Αποψη από το Εθνικό Μουσείο της Κούβας

Ο Πολιτισμός συμβαδίζει με την Παιδεία, τη διαπαιδαγώγηση και τη διαμόρφωση της προσωπικότητας των νέων ανθρώπων. Αυτή είναι δέσμευση της Επανάστασης, που άλλαξε το ρου της ιστορίας σε αυτό το μικρό αλλά περήφανο νησί της Καραϊβικής. Η σοσιαλιστική οικοδόμηση, που πραγματοποιείται ξεπερνώντας τεράστια εμπόδια, βάζει τη σφραγίδα της σε κάθε πτυχή της πολιτιστικής δημιουργίας.

Ξεκινώντας τη συζήτησή μας ενδιαφερθήκαμε να μάθουμε πώς δομείται αυτό το πολύ αξιόλογο πολιτιστικό οικοδόμημα της σοσιαλιστικής Κούβας...

-- Πολιτισμός και εκπαίδευση είναι για μας έννοιες συνυφασμένες, μας εξηγεί ο Ε. Χέρας και προσθέτει: Η αισθητική και πολιτιστική αγωγή είναι ενταγμένη μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα, ενώ ταυτόχρονα υπάρχουν και τα Σχολεία Τέχνης, διαφόρων επιπέδων σε όλες τις περιοχές της Κούβας. Μιλάμε για σχολεία που συμμετέχουν μαθητές μέχρι 17 χρόνων με ιδιαίτερες κλήσεις σε κάποια μορφή τέχνης - μουσική, χορό, μπαλέτο, εικαστικά, θέατρο, κινηματογράφο, λογοτεχνία. Η ύπαρξη αυτών των σχολείων δε σημαίνει ότι όλα τα παιδιά δεν παίρνουν πολιτιστική αγωγή στα κοινά σχολεία. Απλά αυτά είναι πιο εξειδικευμένα και παράλληλα με το βασικό σχολικό πρόγραμμα. Και, όπως όλη η εκπαίδευση, είναι απολύτως δωρεάν.

Στιγμιότυπο από τη μουσικο- θεατρική εκδήλωση με νεαρούς καλλιτέχνες κατά τη διάρκεια της πρόσφατης επίσκεψης της ΓΓ του ΚΚΕ, Αλ. Παπαρήγα, στην Αβάνα και το Κέντρο Παραγωγής Κινουμένων Σχεδίων

Ταυτόχρονα υπάρχουν οι Σχολές Καλλιτεχνικών Εκπαιδευτών, όπου επίσης σε ανώτερο επίπεδο εκπαιδεύονται οι ειδικοί που θα διδάξουν την Τέχνη μαζικά στο λαό και τη νεολαία και θα στελεχώσουν τα χιλιάδες πολιτιστικά κέντρα που υπάρχουν σε όλη τη χώρα και στις πιο απομακρυσμένες περιοχές.

Επίσης υπάρχει η Διεθνής Σχολή Κινηματογράφου της Αβάνας, όπου φοιτούν εντελώς δωρεάν ταλαντούχοι Κουβανοί και επίσης αλλοδαποί με υποτροφίες ή πληρώνοντας δίδακτρα και αφού προηγουμένως έχουν περάσει από επιτροπή.

Στο σημείο αυτό κρίναμε απαραίτητο να ζητήσουμε από το συνομιλητή μας να μας κάνει μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην ανάπτυξη του Πολιτισμού μετά την Επανάσταση. Εκείνος πολύ πρόθυμα ανταποκρίθηκε στην πρόσκλησή μας...

-- Είναι πράγματι η Επανάσταση του 1959 και ο σοσιαλισμός, που απελευθερώνουν και την πολιτιστική δημιουργία στη χώρα. Η μεγάλη καμπάνια ενάντια στον αναλφαβητισμό το 1961 βάζει τις βάσεις για την πιο πλατιά ανάπτυξη του πολιτισμού. Αυτό κάνει δυνατό, ο πολιτισμός να γίνει μαζικό φαινόμενο, που δίνει ίσες δυνατότητες και ευκαιρίες σε όλο το λαό, ώστε να αναπτύξει τις ικανότητές του με την ολόπλευρη στήριξη του λαϊκού κράτους. Είναι χαρακτηριστικό ότι το πρώτο βιβλίο που εκδόθηκε από την πρώτη επαναστατική εκδοτική εταιρία ήταν ο «Δον Κιχώτης» του Θερβάντες και ακολούθησαν οι κλασικοί της λογοτεχνίας στη διάρκεια της δεκαετίας του '70. Την ίδια περίοδο, 2 χρόνια μετά τη νίκη της Επανάστασης, είναι που δημιουργείται η πρώτη Σχολή Καλλιτεχνικών Εκπαιδευτών και ένα χρόνιο μετά το 1962 ιδρύεται η Εθνική Σχολή Τέχνης, που ξεκίνησε με 1.500 μαθητές. Αυτά τα σχολεία, που πλέον υπάρχουν σε κάθε περιοχή, στις μέρες μας ζουν μια νέα περίοδο αναζωογόνησης, προσφέροντας πολύτιμο έργο, πράγμα που οδηγεί μαζί με όλες τις άλλες υποδομές, σε μια έκρηξη της δημιουργικότητας των νέων.

