Τη νίκη της ζωής πάνω στο θάνατο συμβολίζει το Πάσχα
Η Σταύρωση εγκυμονεί την Ανάσταση, το πένθος - τη χαρά... Ο συμβολισμός του θείου δράματος βασίζεται στο αρχετυπικό σχήμα μιας αντίφασης. «Ο θεός πεθαίνει, ενώ ο κόσμος ξαναγεννιέται, κηδεύεται μέσα στην οργιαστική ανθοφορία της φύσης, θάβεται κάτω από σωρούς λουλουδιών» σημειώνει η λαογράφος Μιράντα Τερζοπούλου. «Θάνατος γονιμοποιός. Οι θιασώτες του, αβέβαιοι πάντα, προσπαθούν με μαγικές ενέργειες να επηρεάσουν τις ανεξιχνίαστες βουλές των καταχθόνιων πνευμάτων, τους υποβάλλουν τις φανερές και αφανέρωτες επιθυμίες τους. Η ενιαύσια αναβλάστηση, ξέσπασμα της παγκόσμιας ζωτικότητας, απαντά ωστόσο σταθερά, ανανεώνοντας κάθε άνοιξη μια υπόσχεση αιωνιότητας».
Αν και το Πάσχα είναι ταυτισμένο με τη χριστιανική παράδοση, οι ρίζες των εθίμων που τελούνται αυτή την περίοδο έχουν μακρινή προέλευση: Από τις αρχέγονες τελετουργίες που αποτυπώθηκαν στις μυθολογίες όλων των λαών και οι οποίες βασίζονται στην έννοια της «Ανάστασης», ως απόπειρας ερμηνείας των επαναλαμβανόμενων κύκλων της φύσης και της ζωής. Με τις σχετικές τελετουργίες ο άνθρωπος γιόρταζε την «αναγέννηση» της γης την άνοιξη και υμνούσε το φως του ήλιου, ενώ εκφραζόταν η ανάγκη για καλυτέρευση της ζωής του. Σαφής αναφορά στην αρχέγονη αυτή λειτουργία αποτελεί η ελληνική λέξη Λαμπρή (με αρχαιοελληνικές ρίζες), η οποία εκφράζει πολύ περισσότερα από τη λέξη Πάσχα, η οποία προέρχεται από το εβραϊκό «Πεσάχ» (διάβαση). Το πανδαιμόνιο που επικρατεί, μόλις ο παπάς εκφωνεί το «Χριστός Ανέστη», με τους κρότους, εξηγείται από την επιθυμία να εκδιωχθούν τα δαιμονικά - στοιχείο ειδωλολατρικό και χριστιανικό. Αντίστοιχα οι αρχαίοι Ελληνες χτυπούσαν χάλκινα σκεύη, ενώ σε όλους τους λαούς συναντάται ανάλογη τελετουργία. Πρόκειται για ξόρκι στα δαιμόνια που ξέμειναν από το χειμώνα, αλλά και σε αυτά της άνοιξης που επιβουλεύονται τη σοδειά και την υγεία των ανθρώπων. Οπως αναφέρεται στο βιβλίο του σπουδαίου λαογράφου Γεωργίου Α. Μέγα «Ελληνικές Γιορτές και έθιμα της λαϊκής λατρείας» (1956), στη Χίο «όλοι χτυπούν τα στασίδια και γίνεται ένα νταβαντούρι, ένα κακό!..». Επίσης όταν ψάλλεται το «Χριστός Ανέστη», η ατμόσφαιρα δονείται από τις τυμπανοκρουσίες, τους πυροβολισμούς, το θόρυβο των κροτίδων και των πυροτεχνημάτων. Ορισμένες φορές στόχος των κροτίδων είναι ο ίδιος ο παπάς! Σύμφωνα με μια είδηση από την Κορώνη «άλλοτε έβλεπε τη μαύρη του τη συμφορά ο παπάς στην Ανάσταση». Το πανδαιμόνιο αυτό συνεχίζεται και στους δρόμους, όπου πολλοί σπάζουν πήλινα αγγεία. Οπως λέγουν στη Ζάκυνθο, το κάνουν «για τη χάρη του Χριστού και την πομπή των Οβραίων», η πράξη αυτή ωστόσο αποσκοπεί σε κάτι σοβαρότερο, στην εκφόβιση των δαιμόνων που αντιμάχονται την Ανάσταση του Σωτήρα...
ICON |
Εντονο συμβολισμό έχουν επίσης τα «λαζαράκια» (κουλούρια σε σχήμα σαβανωμένου ανθρώπου), τα «λαζαρικά» που τραγουδούσαν τα παιδιά κρατώντας ένα «λάζαρο», αλλά και τα «βαγιοχτυπήματα» (των Βαΐων) - ελαφρά χτυπήματα με βαγιόκλαδα στις νέες νύφες, για τη δύναμη της γονιμότητας. Τα λουλούδια παίζουν συμβολικό ρόλο και στο στολισμό του επιτάφιου, έθιμο που ανάγεται στην αρχαιότητα και στο νεκρικό στολισμό. Η δε περιφορά του ανθοστόλιστου επιτάφιου και η γενικότερη τελετουργική μυσταγωγία παραπέμπουν σε ανάλογες αρχαίες τελετές και οι εθιμικές συγγένειες με τις αρχαίες παραδόσεις είναι ακόμη πιο ευδιάκριτες σε πολλές περιοχές της Βόρειας Ελλάδας, όπου οι νοικοκυρές βγάζουν στις πόρτες τη Μεγάλη Παρασκευή φρεσκοφυτεμένα σιτηρά και όσπρια, έθιμο που έχει σαφή αναφορά στους περίφημους κήπους του Αδωνη.
