Η εν εξελίξει καταστροφή και αναδημιουργία εκ θεμελίων του τουρκικού πολιτικού σκηνικού, που «επωαζόταν» εδώ και δύο μήνες στην Αγκυρα και πλέον βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη, συνδέεται άμεσα με ευρύτερες εξελίξεις, στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Ευρώπης. Ισως ένας από τους πιο σημαντικούς λόγους - αν όχι ο πρωταρχικός - των απανωτών ανατροπών στην Αγκυρα προβάλλει, όπως δείχνουν οι όλο και πιο έντονες αμερικανικές πιέσεις, η απροθυμία ή η «δυσκολία» της κυβέρνησης Ετζεβίτ να υπακούσει στα κελεύσματα της Ουάσιγκτον και να συμμετάσχει ανεπιφύλακτα στον προεξοφλούμενο νέο πόλεμο κατά του Ιράκ.

Η αμερικανική κυβέρνηση, η οποία ήδη συναντά αντίσταση στον αραβικό κόσμο, με τις κυβερνήσεις της Ιορδανίας, της Σαουδικής Αραβίας και άλλων αραβικών χωρών να αρνούνται να παράσχουν βάσεις και διευκολύνσεις για το νέο αμερικανικό πόλεμο, μοιάζει να έχει χάσει πλέον την υπομονή της με την Αγκυρα. Ο αναπληρωτής υπουργός Αμυνας των ΗΠΑ, Πολ Γούλφοβιτς, στη διήμερη επίσκεψή του στην Αγκυρα την περασμένη βδομάδα έβγαλε από τη φαρέτρα του κάθε διαθέσιμο όπλο: Φέρεται α) να συνέδεσε την επιχείρηση κατά του Ιράκ με το δανειοδοτικό πρόγραμμα του ΔΝΤ και την παραγραφή χρεών 4 δισ. δολαρίων -- κατά τη New York Times, 18.7 --, β) να απείλησε εμμέσως με δημιουργία κουρδικού κράτους από τα απομεινάρια του Ιράκ (ενδεχόμενο που τρομοκρατεί την Αγκυρα λόγω της δικής της κουρδικής μειονότητας των 12 εκατομμυρίων), λέγοντας ανοιχτά - κατά τη Milliyet, 18.7 -- ότι «αν δε συμμετάσχετε στην επιχείρηση, δε θα πάρετε μέρος στη διαπραγμάτευση για το μέλλον του Ιράκ», και αντιμετώπισε με δυσφορία τις δηλώσεις του πρωθυπουργού Μπουλέντ Ετζεβίτ, ο οποίος αντιτίθεται στην επανάληψη του πολέμου του Κόλπου ή θέλει τον περιορισμό του «για να υποστούμε την ελάχιστη δυνατή ζημιά». Η αμερικανική πλευρά πίεσε επίσης στέλνοντας τον υφυπουργό Εξωτερικών αρμόδιο για Ευρωπαϊκά Θέματα, Μαρκ Γκρόσμαν, στις Βρυξέλλες για να συζητήσει, μεταξύ άλλων, «την ενταξιακή διαπραγμάτευση της Τουρκίας», που επίσης συνδέεται με το κουρδικό ζήτημα, ενώ ο Κόλιν Πάουελ, ο υπουργός Εξωτερικών, συνόψισε την αμερικανική άποψη ότι ο Σαντάμ Χουσεΐν αποτελεί «απειλή για τους γείτονές του όσο και για όλο τον κόσμο».

Ηταν το αποκορύφωμα των αμερικανικών πιέσεων, που έπαιξαν ούτως ή άλλως σημαντικό ρόλο στις εξελίξεις των προηγούμενων βδομάδων, και θα συνεχίσουν να αποτελούν σταθερά καθώς η τουρκική καθεστηκυία τάξη βρίσκεται σε πορεία ανακαθορισμού ταυτότητας, με τις επιμέρους κινήσεις και ισορροπίες δύσκολα προβλέψιμες.

