Δεν είναι και λίγα τα γεγονότα από την ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων που αποκαλύπτουν ότι αντικειμενικά ο αθλητισμός, πιο σωστά η διοργάνωση αγώνων τέτοιου επιπέδου, είναι αντικειμενικά και οργανικά ενταγμένη στα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων, στους ανταγωνισμούς της, και πάντα χρησιμοποιήθηκαν και χρησιμοποιούνται ως μέσο υποταγής των λαϊκών μαζών στο σύστημα.

Για παράδειγμα, από τους πρώτους Ολυμπιακούς Αγώνες μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο αποκλείστηκε η Σοβιετική Ρωσία. Η αστική τάξη δεν μπορούσε να τη δεχτεί αναγνωρίζοντας έτσι την Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση και τον κατεξοχήν εχθρό της το σοβιετικό εργατικό κράτος σ' ένα δικό της διεθνή αθλητικό θεσμό.

Γι' αυτό και είναι κάτι χειρότερο από υποκρισία η προβολή της επιδίωξης ότι εδραιώνει τη φιλία και την ειρήνη ανάμεσα στους λαούς η διοργάνωση των Ολυμπιακών Αγώνων και ότι αυτή ήταν η επιδίωξη του Κουμπερτέν.

Προκειμένου να κατανοηθεί η σημερινή αθλητική πραγματικότητα και κυρίως σε ό,τι έχει σχέση με τον πρωταθλητισμό, χρειάζεται να ανατρέξουμε στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων και στην περίφημη σύλληψη της ιδέας αναβίωσής τους από τον Πιερ Ντε Κουμπερτέν, το Γάλλο αριστοκράτη ο οποίος υποτίθεται συνέλαβε και έταξε σκοπό της ζωής του να κάνει πράξη την έκφραση στις συνθήκες του καπιταλισμού της υπόθεσης «αρχαίο πνεύμα αθάνατο». Βεβαίως και το αρχαίο πνεύμα αθάνατο δεν ήταν και τόσο αθάνατο. Και δεν μπορούσε να είναι με δεδομένο ότι η συγκεκριμένη κοινωνία ήταν ταξική, δουλοκτητική. Η χορηγία έδινε και έπαιρνε από τότε, ανάλογα τους σκοπούς ή τις φιλοδοξίες του ηγεμόνα ή του πλούσιου. Είναι γνωστή η ιστορία σχετικά με τον Φίλιππο Β' το Μακεδόνα, τον πατέρα του Αλέξανδρου, που στέφθηκε «Ολυμπιονίκης» ενώ ήταν... κουτσός. Η αλήθεια είναι πως δεν αγωνίστηκε ποτέ αλλά πήρε τον τίτλο μέσω της χορηγίας.

Αλλά είναι αυταπάτη να πιστεύει κανείς ότι σε περίοδο εδραίωσης της αστικής τάξης στην εξουσία και μάλιστα περίοδο που έχουν κάνει την εμφάνισή τους οι μετοχικές εταιρίες, ενώ ο καπιταλισμός περνά στο ιμπεριαλιστικό του στάδιο, περίοδος μετά την ήττα της Κομμούνας και το πέρασμα της αστικής τάξης στην αντίδραση, ένας αριστοκράτης που πέρασε με την πλευρά των βιομηχάνων και των τραπεζιτών οραματίστηκε αγώνες ευγενούς άμιλλας, φιλίας και συναδέλφωσης. Αλλωστε αγώνες της αστικής τάξης ήταν. Και ο ίδιος για το καλό αυτής της τάξης πάσχιζε.

Η λογική της μετατροπής του αθλητισμού σε μαζικό φαινόμενο υπό τη σκέπη του αστικού κράτους, εντασσόταν στην υπόθεση «αξιόμαχος στρατός».