Μέσα στις τελετουργίες του Πάσχα, με το έντονο νεκρολατρικό περιεχόμενο, το θρηνητικό χαρακτήρα, αλλά και την αναστάσιμη ελπίδα, ξεχωριστή θέση έχουν τα μοιρολόγια, όπως το συγκλονιστικό «Μοιρολόι της Παναγίας», ένας ανθρωποκεντρικός αφηγηματικός θρήνος. Με «ανώτερο λυρισμό και γνήσιο πάθος» τα μοιρολόγια μιλούν για το θάνατο αγαπημένων προσώπων και θρηνούν την απώλεια, ενώ σύμφωνα με το μελετητή του δημοτικού μας τραγουδιού Φοριέλ αποτελούν «το πλουσιότερο τμήμα μέσα στη νεοελληνική δημοτική ποίηση».
Συμβολικά χρησιμοποιούνταν και το ψωμί, με τη μορφή της Λαμπροκουλούρας και του Λαμπρόψωμου, τα οποία, όταν μάλιστα ευλογούνται, είναι «μαγικά» και φέρνουν δύναμη στο σπίτι. Συμβολικά και με παγανιστικές καταβολές ήταν και τα διάφορα σχήματα που έφτιαχναν πάνω τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα των αρχέγονων δεισιδαιμονιών που επιβίωσαν στα χριστιανικά έθιμα ήταν η κουλούρα της Μεγάλης Πέμπτης, η οποία φυλαγόταν στο εικονοστάσι μέχρι την Πρωτομαγιά, οπότε και την έτρωγαν, για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια. Επίσης τη Μεγάλη Πέμπτη κρεμάγανε στο παράθυρο ένα κόκκινο πανί, που συμβολίζει το αίμα του Χριστού. Οσο το πανί ήταν κρεμασμένο στο παράθυρο οι γυναίκες δεν έπλεναν ούτε άπλωναν ρούχα γιατί το θεωρούσαν κακό σημάδι.
Η Λαμπρή γιορταζόταν παλιά και μέσω χορών και αγωνισμάτων. Τα λαϊκά αγωνίσματα πραγματοποιούνταν στο ύπαιθρο από όλο το χωριό. Περιλάμβαναν: ιππασία, με τα άλογα να καβαλικεύονται χωρίς σέλα (σε ορισμένα μέρη το «τέρμα» είναι το καφενείο όπου ο νικητής έχει δικαίωμα να μπει με το άλογό του), τρέξιμο, με έπαθλο ένα ολόκληρο αρνί (στην Αράχοβα έτρεχαν και οι γέροι), πήδημα με φόρα ή χωρίς, άλμα εις ύψος, πάλεμα, ρίψη πέτρας, άρση βαρών, διελκυστίνδα, αλλά και κούνια για τις γυναίκες (προέρχεται από την αρχαία αιώρα).
«Χριστός Ανέ - Χριστός Ανέστη μάτια μου/ Χριστός Ανέστη μάτια μου κι έλα να φιληθούμε/, έτσ' είναι μάτια μου, έτσ' είναι κι έλα να φιληθούμε/ πάρε και κλη - πάρε και κλήμα τ' αμπελιού/ πάρε και κλήμα τ' αμπελιού κι έλ' να στεφανωθούμε/. Εβγα να με δεις που ήρθα/ τ' άστρι μ' έφερε τη νύχτα. Ομορφη που 'ναι η Λαμπρή απ' όλες τσι σκολάδες,/ που βγάζουν την Ανάσταση μ' ολόχρυσες λαμπάδες./ Βιόλα μου και κατιφέ μου/ δε σ' αλησμονώ ποτέ μου...» (τραγούδι από το Μελί Ερυθραίας της Μικράς Ασίας).
Μέρα γιορτινή η Κυριακή του Πάσχα, γιορτάζεται με τραγούδια και χορούς, που ωστόσο σήμερα έχουν χάσει μεγάλο μέρος της τελετουργικής σημασίας τους, και από συλλογική εκδήλωση της κοινότητας εντάσσονται συνήθως στο στενότερο πλαίσιο του οικογενειακού γλεντιού.
Παλιότερα, βέβαια, η κοινότητα χόρευε μπροστά στην εκκλησία και συνοδευόταν από τραγούδια προσαρμοσμένα στην ιερότητα της στιγμής. Τουλάχιστον τα περισσότερα, γιατί ο λαός έβρισκε τρόπους να εκφράζει τα πραγματικά του αισθήματα ξεγελώντας το, κατά τα άλλα, άγρυπνο βλέμμα της κοινωνικής συμβατικότητας και της εκκλησιαστικής ηθικής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το παρακάτω τετράστιχο ενός τέτοιου θρησκευτικού τραγουδιού: «Σήμερα είναι Λαμπρή/ Χριστέ κι αληθινέ μου κι έλα να φιληθούμε/ για την αγάπη του Χριστού/ μα το Χριστό ανέστη, δε μας παρεξηγούνε». Τα βήματα ήταν αργά, οι χορευτές φορούσαν τοπικές ενδυμασίες και η δομή του χορού ήταν ιεραρχική, με τον παπά συνήθως να συμμετέχει πρώτος.
ΚΑΛΟ ΠΑΣΧΑ
ΣΥΝΤΡΟΦΟΙ