Πώς οι πολιτικοί εξόριστοι της Ικαρίας μετέτρεψαν την πίστη στον αγώνα τους, πίστη που ο φασισμός επιδίωξε λυσσαλέα να «λυγίσει», σε πηγή πολιτισμού και παιδείας; Πώς η λαχτάρα για έναν καλύτερο κόσμο έγινε θέατρο και λογοτεχνία, πώς το πείσμα για ελευθερία και δημοκρατία πυροδότησε μια πρωτόγνωρη, για τις συνθήκες μέσα στις οποίες εξελίχθηκε και τη σημασία που αποκτούσε τη συγκεκριμένη ιστορική περίοδο, εκπαιδευτική δραστηριότητα; Πώς οι πολιτικοί κρατούμενοι αντάμωσαν με τους ντόπιους και έστησαν ένα ακόμα μετερίζι πολιτικού και πολιτιστικού φρονηματισμού; Πώς, τελικά, αυτοί οι άνθρωποι κατόρθωσαν να θριαμβεύσουν ως πρωτοπόροι υπερασπιστές της κοινωνικής προκοπής και αναγέννησης, στα ίδια τα χώματα που προορίζονταν ουσιαστικά για να... «θάψουν» τα ιδανικά και τους αγώνες τους;

Ολα τα παραπάνω αποτέλεσαν το επίκεντρο του συνεδρίου με τίτλο «Το πολιτιστικό ταξίδι των εξορίστων στο Αιγαίο», με επίκεντρο το χρονικό διάστημα 1947-1949, το οποίο πραγματοποιήθηκε το περασμένο Σαββατοκύριακο στον Εύδηλο της Ικαρίας, μετά από πρωτοβουλία του Πολιτιστικού Οργανισμού του Δήμου Ευδήλου (ΠΟΔΕ).

Οπως ανέπτυξε στην εισήγησή του ο φιλόλογος Γ. Πλακίδας, η εξορία ήταν μία μόνο από τις μεθόδους πολιτικών διώξεων που επιστράτευσε η αστική τάξη, προκειμένου να αντιμετωπίσει τη ριζοσπαστικοποίηση της εργατικής τάξης, που ασφαλώς επιτάχυνε η Οχτωβριανή Επανάσταση. Ετσι, δεκάδες χιλιάδες αγωνιστές βρέθηκαν στην εξορία (πολλοί, πριν καν δικαστούν), φυλακίστηκαν, βασανίστηκαν, εκτοπίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης (αναφέρθηκε μάλιστα ότι στα στρατόπεδα συγκέντρωσης γυναικών οι κρατούμενες διακρίνονταν σε «Ρωσίδες» - οι οποίες δήλωναν από μόνες τους τις πεποιθήσεις τους - και «Βουλγάρες» - οι οποίες είχαν συλληφθεί με την κατηγορία της συνεργασίας με τους αντάρτες), εκτελέστηκαν.

Την περίοδο 1947-1948 υπολογίζεται ότι στην Ικαρία βρίσκονταν 15.000 πολιτικοί εξόριστοι, όταν ο ντόπιος πληθυσμός ήταν γύρω στις 11.000. Οι πολιτικοί κρατούμενοι έφταναν στο νησί χωρίς να γνωρίζουν τον προορισμό τους, χωρίς να υπάρχει γι' αυτούς εξασφαλισμένη στέγη ή κάποια ελάχιστα εφόδια. «... Ανοιξαν οι καταπέλτες των αρματαγωγών κι ακούμπησαν στα βότσαλα της παραλίας του Ευδήλου... Ταξιδεύαμε τρία μερόνυχτα. Ετσι επίτηδες για να μας σπάσουν τα νεύρα. Τρία μερόνυχτα όρθιοι στα αμπάρια σαν τα πρόβατα. Είχαν προηγηθεί άλλα τρία μερόνυχτα στην Ψυττάλεια, χωρίς νερό μέσα στη λάβρα του καλοκαιριού. Κανένας δεν ήξερε πού μας πάνε...», διηγήθηκε ο δημοσιογράφος Δημ. Σέρβος, ο οποίος βρέθηκε 16 μήνες εξόριστος στο χωριό Ακαμάτρα. Εκείνοι που μερίμνησαν για τη διαμονή των εξορίστων δεν ήταν άλλοι από τους ντόπιους και τις Ομάδες Συμβίωσης Πολιτικών Εξορίστων (ΟΣΠΕ), που είχαν συγκροτήσει όσοι βρίσκονταν ήδη στο νησί.