Βεβαίως, οι λαϊκές τάξεις, π.χ. η εργατική τάξη, με 16ωρη και 18ωρη δουλιά, με την ύπαρξη παιδικής εργασίας, ήταν δύσκολο αν όχι αδύνατο να ασχοληθεί με τον αθλητισμό. Η βελτίωση της ζωής και της θέσης των εργατών με την ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, η μείωση των ωρών εργασίας, έδωσε τη δυνατότητα ενασχόλησης και των εργατών με τον αθλητισμό και τους αγώνες, στους όποιους ελεύθερους χώρους υπήρχαν στις άθλιες εργατικές γειτονιές που τους είχαν στοιβαγμένους. Μόνο που αυτή η ενασχόληση εμπεριείχε αντικειμενικά το συναγωνισμό με το παιχνίδι, την αλληλεγγύη, μακριά και έξω από ατομικά συμφέροντα, δηλαδή τις πραγματικές αξίες για ένα αθλητισμό σε όφελος του ανθρώπου, αξίες που ενυπάρχουν στην ίδια τη ζωή της εργατικής τάξης ανεξάρτητα από το βαθμό συνειδητοποίησής τους.

Η γυμναστική και ο αθλητισμός, αρκετά χρόνια πριν την εμφάνιση της ιδέας αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων αναπτύχθηκε από τις ΗΠΑ που είχαν εισαγάγει τη φυσική αγωγή στο εκπαιδευτικό σύστημα, με σκοπό την καλύτερη προετοιμασία των νέων για τις στρατιωτικές τους υποχρεώσεις. Για τον ίδιο σκοπό η Γερμανία οργάνωσε το δικό της σύστημα γυμναστικής, όπως και η Αγγλία. Συμμετοχή στα αθλητικά δρώμενα είχε το τμήμα της νεολαίας που προερχόταν από τις κυρίαρχες τάξεις. Αλλωστε η συμμετοχή στην αστική κοινωνική οργάνωση σ' όλους τους τομείς της ζωής (εκπαίδευση, Υγεία, τόπος κατοικίας, συναναστροφή), καθοριζόταν από την ταξική θέση των ανθρώπων και αυτό ήταν οφθαλμοφανές.

Στην Ελλάδα, η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων σε εθνικό επίπεδο, ήταν ένα από τα ζητήματα που απασχολούσε τις κυρίαρχες τάξεις, αμέσως μετά την Επανάσταση του 1821. Ας μην ξεχνάμε πως η ιστορία της αρχαίας Ελλάδας αποτελούσε τον πλέον σημαντικό παράγοντα διαμόρφωσης της εθνικής συνείδησης και απ' αυτό δεν μπορούσαν να λείψουν οι Ολυμπιακοί Αγώνες.

Στην ιδέα της αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων, συνέβαλε το 1858 ο μεγαλοκτηματίας Ευάγγελος Ζάππας που ζούσε στη Ρουμανία. Με χρήματά του, την Κυριακή 15 Νοέμβρη του 1859 διεξάγονται αγώνες στην πλατεία Ομονοίας. Ετσι η ιδέα αναβίωσης των Ολυμπιακών Αγώνων διαπλέκεται άμεσα από την πρώτη στιγμή με τα επιχειρηματικά συμφέροντα και ο πρωταθλητισμός με χρηματικό έπαθλο. Αρα προτάσσεται το κίνητρο των χρημάτων από τότε. Και δεν μπορούσε να γίνει διαφορετικά στον καπιταλισμό. Τότε το χρηματικό έπαθλο για το νικητή έφτανε μέχρι και τις 280 δρχ., σημαντικό για την εποχή ποσό.

Την ιδέα του Κουμπερτέν και την επιμονή του για τη διοργάνωση των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων στην Ελλάδα και μάλιστα στη συγκεκριμένη εποχή, δεν μπορεί κανείς να τη δει έξω από τις συνθήκες που επικρατούσαν τότε στην περιοχή και στην ίδια την Ελλάδα. Η αστική τάξη της χώρας έχει διαπλεχτεί με το αγγλικό κεφάλαιο και μάλιστα με τη μορφή του κρατικού δανεισμού και με αδυναμία αποπληρωμής των δανείων. Ταυτόχρονα, από την εποχή ακόμη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η γαλλική αστική τάξη κρατά την πρωτοκαθεδρία στο εμπόριο στη συγκεκριμένη περιοχή, αλλά στην Ελλάδα το αγγλικό κεφάλαιο είναι αυτό που υπερισχύει σε σχέση με τ' άλλα καπιταλιστικά κράτη. Στην Ελλάδα επίσης υπάρχουν δύο κέντρα εξουσίας, η κυβέρνηση και το Παλάτι με τις ιδιαίτερες σχέσεις τους, ανάλογα με τη μερίδα της άρχουσας τάξης που το καθένα εκπροσωπεί.