Το ότι ο Μπουλέντ Ετζεβίτ εξαναγκάστηκε να υποκύψει στην αξίωση των κυβερνητικών του εταίρων Ντεβλέτ Μπαχτσελί και Μεσούτ Γιλμάζ να στηθούν κάλπες στις 3 του Νοέμβρη δεν ήταν μόνον αποτέλεσμα της απώλειας της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας της κυβέρνησης. Ηταν ζήτημα χρόνου η πτώση της συμπολίτευσης, που ήδη, λόγω της ασθένειας του Ετζεβίτ από το Μάη, είχε παραλύσει πριν καν η Βουλή διακόψει τις εργασίες της για το καλοκαίρι, αλλά αυτό που έπαιξε ρόλο πολιτικού «πυροκροτητή» ήταν η αποκαλυφθείσα συνωμοσία των ανταρτών του κόμματός του, που σχεδίαζαν να τον αντικαταστήσουν βάζοντας στη θέση του τον πρώην ΥΠΕΞ Ισμαήλ Τζεμ και να πετάξουν έξω από τη συμμαχία τον Ντεβλέτ Μπαχτσελί για να φέρουν στη θέση του την Τανσού Τσιλέρ, η οποία συνδυάζει μια «φιλοευρωπαϊκή» στάση με τις δηλώσεις της των τελευταίων βδομάδων πως η Τουρκία «πρέπει οπωσδήποτε να συμμετάσχει στον πόλεμο κατά του Ιράκ», όπως ανέλυε ο Λιβανέζος αναλυτής Μοχαμάντ Νουρεντίν (Daily Star, 17/7). Η αποκάλυψη της συνωμοσίας οδήγησε στο ακόλουθο «πολιτικό χάος» και στη συμφωνία για πρόωρες εκλογές.

Οι αντιρρήσεις του προέδρου της Ανώτατης Εκλογικής Επιτροπής, Τουφάν Αλγκάν, ο οποίος δήλωσε ότι «προκειμένου να πραγματοποιηθούν οι εκλογές το Νοέμβρη, πρέπει να προκηρυχτούν μέχρι το τέλος Ιούλη», αλλιώς η Επιτροπή «θα τις ακυρώσει βάσει των συνταγματικών της αρμοδιοτήτων», όπως εξήγησε (Anadolu, 17/7), αναμένεται να παρακαμφθούν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο, καθώς οι πιο σημαντικές πολιτικές δυνάμεις της Τουρκίας θέλουν το «ξεκαθάρισμα λογαριασμών» που συνεπάγονται οι εκλογές, αλλά με τους πιο συμφέροντες για αυτές όρους.

Ο Ετζεβίτ, ο Μπαχτσελί και ο Γιλμάζ θα μείνουν στην εξουσία μέχρι τις πρόωρες εκλογές. Θα έχουν, μάλιστα, μετέδωσε αντανακλώντας το «παραινετικό» κλίμα που επικρατεί στις Βρυξέλλες ο Στιβ Μπράιαντ (Reuters, 18.7), την ευκαιρία να περάσουν «κάποιες» από τις μεταρρυθμίσεις που θέλει η ΕΕ. Ως αντάλλαγμα για την προκήρυξη εκλογών στις 3 του Νοέμβρη ο Ετζεβίτ φέρεται να ζήτησε - και να έλαβε - τη διαβεβαίωση από τον Μπαχτσελί ότι δε θα αντιταχθεί στην ψήφισή τους. Ενας Τούρκος τραπεζίτης, που ζήτησε να μην κατονομαστεί, δήλωσε την «ανακούφισή του» για τις εξελίξεις: «Δε θα έχουμε συνέχεια της ακυβερνησίας. Το κλίμα είναι τώρα θετικό (στις αγορές)... αν αρχίσουν να περνούν οι μεταρρυθμίσεις που έθεσε η ΕΕ με τα κριτήρια της Κοπεγχάγης, τα πράγματα θα γίνουν καλύτερα». Το χρηματιστήριο φάνηκε να συμφωνεί με την άποψή του - κατέγραψε άνοδο 6,3% τη μέρα της ανακοίνωσης ότι η χώρα οδεύει στην πρόωρη καταφυγή στις κάλπες.

Τη σπαρασσόμενη συμπολίτευση «ενώνει ο διακαής πόθος να βρίσκεται στην εξουσία όταν θα γίνουν εκλογές: Αλλιώς, φαντάζει αδύνατο να μπορέσει ο Ετζεβίτ να σταματήσει την αιμορραγία στο κόμμα του» - 54 παραιτήσεις -, «ο Μπαχτσελί δε θα έχει βήμα για να ακούγεται όχι η φωνή αλλά ούτε η ανάσα του (...) ενώ ο Γιλμάζ... κινδυνεύει σοβαρά, λόγω της φθοράς της πολύχρονης παραμονής του στην εξουσία, αλλά και των σκανδάλων που βαρύνουν επιτελείς του, να μη βρει θέση στην επόμενη Εθνοσυνέλευση», εκτίμησε η Φραγκό Καραογλάν σε μια ανταπόκρισή της (ΤΑ ΝΕΑ, 17/7).

