπρόθεσμης ανάπτυξης. Στη συνέχεια, ιδίως από το 1950 και ύστερα, η Αμερικανική Αποστολή που χειριζόταν τη βοήθεια του «Σχεδίου Μάρσαλ» (ECA) φρόντιζε να διατηρεί αδιάθετο μεγάλο μέρος των δραχμών της βοήθειας. Ετσι, δεν μεταφέρονταν στον προϋπολογισμό σημαντικά ποσά από τις δραχμές αυτές. Το αδιάθετο ποσό προοριζόταν σε σημαντική έκταση για να καλύψει μελλοντικά το άνοιγμα των λογαριασμών του Δημοσίου στην Τράπεζα της Ελλάδας και να αποφευχθεί η πληθωριστική έκδοση χαρτονομίσματος.

Εξέχοντες Ελληνες αστοί οικονομολόγοι⁹ άσκησαν δριμύτατη κριτική στον τρόπο χρησιμοποίησης της αμερικανικής βοήθειας. Σύμφωνα με παρατηρήσεις τους (μεταξύ αυτών οι καθηγητές Ξ. Ζολώτας και Αγγ. Αγγελόπουλος), το κυβερνητικό σχέδιο βιομηχανικής ανασυγκρότησης δε στηρίχθηκε σε αναλόγων απαιτήσεων τεχνικό κρατικό πρόγραμμα και λειτουργικές προϋποθέσεις, με αποτέλεσμα να μην πραγματοποιηθεί η κύρια επιδίωξη του προγράμματος ανασυγκρότησης, δηλαδή η δημιουργία των βασικών βιομηχανιών που προέβλεπε.¹⁰

Η σύνταξη του περιοδικού «Νέα Οικονομία» υποστήριζε ότι «στην πραγματικότητα όμως το κριτήριο που επικράτησε κατά τα πρώτα χρόνια κατά την επιλογή των έργων ήταν η μεγαλύτερη ευκολία πραγματοποίησης, που στην ουσία σήμαινε να δαπανάται η βοήθεια οπωσδήποτε για να μην μείνει αχρησιμοποίητη».¹¹ Χαρακτήριζε δε την οικονομική άνθηση των τριών πρώτων χρόνων του «Σχεδίου Μάρσαλ» (που βελτίωνε προσωρινά την κατάσταση από την άποψη της απασχόλησης, χωρίς όμως να συμβάλλει ουσιαστικά στην οικονομική ανάπτυξη) ως προϊόν μιας σπατάλης πόρων, από την οποία επωφελήθηκαν ορισμένες τάξεις και όχι η εθνική οικονομία ως σύνολο.

Και άλλοι οικονομολόγοι μεταγενέστερης περιόδου είχαν κριτική τοποθέτηση για τον τρόπο αξιοποίησης του «Σχεδίου Μάρσαλ». Κριτική άσκησαν και σε άλλες πλευρές της κυβερνητικής πολιτικής.¹²

Επισημαίνεται ακόμα ότι, κατά τα δυο πρώτα χρόνια του «Σχεδίου Μάρσαλ» (1948 - 1949) και από την αδυναμία του αστικού κυβερνητικού στρατού να αντιμετωπίσει νικηφόρα το Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας, οι ελληνικές κυβερνήσεις προσανατολίζονταν όλο και περισσότερο στις δαπάνες για αύξηση της «οροφής» του στρατεύματος, παρά τις επιφυλάξεις έως και αντιρρήσεις των ΗΠΑ.¹³

Στα ελληνικά κυβερνητικά επιτελεία αλλά και στις ΗΠΑ υπήρχε έντονη ανησυχία για το γεγονός ότι δεν είχε πραγματοποιηθεί η νομισματική σταθεροποίηση μέχρι το 1952, παρά τα αλλεπάλληλα μέτρα και την αμερικανική βοήθεια. Οι επιπτώσεις του πληθωρισμού και της μεγάλης κερδοσκοπίας για τα λαϊκά στρώματα (μισθωτούς και αγρότες) ήταν τόσο μεγάλες που προκαλούσαν ανησυχία σε τμήμα των αστικών πολιτικών δυνάμεων για την προοπτική επίτευξης οικονομικής και πολιτικής σταθεροποίησης.