Είναι η εποχή της περίφημης ρήσης του Τρικούπη, «δυστυχώς επτωχεύσαμεν». Ετσι η ανάληψη της Ολυμπιάδας προκαλεί πολιτική κρίση. Η κυβέρνηση πρόβαλε το επιχείρημα ότι είναι πρόκληση απέναντι στους δανειστές της η ανάληψη εξόδων για γιορτές. Ο αρχηγός της αντιπολίτευσης, Δεληγιάννης, έχει ταχθεί υπέρ των Αγώνων, αλλά ο Τρικούπης απειλεί με παραίτηση.

Ο Κουμπερτέν επισκέπτεται τον πρίγκιπα Κωνσταντίνο, και τον πείθει. Ο πρίγκιπας Κωνσταντίνος αναδιοργανώνει την Οργανωτική Επιτροπή, τοποθετώντας επικεφαλής το δήμαρχο Αθηναίων, Τιμολέοντα Φιλήμονα. Ο Τρικούπης τότε ζητάει από το βασιλιά να διαλέξει ανάμεσα στον ίδιο και το γιο του. Ο βασιλιάς βεβαίως τάσσεται με το γιο του και ο Τρικούπης παραιτείται.

Η Οργανωτική Επιτροπή ζητάει τη συνδρομή των απανταχού Ελλήνων για την αναβίωση των Αγώνων. Η Οργανωτική Επιτροπή για την ανακαίνιση του Σταδίου απευθύνεται για βοήθεια στον Γ. Αβέρωφ, που ζει στην Αλεξάνδρεια και προηγούμενα με δικά του χρήματα είχαν ανεγερθεί το Πολυτεχνείο, η Σχολή Ευελπίδων, το Εφηβείο, το γυμνάσιο και το παρθεναγωγείο της Αλεξάνδρειας. Ο Γ. Αβέρωφ αναλαμβάνει όλα τα έξοδα που ανήλθαν σε 920.000 δρχ. και έγινε έτσι ο πρώτος χορηγός στην ιστορία των Ολυμπιακών Αγώνων. Με την καθιέρωση των Ολυμπιακών γραμματοσήμων συγκεντρώνονται άλλες 400.000 δρχ. Ετσι οργανώθηκαν οι πρώτοι Ολυμπιακοί Αγώνες στην Ελλάδα στα 1896. Με χορηγούς και με προϊστορία το χρηματικό έπαθλο για τους νικητές.

Στην αντίπερα ταξική όχθη, εμφανίζεται το εργατικό αθλητικό κίνημα, που διεξάγει αγώνες στη δεκαετία του '20. Η πραγματική τους ονομασία ήταν «Σπαρτακιάδες» και ήταν αθλητικοί εργατικοί αγώνες που διεξάγονταν προς τιμήν του «Σπάρτακου».

Οι εργατικοί αθλητικοί σύλλογοι δημιουργήθηκαν προς το τέλος του 19ου αιώνα. Οπως έχουμε ήδη αναφέρει, η ανάπτυξη των εργατικών αγώνων, σε συνδυασμό με την ανάπτυξη και τη διάδοση της επιστημονικής θεωρίας του Μαρξισμού, τη δημιουργία της Ενωσης των Κομμουνιστών στα 1847 και αργότερα της Α΄ Διεθνούς, στη συνέχεια των πρώτων κομμάτων της εργατικής τάξης στα τότε καπιταλιστικά κράτη τα επονομαζόμενα «σοσιαλδημοκρατικά κόμματα», βελτίωνε τους όρους ζωής της εργατικής τάξης. Ετσι δημιουργήθηκε η δυνατότητα ενασχόλησης με τον αθλητισμό και μάλιστα οργανωμένα από εργατικούς αθλητικούς συλλόγους. Επίσης οργάνωναν και δικά τους πρωταθλήματα, σε αντίθεση με τα πρωταθλήματα των συλλόγων της αστικής τάξης. Το στοιχείο του συλλογικού αγώνα, της άμιλλας και όχι του ανταγωνισμού, της αλληλοβοήθειας και της αλληλεγγύης κυριαρχούν ως αξίες του εργατικού αθλητικού κινήματος, περνούν σ' αυτό ως αξίες της εργατικής τάξης.