Ο συντάκτης του «Ρ» συνομιλεί με τον Ε. Χέρας

-- Αυτό γίνεται γιατί στηρίζεται σε μια ισχυρή πολιτική βούληση, ότι ο πολιτισμός, η διατήρηση και συνέχιση της πολιτιστικής κληρονομιάς είναι πραγματική προτεραιότητα. Τη δεκαετία του '90 και μετά τη διάλυση της ΕΣΣΔ και των σοσιαλιστικών χωρών στην Ευρώπη και την ένταση του εμπάργκο των ΗΠΑ, αντιμετωπίσαμε τεράστια προβλήματα. Παρ' όλα αυτά, και μέσα στη λεγόμενη ειδική περίοδο, '90-'94 ο ίδιος ο ηγέτης του κράτους, ο Φιντέλ, σε μια συγκέντρωση καλλιτεχνών και ανθρώπων των Γραμμάτων, το 1993, είχε πει: «Το πρώτο πράγμα που πρέπει να διασώσουμε είναι ο Πολιτισμός μας». Ετσι, εκείνα τα πραγματικά δύσκολα χρόνια άρχισε η αποκατάσταση του Εθνικού Μουσείου, που είχε υποστεί πολλές φθορές. Οι εργασίες ολοκληρώθηκαν 5 χρόνια αργότερα και σήμερα αποτελεί ένα από τα πιο σημαντικά μουσεία στον κόσμο. Το ίδιο ισχύει και με άλλα σπουδαία αρχιτεκτονικά δημιουργήματα στη χώρα, που τα τελευταία χρόνια αποκαθίστανται.

Για να επανέλθουμε στο ερώτημα αν το εμπάργκο έχει επιπτώσεις στην πολιτιστική παραγωγή της χώρας, οπωσδήποτε αυτό συμβαίνει. Κυρίως όμως χτυπήθηκε η κινηματογραφική παραγωγή και λόγω της πτώσης του σοσιαλισμού στην Ευρώπη, υπήρξε τεράστια έλλειψη πόρων και υλικών, αφού κύριος προμηθευτής σε αυτά (φιλμς κλπ) ήταν η Λαοκρατική Δημοκρατία της Γερμανίας. Η παραγωγή ταινιών έπεσε κατακόρυφα και σήμερα πραγματοποιούνται από το Κουβανικό Ινστιτούτο Κινηματογράφου 5 ταινίες μεγάλου μήκους, όλες σε συμπαραγωγή με άλλες χώρες, για τη μείωση του κόστους.

Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι στους κινηματογράφους της χώρας το εισιτήριο εξακολουθεί να είναι συμβολικό, όπως και στις άλλες μορφές τέχνης, αφού κριτήριο δεν είναι η αγορά και το κέρδος, αλλά η προσφορά Πολιτισμού στους εργαζόμενους. Ταυτόχρονα γίνεται μια τεράστια προσπάθεια να ξεπεράσουμε τα προβλήματα του αποκλεισμού με την αξιοποίηση της τηλεόρασης, όπου προβάλλονται προγράμματα με σχολιασμό και αφιερώματα στον κουβανικό και στο διεθνή κινηματογράφο.

Πάντως το εμπάργκο μάς επηρεάζει γιατί δυσκολεύει την ανταλλαγή εμπειριών μέσω του Πολιτισμού ανάμεσα στους λαούς. Είναι χαρακτηριστική και η σκλήρυνση της στάσης της ΕΕ απέναντι στην Κούβα. Για παράδειγμα η εχθρική πολιτική του Αθνάρ στην Ισπανία είχε σαν αποτέλεσμα να κλείσει το Ισπανικό Πολιτιστικό Κέντρο στην Αβάνα.

-- Να περάσουμε λίγο στον τρόπο που οργανώνεται το κίνημα των καλλιτεχνών στη χώρα. Εσείς είστε αντιπρόεδρος της Ενωσης Συγγραφέων Κούβας και γνωρίζετε την όλη δομή...