Αλλά βέβαια τίποτα δεν αποκλείει πως τελικά η κυβέρνηση μειοψηφίας δε θα υποστεί επιπλέον αιμορραγία, ή δε θα διαλυθεί στην πορεία, αν οι συσχετισμοί αλλάξουν, π.χ., αν επέλθει εκ νέου διαφωνία για τις μεταρρυθμίσεις (κυρίως από πλευράς Μπαχτσελί, που κέρδισε μεγάλο ποσοστό στις προηγούμενες εκλογές επειδή υποσχέθηκε «να κρεμάσει τον Αμπντουλάχ Οτσαλάν»).

Από την άλλη πλευρά, οι «αποστάτες» Ισμαήλ Τζεμ, Χουσαμετίν Οζκάν και Κεμάλ Ντερβίς είναι οι πρωταγωνιστές του, κατά την άποψη των Οουεν Μάθιους και Σάμι Κοέν, «καλύτερου δυνατού σεναρίου» (Newsweek, 22/07) όσον αφορά στο πολιτικό μέλλον της Τουρκίας. Οι τρεις πολιτικοί, που απηχούν απόψεις ταυτόσημες με τις αμερικανικές, θα μπορούσαν να «αναλάβουν την πρωτοβουλία... να προωθήσουν τις μεταρρυθμίσεις για τα γλωσσικά δικαιώματα (της κουρδικής μειονότητας) και τη θανατική ποινή». Ωστε να προχωρήσει η ενταξιακή διαπραγμάτευση Τουρκίας-ΕΕ και να «αρθεί το πολιτικό αδιέξοδο». Το επιχείρησαν εκ των έσω, αλλά όταν ο Ετζεβίτ έμαθε το σχέδιο και το ανέτρεψε, οι Τζεμ και Οζκάν παραιτήθηκαν ενώ ο Ντερβίς, που αρχικά είχε επίσης παραιτηθεί, πειθαναγκάστηκε από τον... Τζορτζ Ουόκερ Μπους (κατά το ρεπορτάζ των Los Angeles Times και της Sabah, 17/7), να παραμείνει για να μην καταρρεύσει το δανειοδοτικό πρόγραμμα του ΔΝΤ.

Στόχος της τρόικας, μαζί με τους άλλους αποστάτες του κόμματος Δημοκρατικής Αριστεράς, είναι να πάρει «απόλυτη» κοινοβουλευτική πλειοψηφία στις εκλογές του Νοέμβρη. Δε θα είναι εύκολο. Το σχήμα (αναμένεται να λάβει πιο συγκεκριμένη μορφή από 22 του Ιούλη) δεν έχει οργάνωση, λαϊκή βάση, ούτε καν πρόγραμμα. Καταλαμβάνει τον ίδιο πολιτικό αέρα με το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα του Ντενίζ Μπαϊκάλ, και άλλων εξωκοινοβουλευτικών κομμάτων που κάποτε ήταν ισχυρά αλλά ξεθύμαναν άδοξα. Το ασφυκτικό χρονοδιάγραμμα δε βοηθά. Βοηθούν βεβαίως, όσο μπορούν, τα αστικά ΜΜΕ: Ο Τζεμ έδωσε 18 συνεντεύξεις το προηγούμενο Σαββατοκύριακο. Το γεγονός δεν οφείλεται φυσικά στο ότι ο εβραϊκής καταγωγής Ισμαήλ ξεκίνησε την καριέρα του ως δημοσιογράφος κι έγινε ο νεότερος διευθυντής του κρατικού τηλεοπτικού δικτύου TRT...

Κάτι ενδιαφέρον είναι πως στις προσεχείς εκλογές θα συμμετάσχει, για πρώτη φορά εδώ και πολλά χρόνια, το Κομμουνιστικό Κόμμα Τουρκίας (ΤΚΡ). Και αυτό παρότι βρίσκεται σε εξέλιξη η προσπάθεια του Συνταγματικού Δικαστηρίου να το θέσει εκτός νόμου, λόγω, ακριβώς, του ότι φέρει στον τίτλο του τη λέξη «κομμουνιστικό». Το ΤΚΡ βρίσκεται σε διαδικασία συνεδρίου, το οποίο συνέπεσε με τις τελευταίες πολιτικές εξελίξεις, και σε ανακοίνωσή του τόνισε την ανάγκη «να δουλέψουμε με τρόπο εξαιρετικό... για να κάνουμε τη σοσιαλιστική εναλλακτική προοπτική το κύριο θέμα συζήτησης και να αποκρούσουμε την επίθεση του κεφαλαίου... αλλά και να αποτρέψουμε μια ακόμα χειρότερη ήττα για τους Τούρκους και Κούρδους εργαζόμενους». Το ΚΚ Τουρκίας καλεί «να αλλάξουμε την κατηγορική προσταγή της αναμονής και της υποταγής που επιχειρείται να περάσει στην εργατική τάξη... να δώσουμε τη μάχη κατά της ΕΕ και του σημερινού πολιτικού κατεστημένου».