Το υποτιθέμενο πνεύμα συναδέλφωσης και φιλίας λαών και εθνών με την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων στα 1896 έρχεται να καταρρίψει η ίδια η ιστορική εποχή του περάσματος στο ιμπεριαλιστικό στάδιο του καπιταλισμού, η όξυνση των ανταγωνισμών για το εδαφικό ξαναμοίρασμα του κόσμου ανάμεσα στα ισχυρά καπιταλιστικά κράτη, που οδηγούσε αντικειμενικά στον πρώτο παγκόσμιο ιμπεριαλιστικό πόλεμο.

Η Β΄ Διεθνής σωστά είχε χαρακτηρίσει τον πόλεμο ως ιμπεριαλιστικό, αλλά τα κόμματα που ηγούνταν σ' αυτήν (το σοσιαλδημοκρατικό της Γερμανίας, το σοσιαλιστικό της Γαλλίας κλπ.) πέρασαν με το πλευρό της αστικής τάξης των χωρών τους - και ας ήταν σε αντίπαλους στρατιωτικοπολιτικούς σχηματισμούς -που έστελναν τους εργάτες στο σφαγείο των ανταγωνιστικών επιδιώξεων του κεφαλαίου κάθε χώρας και συνασπισμού χωρών.

Πριν την έναρξη του πολέμου, ακόμη από το τέλος του 19ου αιώνα είχαν ιδρυθεί πολλές εργατικές αθλητικές οργανώσεις και σύλλογοι, που καθοδηγούνταν από τα κόμματα της Β΄ Διεθνούς. Στη Γερμανία, υπήρχε η Ενωση των γυμναστών, που αριθμούσε 183.383 μέλη το 1912. Στην Τσεχοσλοβακία (ανήκε τότε στην Αυστροουγγρική Αυτοκρατορία) υπήρχε η Ενωση των Τσεχοσλοβάκων γυμναστών εργατών, από το 1903, που το 1913 είχε φτάσει τα 30.000 μέλη. Ανάλογες ενώσεις υπήρχαν και στη Γαλλία και στο Βέλγιο, που επίσης ανήκαν στα αντίστοιχα σοσιαλιστικά κόμματα. Αυτές οι δύο ενώσεις πήραν και την πρωτοβουλία για τη διοργάνωση διεθνών εργατικών αθλητικών αγώνων στην περίοδο που ο παγκόσμιος πόλεμος ήταν προ των πυλών. Υποτίθεται ότι αυτά τα οπορτουνιστικά κόμματα εξέφραζαν μέσω της διοργάνωσης αυτών των αγώνων τη συναδέλφωση διαφορετικών λαών, όταν οι ηγεσίες των κομμάτων αυτών απεμπολούσαν τον ταξικό αγώνα τασσόμενες με την αστική τάξη στον ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Και απαντούσαν έτσι στους αθλητικούς αγώνες που διοργάνωνε η αστική τάξη (π.χ. Ολυμπιακοί της Στοκχόλμης το 1912), στους οποίους εκφράστηκε ο εθνικισμός και ο σοβινισμός, λόγω ακριβώς του οξύτατου ανταγωνισμού των εθνικών κεφαλαίων των ισχυρών τότε καπιταλιστικών κρατών και προετοιμασίας τους για πόλεμο.

Αποτέλεσμα της πρωτοβουλίας των εργατικών Αθλητικών Ενώσεων Γαλλίας και Βελγίου ήταν η διοργάνωση συνεδρίου στη Γάνδη το 1913 και η δημιουργία της Σοσιαλιστικής Διεθνούς Ενωσης Φυσικής Αγωγής.