Σε αυτό το έδαφος αναπτύχθηκε η αστική θεωρητική και πολιτική διαμάχη για τις αναλογίες μεταξύ σταθεροποίησης και ανάπτυξης, γεωργίας και βιομηχανίας, εκσυγχρονισμού και επέκτασης παλαιών βιομηχανικών μονάδων και δημιουργίας νέων μονάδων, παραδοσιακών κλάδων της μεταποίησης και νέων βιομηχανικών κλάδων με αξιοποίηση εγχώριων πρώτων υλών κλπ.

Σε όλη αυτή τη συζήτηση εμπλέκονταν οπωσδήποτε οι επιτελείς των ΗΠΑ¹⁴, αναλόγως με τα εκάστοτε συμφέροντα της εξωτερικής τους πολιτικής, από θέσεις ισχύος και συχνά χρησιμοποιώντας γλωσσικό ύφος επικυρίαρχου, ιδιαίτερα κατά τα χρόνια της δωρεάν αμερικανικής οικονομικής βοήθειας και όσο ο κρατικός μηχανισμός στην Ελλάδα ήταν εξαρθρωμένος.

Η οξύτητα που εμφάνιζε η αντιπαράθεση τμήματος των αστικών πολιτικών δυνάμεων στην Ελλάδα με τις ΗΠΑ σε σχέση με το ζήτημα του προγράμματος εκβιομηχάνισης¹⁵, συχνά ήταν η επιφάνεια συνολικότερων διπλωματικών και πολιτικών διαπραγματεύσεων, πιέσεων και ελιγμών.

Στην ουσία, το κύριο χαρακτηριστικό της αμερικανικής παρέμβασης δεν ήταν ο αποπροσανατολισμός από την εκβιομηχάνιση, αλλά η αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των αμερικανικών εισροών με στόχο τη σταθεροποίηση του καπιταλισμού στην Ελλάδα και τη στέρεη ενσωμάτωσή της στα ιμπεριαλιστικά συμφέροντα των ΗΠΑ στην ευρύτερη περιοχή.

Με την πάροδο του χρόνου, με μια ορισμένη αποκατάσταση του κρατικού μηχανισμού στην Ελλάδα και υπό τις συνθήκες αναπροσαρμογών στην εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ (και τις συνέπειές τους στο ύψος των αμερικανικών κεφαλαίων που εισέρρεαν στην Ελλάδα), επέδρασαν ισχυρότερα στα κυβερνητικά επιτελεία οι εγχώριες αστικές πολιτικές δυνάμεις και οι υπέρ της εκβιομηχάνισης θέσεις. Η επίδραση αυτή καθόρισε και την «τύχη» που τελικά είχε η Εκθεση που υπέβαλε ο καθηγητής (και τέως διοικητής της Τράπεζας της Ελλάδος) Κυριάκος Βαρβαρέσος στην κυβέρνηση Ν. Πλαστήρα, στις αρχές του 1952.¹⁶

Ο Κ. Βαρβαρέσος τάχθηκε με άκρα επιφύλαξη «εις την χρηματοδότησιν νέων επενδύσεων εις την βιομηχανίαν». Τάχθηκε υπέρ της ανάγκης να υποβληθεί κάθε πρόταση και κάθε σχέδιο σε ενδελεχή και εξονυχιστική έρευνα.