«Κάθε Ομάδα Συμβίωσης, που τη συγκροτούσαν οι πολιτικοί εξόριστοι του κάθε χωριού, είχε το γραφείο της που καθοδηγούσε και ευθυνόταν για όλες τις δραστηριότητες, δίνοντας βάρος στον τομέα των σχέσεών μας με τους ντόπιους. Πρώτιστο μέλημα ο σεβασμός απέναντί τους, στα υπάρχοντά τους, στα λίγα κτήματά τους...».

«Η αμέριστη βοήθεια από τους φτωχοφαμελίτες της Ικαρίας απέναντι στις χιλιάδες των εξορίστων εκδηλώθηκε απ' την πρώτη στιγμή και με πολλούς τρόπους...». Οι εξόριστοι έμεναν στους «θαλάμους», τα δωμάτια δηλαδή που τους παραχωρούσαν οι ντόπιοι. Υπήρχαν ακόμα και Ικαριώτες - μετανάστες στο εξωτερικό, οι οποίοι έστελναν χρήματα και για τους εξόριστους. Σ' αυτό το σημείο πρέπει να διευκρινιστεί ότι η στοργή που συνάντησαν οι ντόπιοι σχετίζεται ασφαλώς και με το γεγονός ότι ένα μεγάλο κομμάτι του τοπικού πληθυσμού είχε ήδη μυηθεί στη σοσιαλιστική ιδεολογία. Δεν ήταν λίγοι οι Ικαριώτες που δούλεψαν σε ελληνικές πόλεις (αλλά και άλλες του εξωτερικού) με σημαντική ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, οι οποίοι και μεταλαμπάδευσαν τις νέες ιδέες στο νησί (αξίζει να αναφερθεί δε πως η Ικαρία συγκαταλέγεται στις τελευταίες περιοχές από τις οποίες ο ΔΣΕ αποχώρησε).

Από τη μεριά τους οι κάτοικοι του νησιού έγιναν δέκτες, αλλά και συνεργάτες σε μια έντονη ανάπτυξη, σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας, όπως τόνισε ο Δημ. Σέρβος. Σε πολλά χωριά «ανέβηκαν» θεατρικές παραστάσεις, οργανώθηκαν διαλέξεις με πολιτιστικά και ιστορικά θέματα. Στον Εύδηλο λειτούργησε για πρώτη φορά, με ευθύνη των εξορίστων, νοσοκομείο, που είχε ακόμα και νευρολογική κλινική. Κάθε εξόριστος δήλωνε την ιδιότητά του, ώστε να αξιοποιείται σε ανάλογο τομέα.

Από τον προσανατολισμό των εξορίστων δεν απουσίαζε ούτε η έκδοση εντύπων, στην πλειοψηφία τους χειρόγραφων. Παραθέτουμε απόσπασμα από κεντρικό άρθρο στην εφημερίδα της ΟΣΠΕ Αη Δημήτρη, με αφορμή την απαγόρευση από τη χωροφυλακή του αθλητισμού: «...Σ' αυτά τα μέτρα, αν προστεθούν οι εντελώς αναίτιοι, αδικαιολόγητοι, συστηματικοί και συχνοί ξυλοδαρμοί εξορίστων, η σκόπιμα κακή εξυπηρέτηση της ταχυδρομικής υπηρεσίας, ο πόλεμος των νεύρων γίνεται ένας σκελετός καλομελετημένου σχεδίου, που θα μας κάνει τη ζωή δυσκολότερη για να παρασυρθούμε στον ηθικό και φυσικό ξεπεσμό... Τα χτυπήματά τους ας γίνουν σφυριές στ' ατσάλι των δεσμών που μας ενώνουν. Στο τέλος, όταν θα 'ρθει η μέρα του απολογισμού της ηθικής αυτής μάχης που δίνουμε, δικά τους θα 'ναι». Ο στόχος της Χωροφυλακής, που είχε την ευθύνη για τον έλεγχο και την... αναμόρφωση των εξορίστων, ένας: Η «δήλωση».