Μετά τον πόλεμο συνήλθε συνέδριο για την ανασυγκρότηση της Σοσιαλιστικής Διεθνούς Ενωσης Φυσικής Αγωγής στη Λουκέρνη της Ελβετίας το 1920. Αυτό το κίνημα, καθοδηγούμενο από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, που από τον πόλεμο ακόμη συντάχτηκαν με το κεφάλαιο και συμμετείχαν και μετά τον πόλεμο σε αστικές κυβερνήσεις, ήταν ενταγμένο στην πολιτική ταξικής ειρήνης και συνεργασίας, δηλαδή υποταγής των εργατών στην κυρίαρχη αστική τάξη.

Σ' αυτές τις συνθήκες, μετά τον πόλεμο και πιο συγκεκριμένα τον Ιούνη του 1921 οργανώνονται διεθνείς εργατικοί αθλητικοί αγώνες στην Πράγα από την Τσεχοσλοβακική Αθλητική Ενωση Εργατών. Συμμετέχουν αθλητές από δώδεκα χώρες.

Το πιο σημαντικό, βεβαίως, από τα αποτελέσματα του πολέμου ήταν η Μεγάλη Οχτωβριανή Σοσιαλιστική Επανάσταση, με οργανωτή και καθοδηγητή το Κόμμα των Μπολσεβίκων και επικεφαλής της Κεντρικής του Επιτροπής τον Β. Ι. Λένιν. Που όξυνε την πάλη κατά του οπορτουνισμού και του σοβινισμού των κομμάτων της Β΄ Διεθνούς, αναζωογονώντας το παγκόσμιο επαναστατικό εργατικό κίνημα και συμβάλλοντας στη δημιουργία Κομμουνιστικών Κομμάτων σε μια σειρά χώρες, τα οποία συγκρότησαν τη Γ΄ Κομμουνιστική Διεθνή, συνενώνοντας το διεθνές εργατικό κίνημα σε ταξική βάση.

Ο αθλητισμός, φυσικά, δε θα μπορούσε να μείνει έξω από τη δράση του συνεπούς εργατικού κινήματος. Ετσι το 1921 ιδρύεται η Κόκκινη Αθλητική Διεθνής με έδρα στη Μόσχα.

Το 1925 πραγματοποιούνται διεθνείς εργατικοί αθλητικοί αγώνες στη Γερμανία (Φραγκφούρτη), από τη Σοσιαλιστική Διεθνή Ενωση Φυσική Αγωγής. Ηταν ένας χρόνος μετά τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Παρισιού. Τώρα, πλέον, δίνεται η ονομασία Εργατικοί Ολυμπιακοί Αγώνες. Στην τελετή έναρξης και λήξης των αγώνων οι ομάδες από τις διαφορετικές χώρες παρήλασαν με κόκκινες σημαίες, τραγουδώντας τον ύμνο της Διεθνούς. Πρέπει να πούμε εδώ ότι η Β΄ Διεθνής και τα κόμματά της, έχοντας απεμπολήσει την επανάσταση και δρώντας για τη στήριξη του καπιταλισμού, όξυναν την πάλη τους ενάντια στην Οχτωβριανή Επανάσταση και στα Κομμουνιστικά Κόμματα των χωρών τους, προσφέροντας έτσι τις καλύτερες υπηρεσίες στο κεφάλαιο. Εδώ εντασσόταν και η υπονόμευση του εργατικού κινήματος ακόμη και με τη χρήση των συμβόλων του (Κόκκινη Σημαία, ύμνος της Διεθνούς που γράφτηκε για την Κομμούνα του Παρισιού), μέσα στη συνολική ιδεολογικοπολιτική οπορτουνιστική επίθεση.

Βεβαίως, σ' αυτά τα πλαίσια απέκλεισαν απ' αυτούς τους αγώνες τους εργατικούς αθλητικούς συλλόγους που ανήκαν στην Κόκκινη Αθλητική Διεθνή.

Το 1928 διοργανώθηκαν στη Μόσχα διεθνείς εργατικοί αθλητικοί αγώνες, δηλαδή διεθνής αθλητική «Σπαρτακιάδα». Πήραν μέρος 7.000 αθλητές, ανάμεσά τους και 600 αθλητές από 17 καπιταλιστικές χώρες. Οργανώθηκαν 22 αθλήματα, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονταν αγώνες δρόμων, γυμναστικής, κολύμβησης, ποδοσφαίρου, μπάσκετμπολ, ποδηλασίας και σκοποβολής. Αλλά δεν ήταν μόνο αθλητικοί αγώνες. Συνδύαζαν το καθαρά αθλητικό μέρος με την Τέχνη και τον Πολιτισμό, αλλά και μηχανοκίνητο αθλητισμό. Ετσι διεξήχθησαν και αγώνες ποίησης, παραδοσιακής μουσικής από ερασιτεχνικά συγκροτήματα, χορού, αλλά και αγώνες μοτοσικλέτας και αυτοκινήτου.