-- Ολοι οι καλλιτέχνες και δημιουργοί συνενώνονται στην Εθνική Ενωση (σ.σ. μορφή συνομοσπονδίας) Συγγραφέων και Καλλιτεχνών Κούβας. Αυτή αποτελείται από 5 επιμέρους ενώσεις: Συγγραφέων, Εικαστικών, Καλλιτεχνών Θεάτρου, Χορού, Μπαλέτου, Μουσικής, Κινηματογράφου, με δομές οργάνωσης που υπάρχουν σε κάθε επαρχία. Επίσης υπάρχει η ένωση Νέων Καλλιτεχνών «Αδελφών Σάις» (μέχρι 35 χρόνων). Κάθε 5 χρόνια πραγματοποιείται το Συνέδριο της Εθνικής Ενωσης, όπου εκλέγεται η Εθνική Επιτροπή, που συνεδριάζει δύο φορές το χρόνο. Το τελευταίο συνέδριο το 1999 ήταν πολύ σημαντικό και συνέβαλε στην προώθηση της πολιτιστικής πολιτικής για το λαό και τη νεολαία. Εκεί εξετάστηκαν η σχέση του κουβανικού πολιτισμού με άλλους πολιτισμούς, η υπεράσπιση των αρχών μας, η ανάγκη για ακόμα καλύτερη πολιτιστική Παιδεία, η αντιμετώπιση διακρίσεων και ρατσισμού, που ελάχιστα κατάλοιπά τους εξακολουθούν να υπάρχουν, παρά την τεράστια προσπάθεια όλα αυτά τα χρόνια.

Σκοπός της Εθνικής Ενωσης είναι να συμβάλλει μαζί με τους άλλους πολιτιστικούς οργανισμούς, το υπουργείο Πολιτισμού, στην προώθηση της πολιτιστικής πολιτικής και την επίλυση των όποιων προβλημάτων. Το υπουργείο, που ιδρύθηκε το 1976, ως το αποτέλεσμα μιας διαδικασίας ωρίμανσης των πολιτιστικών δομών, σήμερα έχει δημιουργήσει ένα τεράστιο δίκτυο ινστιτούτων που προωθούν τον Πολιτισμό. Μετά το 1989 δημιουργούνται καινούριοι οργανισμοί που συντονίζουν τις ειδικές πλευρές της τέχνης. (Ινστιτούτο Μουσικής, Επιτροπή Εικαστικών Τεχνών, Δραματικών Τεχνών, Επιτροπή Συντονισμού των Πολιτιστικών Κέντρων, Ινστιτούτο Βιβλίου, Ινστιτούτο Κινηματογράφου).

-- Να 'ρθουμε στη δική σας αγάπη, τη λογοτεχνία. Πώς αναπτύσσεται, τι προβλήματα δημιουργεί ο αποκλεισμός;

-- Οι Κουβανοί είναι γενικά λάτρεις του βιβλίου. Διαβάζουν τα πάντα, διηγήματα, ιστορικά, νουβέλες και αστυνομικά μυθιστορήματα, βιογραφίες, ποίηση. Είναι αλήθεια ότι στη διάρκεια της ειδικής περιόδου υπήρξε ύφεση στην εκδοτική δραστηριότητα και κρίση στη λογοτεχνική παραγωγή. Ωστόσο σήμερα το Ινστιτούτο Βιβλίου έχει αναπροσαρμόσει την εκδοτική του τακτική. Ενώ πριν βγάζαμε μεγάλα τιράζ και μικρότερο αριθμό τίτλων, σήμερα έχουμε πολύ περισσότερους τίτλους με μείωση του τιράζ, έτσι ώστε να καλυφθούν περισσότερα ενδιαφέροντα. Το 2003 δείχνει αυτή την ανάκαμψη των εκδόσεων με 17 εκατ. αντίτυπα.

Επίσης πριν τρία χρόνια εγκαινιάστηκε η Διεθνής Γιορτή Βιβλίου, με πολύ σημαντικές συμμετοχές, που πραγματοποιείται στην Αβάνα, αλλά «περιοδεύει» για ένα μήνα σε όλες τις επαρχίες της χώρας. Πρέπει επίσης να σημειώσουμε ότι σήμερα παρατηρείται μια μεγάλη ανάπτυξη νέων λογοτεχνών. Από τη θέση μου ως επικεφαλής του Κέντρου Λογοτεχνικής Διαμόρφωσης «Ονέλιο Χόρχε Καρντόσο», μπορώ να πω ότι κάθε χρόνο αυξάνεται ο αριθμός αξιόλογων νέων που έχουν ταλέντο στο γράψιμο και ζητούν να παρακολουθήσουν τα μαθήματα στο Κέντρο. Φέτος, πάνω από 200 νέοι πήραν μέρος στο Διαγωνισμό Διηγήματος που οργανώνουμε κάθε χρόνο. Στην κυριολεξία και στο πιο απομακρυσμένο χωριό υπάρχουν αξιόλογα ταλέντα.