Στον Ξυλοσύρτη βρίσκεται ο μοναδικός νερόμυλος της Ικαρίας με δύο καμάρες. Τον έχτισαν εξόριστοι. Στο Χρυσόστομο οι εξόριστοι έφτιαξαν το μόλο, στο δρόμο δίπλα στο γιαλό. Στο Μαυράντο επισκεύασαν τις πλύστρες. Στην Αράτουσα, ειδικοί μαστόροι κατάφεραν να φέρουν νερό στην κεντρική πλατεία. Στις Ράχες επισκεύασαν το δρόμο προς τον Αρμενιστή. Εξόριστος γεωπόνος, από τον Πόντο, ήταν εκείνος που έμαθε τους ντόπιους να καλλιεργούν πατάτες με νέα μέθοδο. Ηταν πολλοί οι εξόριστοι καθηγητές, οι δάσκαλοι που βοήθησαν τα παιδιά στο σχολείο. Που δίδαξαν μαθητές σε απομακρυσμένες περιοχές που δεν είχαν πρόσβαση σε σχολεία. Που στήριξαν πολλούς μαθητές στην προετοιμασία τους για το πανεπιστήμιο. Η ομιλία του δικηγόρου Γ. Λομβαρδά, κατοίκου του νησιού, που εκείνη την εποχή είχε μόλις τελειώσει το γυμνάσιο, ήταν γεμάτη από «ίχνη» των πολιτικών κρατουμένων στον τόπο που τους δέχτηκε με τόση ζεστασιά. Νωρίτερα, είχε παραθέσει την εξής προσωπική του εμπειρία: Οταν στα 1947 ο πατέρας του ήταν εξόριστος, δεν υπήρχαν χέρια στην οικογένεια για να μαζέψουν τις ελιές. «Ούτε τα Χριστούγεννα δε θα τελειώσουμε», είπε ένα βράδυ στη γιαγιά του. «Την άλλη μέρα, είχαμε τέσσερις τενεκέδες λάδι...», αφού η γιαγιά είχε θέσει το ζήτημα στο χωριό κι αφού ντόπιοι και εξόριστοι είχαν σπεύσει να βοηθήσουν...

Ανάλογα ήταν τα βιώματα που μετέφερε αργότερα στην αίθουσα του συνεδρίου και ο Λ. Ατσιδαύτης, πρόεδρος σήμερα του παραρτήματος ΠΕΑΕΑ Ικαρίας.

Ακόμα ένα γλαφυρό περιστατικό, χαρακτηριστικό της ευγνωμοσύνης που ένιωθαν οι ντόπιοι για την προσφορά των εξορίστων, είναι και το παρακάτω: Οταν, στο Καρκινάγρι, ένα συνεργείο από εξόριστους έχτισε το αποχωρητήριο δίπλα ακριβώς στο σπίτι μιας ηλικιωμένης, εκείνη στράφηκε στον επικεφαλής: «Να σας έχει καλά η Παναγιά που σας έστειλε εδώ». Κι όταν ο εξόριστος αποκρίθηκε «δε μας έστειλε εδώ η Παναγιά, οι φασίστες μας έφεραν εδώ...», εκείνη απάντησε με όλο τον αυθορμητισμό της: «Ε, τότε να 'χει η Παναγιά καλά και τους φασίστες!..».

Μέσα από την αυτοοργάνωση και τη συλλογική δραστηριοποίηση των μελών των κοινοτήτων τους, οι πολιτικοί κρατούμενοι ανέπτυξαν πολύ αξιόλογο έργο στο πολιτικό, κοινωνικό, μορφωτικό και πολιτιστικό πεδίο, υπογράμμισε η δασκάλα, δρ. Κοινωνιολογίας και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Θέματα Παιδείας», Κ. Καμαρηνού. Επισήμανε ότι οι φυλακίσεις και οι εκτοπίσεις δεν ήταν για τους κρατούμενους παρά μία ακόμα δυνατότητα και ευκαιρία αναμέτρησης με τον πολιτικό αντίπαλο, με τα μόνα όπλα που διέθεταν εκείνη τη στιγμή - τον πολιτισμό και τη μόρφωση. Ετσι, στην Ικαρία, οι ΟΣΠΕ οργάνωσαν μαθήματα αλφαβητισμού και βασικού εγγραμματισμού, ακόμα και σε απομακρυσμένα χωριά, για τα παιδιά, αλλά και τους ντόπιους ενήλικες.