Η άποψή του για το πρόγραμμα βιομηχανικής ανάπτυξης έτεινε προς τον αποκλεισμό της κρατικής παρέμβασης για την παραγωγή αλουμινίου, αζώτου ή σιδήρου, παρά την ύπαρξη ορυκτού και εργατικού δυναμικού, γιατί θεωρούσε ότι η στενότητα της εσωτερικής αγοράς, θα καθιστούσε μη συμφέρουσα οικονομικώς την παραγωγή. Ακόμα υποστήριξε ότι το κράτος έπρεπε να προσανατολιστεί στην αποκατάσταση της νομισματικής και οικονομικής σταθερότητας και να αφήσει στο ιδιωτικό κεφάλαιο την εκδήλωση ενδιαφέροντος για ανάλογες βιομηχανίες. Θεωρούσε ότι η ανάπτυξη της γεωργίας έπρεπε να αποτελέσει την κύρια επιδίωξη ενός προγράμματος ανασυγκρότησης. Ακόμα, προέτρεπε στη χρηματοδότηση ανταγωνιστικών επιχειρήσεων βιομηχανικής παραγωγής ειδών ευρείας κατανάλωσης, επιχειρήσεων που θα συμμετείχαν δι' ιδίων κεφαλαίων στην αύξηση της παραγωγής τους, υπέρ φορολογικών διευκολύνσεων σε βιομηχανίες των οποίων θα κρινόταν συμφέρουσα η ίδρυση.

Η Εκθεση συνάντησε έντονη κριτική¹⁷ και σε ορισμένες περιπτώσεις χαρακτηρίσθηκε και ως παρέμβαση των ΗΠΑ.

Μια προσεκτική μελέτη της Εκθεσης του Βαρβαρέσου και των προηγούμενων προτάσεών του, αποφορτισμένη από το κλίμα της πολιτικής αντιπαράθεσης της εποχής, δίνει τη δυνατότητα να κατανοηθεί καλύτερα το σκεπτικό, η αφετηρία των προτάσεων του συγγραφέα της, αλλά και της αστικής αντιπαράθεσης εκείνης της εποχής.

Ο Κ. Βαρβαρέσος, ως αστός οικονομολόγος, έδινε προτεραιότητα στο στόχο της σταθεροποίησης έναντι εκείνου της βιομηχανικής ανάπτυξης, θεωρώντας την πρωταρχικής σημασίας για την πραγματοποίηση οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας. Το ιστορικό πλαίσιο το οποίο κυριαρχούσε στον προβληματισμό του ήταν η βαθιά νομισματική κρίση που υπήρχε από την Κατοχή και η εξαθλίωση μεγάλου μέρους του αγροτικού πληθυσμού. Η νομισματική ισορροπία δεν πραγματοποιήθηκε ούτε με την εισαγωγή της «νέας δραχμής» επί κυβέρνησης εθνικής ενότητας, η οποία τελικά έχασε τα δύο τρίτα (2/3) της ισοδυναμίας της έναντι της αγγλικής λίρας, σε διάστημα έξη μηνών.

Ο Βαρβαρέσος πίστευε ότι ο έλεγχος της κατάστασης, η πραγματοποίηση οικονομικής και πολιτικής σταθερότητας, μπορούσε να επιτευχθεί μεσοπρόθεσμα μόνο με ενίσχυση της γεωργικής και οικοδομικής παραγωγής και με την πάταξη της παράνομης κερδοσκοπίας και της δημοσιονομικής ελλειμματικότητας, θεωρούσε ως πηγή της νομισματικής ανισορροπίας (πληθωρισμός, μαύρη αγορά) την ανισορροπία μεταξύ Δημοσιονομικής / Πιστωτικής / Τιμολογιακής πολιτικής, που οδηγούσε σε μεγάλα δημόσια ελλείμματα, φοροδιαφυγή και αισχροκέρδεια. Και από αυτήν την οπτική, ο δηλωμένος αντικομμουνιστής, έκανε κριτική τόσο στην πολιτική των ελληνικών κυβερνήσεων, όσο και στη βρετανική παρέμβαση, ότι όξυναν τις κοινωνικές αντιθέσεις. Στην ίδια κατεύθυνση άσκησε κριτική και στην αμερικανική παρέμβαση (στην έκθεση Πόρτερ)¹⁸. Αυτή τη λογική υπηρετούσαν οι προτάσεις του για φορολόγηση αυτών που πλούτισαν στη διάρκεια της Κατοχής, για αποτελεσματικότερη διανομή της βοήθειας της UNRA, για επαναφορά των διατιμήσεων, για σταθερότητα μισθών/ ημερομισθίων.¹⁹ Οι προσεγγίσεις του στις αρχές του 1952 ήταν συνεπείς με τις προσεγγίσεις του σε όλη την περίοδο μετά την απελευθέρωση και στο σύντομο διάστημα που διετέλεσε υπουργός Εφοδιασμού.