Θα είναι δύσκολο για το ΚΚ Τουρκίας να ξεπεράσει τον κομμένο και ραμμένο στα μέτρα των μεγάλων κομμάτων εκλογικό νόμο, όπως και για τα υπόλοιπα κόμματα της Αριστεράς - π.χ. το Κόμμα της Εργασίας (ΕΜΕΡ). Ωστόσο, το ΤΚΡ τονίζει πως το θέμα δεν είναι η είσοδος στη Βουλή αλλά «η οργάνωση των εργαζομένων».

Οι οποίοι καθημερινά στενάζουν υπό τις όλο και χειρότερες οικονομικές συνθήκες. Η λίρα, το εθνικό νόμισμα, διαρκώς σπάει τα χειρότερα ρεκόρ της ιστορίας της (1,7 εκατ. προς 1 δολάριο έφτασε την περασμένη βδομάδα), οι τιμές αυξάνονται ιλιγγιωδώς σε αγαθά τόσο βασικά όσο τα τρόφιμα και τα καύσιμα, με τη βενζίνη να βρίσκεται στο 1 εκατομμύριο λίρες το λίτρο, και το αλεύρι πάνω 50%, τα επιτόκια τρέχουν σαν τρελά, οι μισθοί απαξιώνονται μέσα σε βδομάδες, οι απολύσεις συνεχίζονται... Κι ο Ντερβίς μιλά για «επιτυχίες» στο πρόγραμμα «σταθεροποίησης της οικονομίας». Τραγω-κωμωδία...

Ο ηγέτης του νέου κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚ), πρώην ποδοσφαιριστής, πρώην δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης και πρώην μέλος των κομμάτων του πολιτικού Ισλάμ, Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, εξακολουθεί να φέρεται ως ο επικρατέστερος θριαμβευτής των εκλογών, όποτε κι αν αυτές γίνουν. Οι δημοσκοπήσεις τού δίνουν σταθερά ποσοστό 20%. Υψηλότερο του διαμορφούμενου σχήματος της τρόικας.

Σε μια εκτενή συνέντευξη που παραχώρησε στον Μπουλέντ Κενές (Turkish Daily News, 26/6) ο Ερντογάν είχε δηλώσει με αυτοπεποίθηση πως «τίποτα δεν μπορεί να εμποδίσει το ΑΚ να πάρει την εξουσία». Εκτοτε - και καθώς οι εξελίξεις προσέλαβαν άλλες διαστάσεις, αποκτώντας ρυθμό ραγδαίο - έγινε πολύ πιο συγκρατημένος.

Ξέρει καλά πως το πολιτικό του μέλλον κρέμεται από μια κλωστή: Το Ανώτατο Δικαστήριο έχει δώσει προθεσμία στο ΑΚ έως τις 19 του Οκτώβρη να τον διαγράψει επειδή το 1999 είχε καταδικαστεί σε φυλάκιση για «πρόκληση θρησκευτικού μίσους». Η συζήτηση περί διεξαγωγής εκλογών το Νοέμβρη ή κι αργότερα γίνεται αποκλειστικά για χάρη του - για να βγει από τη μέση, για την ακρίβεια. Δηλώνει πως «είναι αδιανόητο το να μη συμμετέχω στις εκλογές», αλλά ξέρει πως δεν εξαρτάται καθόλου από τον ίδιο. Εισαγγελείς άρχισαν αυτό το μήνα έρευνες για διαφθορά στο Δήμο Κωνσταντινούπολης την εποχή που ήταν δήμαρχος. Δεν πρόκειται για σύμπτωση φυσικά.

Ετσι, επέλεξε να δώσει αυτήν τη βδομάδα μια συνέντευξη στη Λεϊλά Μπούλτον (Financial Times, 16/7) για να «διορθώσει» το προφίλ του όσο περισσότερο γίνεται στα μάτια της Δύσης. Η γραμμή: «Δεν είμαι ισλαμιστής. Είμαι απλώς μουσουλμάνος. Το ΑΚ δεν είναι ένα κόμμα με θρησκευτικό προσανατολισμό. Θέλει να φέρει ευτυχία στο λαό». Φυσικά τίθεται υπέρ της ένταξης στην ΕΕ, υπέρ της συνέχισης των δανείων του ΔΝΤ, υπέρ της Συμμαχίας, και θα «διαπραγματευτεί» το ζήτημα του Ιράκ «όταν τεθεί». Απλά μαθήματα λαϊκισμού.