Η ΕΣΣΔ είχε οργανώσει τέτοιους αγώνες, αλλά μόνο με συμμετοχή των λαών που ζούσαν στο έδαφός της στα 1923.

Το 1931 οργανώθηκαν στη Βιέννη από τη Σοσιαλιστική Διεθνή Ενωση Φυσική Αγωγής διεθνείς αθλητικοί αγώνες, η δεύτερη Εργατική Ολυμπιάδα ένα χρόνο πριν από τους Αγώνες του Λος Αντζελες. Τώρα πλέον υπάρχει μια απομίμηση των επίσημων αστικών Ολυμπιακών Αγώνων σε ό,τι έχει σχέση με το πρόγραμμα, τα αγωνίσματα κλπ. Βεβαίως, δεν υπάρχουν όρια για τη συμμετοχή, που ήταν ελεύθερη, ανεξάρτητα από την επίδοση και τις ικανότητες των συμμετεχόντων.

Ηδη όμως αρχές της δεκαετίας του '30 εμφανίζονται ξανά τα σύννεφα ενός νέου παγκοσμίου πολέμου. Ο φασισμός του Μουσολίνι στην Ιταλία έχει εγκατασταθεί για τα καλά ως καθεστώς διακυβέρνησης και διαχείρισης του καπιταλισμού, ενώ στη Γερμανία τα μονοπώλια αναδείχνουν τον Χίτλερ στην κυβερνητική εξουσία. Η ηττημένη Γερμανία απαιτεί ρεβάνς και νέες κτήσεις στο ξαναμοίρασμα του κόσμου, ενώ η οξύτατη οικονομική κρίση του καπιταλισμού αγκαλιάζει όλες τις τότε ανεπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες, αλλά και άλλες που είναι χαμηλότερα στην ιμπεριαλιστική πυραμίδα.

Σ' αυτά τα πλαίσια και με δεδομένη την τακτική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος για συνεργασία και με τους σοσιαλδημοκράτες, το 1935 υπογράφεται από την Κόκκινη Αθλητική Διεθνή και τη Σοσιαλιστική Διεθνή Ενωση Φυσικής Αγωγής ανοιχτή πρόσκληση προς τους αθλητές όλου του κόσμου να μη συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες που η ΔΟΕ επέλεξε να γίνουν στην πρωτεύουσα της Γερμανίας του Χίτλερ, στο Βερολίνο.

Στην Ισπανία, όπως και στη Γαλλία αργότερα, δημιουργούνται κυβερνήσεις του Λαϊκού Μετώπου. Το Λαϊκό Μέτωπο στην Ισπανία αποφάσισε τη διοργάνωση Εργατικής Ολυμπιάδας στη Βαρκελώνη. Αλλά η ανατροπή του Λαϊκού Μετώπου από το δικτατορικό καθεστώς Φράνκο και η έναρξη εμφυλίου πολέμου δεν επέτρεψε τη διεξαγωγή αυτής της Εργατικής Ολυμπιάδας από την Κόκκινη Αθλητική Διεθνή και τη Σοσιαλιστική Διεθνή Ενωση Φυσικής Αγωγής. Αυτή έγινε στην Αμβέρσα το 1937. Συμμετείχαν 27.000 εργάτες από 17 καπιταλιστικές χώρες και την ΕΣΣΔ. Ηταν η τελευταία Εργατική Ολυμπιάδα.

Πηγές:

1. «Ριζοσπάστης», 31.3.1996, «Αφιέρωμα στα 100 χρόνια από την αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων».

2. Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια.

3. Γ. Γιαννιτσιώτη, «Ο αθλητισμός των άλλων», εφ. «Το Βήμα», 1/8/2004.