Από την πλευρά των αστών οικονομολόγων και πολιτικών που πίστευαν ότι η χρηματοδότηση της εκβιομηχάνισης από το ξένο κεφάλαιο έπρεπε να αποτελεί κοινή στρατηγική επιδίωξη, ελληνική και συμμαχική, χαρακτηριστική ήταν η τοποθέτηση του Ι. Ζίγδη, τέως υπουργού Βιομηχανίας, προς το τέλος του 1953:

«Η βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδος εθεωρήθη μέχρι σήμερον από πολλά των Ευρωπαϊκών κρατών, ως φιλοδοξία αντικειμένη προς τα γενικώτερα αυτών συμφέροντα, η οποία άλλωστε ουδόλως στηρίζεται επί στερεών οικονομικών και αντικειμενικών βάσεων. Η άποψις αυτή διετυπώθη εις διεθνείς Συνδιασκέψεις και εύρεν απήχησιν εις τας αποφάσεις αυτών. Αλλ' εχρωμάτισεν, επίσης, κατά καιρούς, την στάσιν της Αμερικανικής οικονομικής Αποστολής έναντι των προγραμμάτων ανασυγκροτήσεως των εκάστοτε Ελληνικών Κυβερνήσεων. Συνετέλεσε δε ούτω εις την απόρριψιν του αιτήματος ιδρύσεως συγκεκριμένων βιομηχανιών, πράγμα το οποίον εματαίωσε εν τη ουσία την υπό του εν Παρισίοις Συμβουλίου Οικονομικής Συνεργασίας κατ' αρχήν γενομένην αποδεκτήν λύσιν της εκβιομηχανίσεως, προς επίτευξιν της οικονομικής χειραφετήσεως της χώρας».²⁰

Ο Ι. Ζίγδης υποστήριζε ότι το πρόβλημα έγκειται στην έλλειψη κεφαλαίων, η διασφάλιση των οποίων έπρεπε να αναζητηθεί έξω των ελληνικών πλαισίων.

Η συζήτηση για το χαρακτήρα της εκβιομηχάνισης συνεχίσθηκε και κατά την επόμενη δεκαετία, του 1960, και συσχετιζόταν κυρίως με δύο ζητήματα: α) Το ρόλο των άμεσων ξένων επενδύσεων στην εκβιομηχάνιση β) Την περαιτέρω καπιταλιστική ανάπτυξη στην Ελλάδα σε σχέση με την επιλογή σύνδεσής της με την ΕΟΚ (1961).

Σημειώσεις:

1. Η Μ. Δρίτσα αναφέρει στους πρωτοστάτες αυτής της άποψης την Εθνική Τράπεζα, («Βιομηχανία και Τράπεζες στην Ελλάδα του μεσοπολέμου», εκδόσεις Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τράπεζας, 1990, σελ. 202).

2. Ξ. Ζολώτας, «Νομισματικές και Οικονομικές μελέτες», τόμος Α', σελ. 152.