Στην εφημερίδα «Βράχος», της 1ης/3/48, που κυκλοφορούσε στο χωριό Μάραθος, αναφέρονται ανάμεσα σε άλλα παρατηρήσεις για τους κανόνες συμβίωσης. Ξεχωρίζουν οι παράγραφοι 3, 5 και 6: «Δεν πρέπει... να αφήνεις το χρόνο σου ανεκμετάλλευτο,... Να παραμελείς τα καθήκοντά σου στην ομάδα και στον εαυτό σου... Να ξεχνάς πως ο λαός μας περιμένει να μας δει καλύτερους...».

Εκείνος που βρέθηκε μακριά από το σπίτι του, μακριά από την ετοιμόγεννη γυναίκα του, δεν ήταν παρά ο αγωνιστής που είχε πολεμήσει στο μέτωπο της Αλβανίας, υπογράμμισε η φυσικός και κάτοικος Ικαρίας Κ. Φράγκου - Ζηκίδη, συμπυκνώνοντας τους φόβους της αντίδρασης της εποχής: «Ετρεμαν στο σύνθημα "λαοκρατία και όχι βασιλιά"...». Ενώ ο οικονομολόγος και μέλος του ΔΣ του ΠΟΔΕ Σ. Φράγκος επικεντρώθηκε στην καλλιτεχνική δραστηριότητα που ανέπτυξαν οι εξόριστοι, αναφερόμενος επίσης σε ένα στοιχείο που καταγράφεται στα «Ικαριακά» (Δεκέμβρης 1987), εφημερίδα που εξέδιδε η Πανικαριακή Κοινότητα Αθηνών, σύμφωνα με την οποία ο Μ. Λουντέμης έγραψε το μυθιστόρημα «Ενα παιδί μετράει τ' άστρα», το διάστημα της εξορίας του στην Ικαρία.

Δεν είναι μονάχα η πλούσια πολιτιστική και εκπαιδευτική δραστηριότητα, που φωτίζει το αγωνιστικό φρόνημα των εξορίστων. Γιατί κι αν ακόμα κάποιοι ισχυριστούν ότι η εξορία δε συγκρίνεται με την απομόνωση μέσα στο κελί ή το βασανισμό του κορμιού, ο εξόριστος καθημερινά πρέπει να τιθασεύει τον ανθρώπινο πόνο, τη νοσταλγία, την απόγνωση ακόμα, που δημιουργεί το γράμμα από την αγαπημένη που λέει πως το παιδί αποβλήθηκε από το σχολείο «γιατί έχει πατέρα κομμουνιστή», το γράμμα που θυμίζει το νοίκι που χρωστά η οικογένεια, την παράκληση της μάνας να υπογράψει τη «δήλωση», την απορία και το παράπονο του γιου που έχει ξεχάσει την πατρική φιγούρα.

«Κι εδώ δινόταν η μάχη με τη συνείδηση. Απ' τη μια η οικογένεια και τα παιδιά. Απ' την άλλη η ιδεολογία, οι αρχές μας, τα ιδανικά μας, ο αγώνας για μια καλύτερη κοινωνία, το Κόμμα μας, οι σύντροφοι. Και τότε διάλεγες», είπε χαρακτηριστικά ο Δημ. Σέρβος. Κι είναι αυτό το αγωνιστικό φρόνημα που μένει ως ανεκτίμητη παρακαταθήκη για τις νέες γενιές. Γενιές τις οποίες η κυρίαρχη τάξη επιδιώκει να αποκοιμίσει, αποσιωπώντας την ιστορική αλήθεια, αλήθεια που αποτελεί πολύτιμο εφόδιο για την πορεία προς τη λαϊκή εξουσία.

Κλείνουμε, με ένα μικρό απόσπασμα από το γράμμα ενός εξόριστου στην αγαπημένη του. Εκείνη του ζητούσε να υπογράψει δήλωση μετανοίας, για να γυρίσει κοντά της:

«Μου γράφεις γυναίκα να γυρίσω.../ Δεν ερωτεύθηκα, γυναίκα, αυτό το βράχο/ Καθώς λες στο γράμμα σου/ τα μάτια σου είναι ακόμα γαλανά/ Κι ας πάνε τόσα χρόνια/ μα δεν ξεχνώ σαν είμαστε παιδιά/ σου είπα και συμφώνησες/ Κρίμα να πεινάνε οι άνθρωποι/ Τώρα μου γράφεις να γυρίσω/... /Σήκωσε το κορμί σου/Δείξε μου τα νύχια σου/ Φώναξε τους μαζί μου/ Ποτέ!».