Ενα περίεργο στοιχείο της τρέχουσας κρίσης, για τους γνωρίζοντες τα τουρκικά πολιτικά πράγματα, είναι ότι ο στρατός δεν έχει εκδηλωθεί: Τουλάχιστον, τα κορυφαία στελέχη του δεν είχαν αποσαφηνίσει τις προθέσεις τους έως τα τέλη αυτής της βδομάδας. Απόλυτη σιωπή.

Περιττό να τονιστεί εδώ πως ο στρατός στην Τουρκία αποτελεί, όσο πάντοτε, πρωταρχικό παράγοντα στην εξέλιξη της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής δομής του κράτους. Τρία πραξικοπήματα αποτέλεσαν την ιστορική, αιματηρότατη, τραγική απόδειξη.

Αλλά ο στρατηγός Χουσεΐν Κιβρίκογλου και το επιτελείο του δεν προβαίνουν σε κανένα σχόλιο για τις πολιτικές εξελίξεις, πράγμα όχι ακριβώς συνηθισμένο. Το ότι σιωπούν, σημείωσε ο Μεχμέτ Αλί Μπιράντ σε σχόλιό του για την Turkish Daily News (18.7), προκαλεί απορία, ως και θεωρίες συνωμοσίας.

Δε θέλει η ηγεσία του να φανεί ότι αναμειγνύεται στα εσωτερικά των κομμάτων, για να μην προκληθεί «δυσφορία» σε ΕΕ-ΗΠΑ από μια ανοιχτή παρέμβαση; Θεωρεί ότι το κεμαλικό κράτος δεν απειλείται; `Η, όπως λέγεται, σιωπά επειδή καθόρισε τις εξελίξεις από το παρασκήνιο, εξωθώντας την τρόικα Τζεμ-Οζκάν-Ντερβίς να παραμερίσει τον Ετζεβίτ στο πλαίσιο της Δημοκρατικής Αριστεράς και, όταν η απόπειρα αποκαλύφθηκε, υπαγορεύοντας τη δημιουργία νέου κόμματος, ως εναλλακτική λύση στο γερασμένο ζεύγος Ετζεβίτ, στον φθαρμένο από τα σκάνδαλα Γιλμάζ και στο επίφοβο κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης του Ερντογάν; Αναπάντητα ερωτήματα. Το επιτελείο έλαβε την Πέμπτη υπόμνημα από τον TUSIAD, το σύνδεσμο των βιομηχάνων, το οποίο περιείχε την προτροπή «παρέμβασης» σε περίπτωση νίκης του Ερντογάν. Αλλά η σιωπή του συνεχίστηκε.

Μια ακόμη πιθανότητα: Να έχει διασπαστεί ο στρατός σε σέχτες - ήδη, κάθε κόμμα μιλά με «δικούς του» αξιωματικούς. Θα φανεί αν είναι έτσι και ποια ομάδα θα υπερισχύσει. Οπως κι αν έχει, ο τουρκικός στρατός διατηρεί πάντα στενές σχέσεις με την Ουάσιγκτον, στενότερες από την πολιτική εξουσία - όπως έδειξε το πραξικόπημα του '80. Ακόμη περισσότερο τώρα, που η Τουρκία προβάλλει ως ακρογωνιαίος λίθος της προεξοφλούμενης επανάληψης του Πολέμου του Περσικού Κόλπου: Το Ινσιρλίκ καθίσταται η σημαντικότερη βάση των ΗΠΑ στη Μέση Ανατολή ενόψει της επίθεσής τους κατά του Ιράκ.

Μένει ασφαλώς να φανεί πώς θα εξελιχθούν οι πολιτικοί συσχετισμοί, που αποτελούν συνάρτηση των αμερικανικών σχεδίων για το Ιράκ και τον κουρδικό του θύλακο, των σχέσεων με την ΕΕ, των δανειοδοτικών προγραμμάτων του ΔΝΤ - εν μέσω μάλιστα διεθνούς οικονομικής κρίσης - και άλλων επιδιώξεων των πατρώνων της τουρκικής πολιτικής ελίτ. Τα μέλη της οποίας, όπως πάντα, ασχολούνται με την εξυπηρέτηση των επιδιώξεων αυτών πολύ περισσότερο απ' ό,τι με τις ανάγκες του λαού τους.