3. Στην Εκθεση της FAO αναφέρεται: «Η Ελλάς έχει μεγάλας δυνατότητας δι' ευρυτέραν βιομηχανικήν ανάπτυξιν και δι' εξ αυτής προερχομένην αύξησιν της αναλογίας των απασχολουμένων εις την βιομηχανίαν και εις μη γεωργικάς εργασίας. Δεν ήτο έργον της Αποστολής ταύτης η λεπτομερής έρευνα τοιούτων βιομηχανικών δυνατοτήτων ή η πρότασις μέτρων διά την προώθησιν ταχυτέρας αναπτύξεώς των. Εν τούτοις λόγω του επείγοντος της εκμεταλλεύσεως των δυνατοτήτων μιας μη γεωργικής απασχολήσεως εν Ελλάδι ... προτάσεις επί του ζητήματος τούτου συμπεριλήφθησαν ... εις τας συστάσεις της Αποστολής».

«Η αποστολή συνιστά όπως η ελληνική Κυβέρνησις υιοθετήση ως μακροχρόνιον αντικειμενικόν σκοπόν της την μετατροπήν της Ελλάδος από κυρίως αγροτικήν χώραν, η οποία χρησιμοποιεί κατά το πλείστον αρχέγονους μεθόδους, εις χώραν περισσότερον εκβιομηχανισμένην και χρησιμοποιούσαν συγχρονισμένας μεθόδους τόσον εις την γεωργίαν όσον και εις την βιομηχανίαν».

Ξ. Ζολώτας, «Νομισματικές και Οικονομικές μελέτες 1945 - 1996», τόμος Α', σελ. 230.

4. Η κεϋνσιανή οικονομική πολιτική στηρίζεται στην οικονομική θεωρία του Αγγλου αστού οικονομολόγου John Maynard Keynes (Κέυνς), ο οποίος έζησε από το 1883 έως το 1946. Ο Β. Ι. Λένιν εκτίμησε ότι ο Κέυνς με το έργο του «Οι οικονομικές συνέπειες της συνθήκης των Βερσαλλιών» (1919) «έφθασε στο συμπέρασμα πως μετά τη συνθήκη των Βερσαλλιών η Ευρώπη και ολόκληρος ο κόσμος οδηγούνται στη χρεοκοπία» (Απαντα, τόμος 41), Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια.

Κορυφαίο έργο του Κέυνς είναι «Η γενική θεωρία της απασχόλησης, του τόκου και του χρήματος» (1936) (ελληνική έκδοση από τις εκδόσεις «Παπαζήση», 2001).

Ο Κέυνς διατύπωσε τη θεωρία για την αναγκαιότητα κρατικής ρύθμισης της καπιταλιστικής οικονομίας μέσω των άμεσων κρατικών επενδύσεων και της παρέμβασης στη λεγόμενη «ενεργή ζήτηση», ώστε να ελεγχθεί η μεγάλη οικονομική κρίση και να επιταχυνθεί η αναζωογόνηση της οικονομίας. Επεξεργάσθηκε ανάλογο πρόγραμμα οικονομικής πολιτικής του αστικού κράτους.

5. Αγγ. Αγγελόπουλος, «Ανάγκη δυναμικού και ισορροπημένου Προγραμματισμού», περιοδικό «Νέα Οικονομία», τεύχος Απριλίου 1965, τόμος 1965, σελ. 332.

6. Πέτρος Κουβέλης, «Οι δυνατότητες εκβιομηχανίσεως της Ελλάδος», Επιθεώρησις Οικονομικών και Πολιτικών Επιστημών, 1 (1952) σελ. 60-69 και στο Κυριάκος Βαρβαρέσος, «Εκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος», σελ. 462 - 463.

7. Dispatch no. 130, dated 17^th February 1950, from Η.Μ. 's Ambassador in Washington to the Secretary of State for Foreign Affairs (Public Record Office).

8. Πληροφοριακό σημείωμα (18 Ιανουαρίου του 1952) στο Φάκελο 98.2 (1952), Ιστορικό και Διπλωματικό Αρχείο του Υπουργείου Εξωτερικών.

9. Αντιπροσωπευτική είναι η τοποθέτηση του Ξεν. Ζολώτα σε άρθρο του στην εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 8 Ιανουαρίου 1949, «Προοπτική ανασυγκροτήσεως».

10. Η κριτική προσέγγιση, τηρουμένων των αναλογιών, θυμίζει την κριτική (και του ΙΟΒΕ) για την αξιοποίηση του Α' και εν μέρει και του Β' ΚΠΣ. Βλέπε σχετικά: Γ' ΚΠΣ, κριτική παρουσίαση των στόχων, επιλογών και της κατανομής των πόρων, Τμήμα Οικονομίας της ΚΕ του ΚΚΕ, Ιούνιος 2001, σελ. 18. (Ενθετο φυλλάδιο στον «Κυριακάτικο Ριζοσπάστη»).

11. «Νέα Οικονομία», «Το τέλος το Σχεδίου Μάρσαλ», τεύχος Αυγούστου 1952, σελ. 337 - 338.

12. Ο Ξ. Ζολώτας, σε υπόμνημά του (Ιούνιος του 1952) κριτικάρει την απόφαση απότομου περιορισμού του ρυθμού αύξησης των πιστώσεων από τα διαθέσιμα της Τράπεζας της Ελλάδος. «Νέα Οικονομία», έτος 1952, σελ. 319.

13. Υπουργείο Εξωτερικών της Ελλάδος, «Η Ελλάδα στο μεταίχμιο ενός νέου κόσμου», τόμος πρώτος, σελ. 86 - 87, εκδόσεις Καστανιώτη.

14. Στις αρχές του 1950, στην επιστολή του Αμερικανού Πρέσβη, τη γνωστή «Επιστολή Grady», είχε διατυπωθεί η άποψη της κυβέρνησης των ΗΠΑ για μέτρα δημοσιονομικής σταθεροποίησης (πάγωμα των μισθών, μείωση των στρατιωτικών δαπανών, πάγωμα προσλήψεων στο δημόσιο) και μεταρρυθμίσεων (στο φορολογικό και σε κίνητρα επενδύσεων στη βιομηχανία).

Τμήμα του ελληνικού αστικού Τύπου εναντιώθηκε στην «Επιστολή Grady» με αιχμή το προτεινόμενο από τις ΗΠΑ πλαίσιο οικονομικής πολιτικής. Ωστόσο, η αντιπαράθεση ήταν κυρίως πολιτική. Η παρέμβαση Grady εξέφραζε τη διαφωνία των ΗΠΑ στην κυβερνητική επιλογή που προωθούσε ο βασιλιάς (κυβέρνηση Φιλελευθέρων και Λαϊκού Κόμματος).

15. Μέχρι τις αρχές του 1952 το ενεργειακό πρόγραμμα είχε απορροφήσει λίγο λιγότερο από το μισό των εγκεκριμένων πόρων. Τον Αύγουστο του 1950 ιδρύθηκε η ΔΕΗ, η οποία θα αναλάμβανε την υλοποίηση του προγράμματος. (Γ. Σταθάκη, σελ. 345).

16. Η Εκθεση περιελάμβανε και ένα εμπιστευτικό τμήμα, θέμα του οποίου ήταν «Η αναπροσαρμογή της δραχμής», το οποίο δημοσιοποιήθηκε μετά την υποτίμηση της δραχμής το 1953. Συμπεριλαμβάνεται στην πρόσφατη έκδοση Σαββάλα, Κυριάκος Βαρβαρέσος, «Εκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος».

17. Βλέπε: «Νέα Οικονομία», τόμος 1.952, τεύχος Φεβρουαρίου, σελ. 49 - 52.

18. Κυριάκος Βαρβαρέσος, «Εκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος», βλέπε εισαγωγή Κ. Κωστής, σελ. 55 - 56.

19. Κυριάκος Βαρβαρέσος, «Εκθεσις επί του οικονομικού προβλήματος της Ελλάδος», βλέπε εισαγωγή Κ. Κωστής, σελ. 49 - 50.

20. «Νέα Οικονομία», τόμος 1953, Ιωάννη Ζίγδη, «Η εξέλιξις της ελληνικής βιομηχανίας», σελ. 371 - 373.