-- Ποια είναι η σχέση του κουβανικού κοινού με την ελληνική λογοτεχνία και τέχνη γενικότερα;

-- Είναι αλήθεια ότι οι Κουβανοί γνωρίζουν την ιστορία της αρχαιότητας, του σπουδαίου ελληνικού πολιτισμού, αλλά δεν έχουν ιδιαίτερη σχέση με τη σύγχρονη λογοτεχνία και πεζογραφία. Περισσότερο γνωστοί είναι κάποιοι ποιητές, ο Ρίτσος, ο Καβάφης, ο Σεφέρης.

Υπάρχει λοιπόν μεγάλο πεδίο για να αναπτυχθούν σχέσεις ανάμεσα στους ανθρώπους του γραφτού της Ελλάδας και της Κούβας. Αλλωστε και η επίσκεψή μου στη χώρα σας είχε και τέτοιο χαρακτήρα.

Στην τελευταία ερώτησή μας τι εντυπώσεις αποκόμισε και τι μήνυμα θα ήθελε να στείλει στους Ελληνες αναγνώστες με μεγάλη ευχαρίστηση και ενθουσιασμό εφήβου, μας είπε:

-- Είναι η πρώτη φορά που επισκέπτομαι την Ελλάδα, τη γενέτειρα του πολιτισμού, γι' αυτό με κυριαρχούν δύο κυρίως συναισθήματα: το πρώτο, ότι ένα όνειρο ζωής να δω από κοντά την Ακρόπολη έγινε πραγματικότητα. Το δεύτερο, η χαρά και η ευχαρίστηση ότι γνώρισα έναν καταπληκτικό λαό σε όλες του τις εκδηλώσεις, που νομίζω ότι είναι ένας από τους μεγάλους θησαυρούς αυτής της χώρας. Με αγκάλιασε και με έκανε να νιώσω τη βαθιά αλληλεγγύη που τρέφει για την Κούβα, το λαό της και τον αγώνα που δίνει. Μακάρι να μπορούσα να ξαναγυρίσω και μακάρι οι σχέσεις των δύο λαών να δυναμώσουν ακόμα περισσότερο σε όλους τους τομείς.

Συγγραφέας σημαντικών βιβλίων για την Κούβα, όπως «Ο πόλεμος είχε έξι ονόματα» (για τη μάχη στην Πλάγια Χιρόν) Βραβείο το 1968, «Τα βήματα του θηλυκού», βραβείο το 1970, «Ζήτημα αρχής» βραβείο το 1983 και ο κατάλογος των διακρίσεων είναι μακρύς τόσο στην Κούβα όπως και σε άλλες χώρες, με τελευταίο το Εθνικό Βραβείο Εκδόσεων το 2001.

Μακρύς επίσης είναι ο κατάλογος των σημαντικών θέσεων στις οποίες έχει διατελέσει σε εκδοτικά και όργανα του κινήματος των καλλιτεχνών, ενώ σήμερα είναι ο αντιπρόεδρος της Ενωσης Συγγραφέων της Κούβας.

Φυσικά, οι «Θέσεις» είναι ένα κείμενο πολιτικό. Περιγράφει τη διεθνή κατάσταση όχι με αφηρημένες, θεωρητικές εκφράσεις, αλλά με αναφορές σε συγκεκριμένα γεγονότα, όπως αυτά προκαλούνται από τις πολιτικές αποφάσεις συγκεκριμένων κυβερνήσεων.

Τέλος, το κείμενο των «Θέσεων», και αναφέρομαι, φυσικά, στο εισαγωγικό τους κεφάλαιο, μια και στο σημερινό μου σημείωμα αυτό το κεφαλαίο θέλω να σχολιάσω, όπως εγώ το αντιλαμβάνομαι προσεγγίζοντας όχι μόνο τις συγκεκριμένες, πολιτικές του αναφορές, αλλά και τη λεκτική του σημειολογία. Και με τη βοήθεια αυτής της προσέγγισης είμαι σε θέση να καταλήξω στο συμπέρασμα ότι οι «Θέσεις», (και το συμπέρασμα αυτό ισχύει και για τα άλλα κεφάλαια των «Θέσεων», δεν είναι της ώρας όμως) χρειάζονται πολλές προσεκτικές αναγνώσεις.

Να κατανοήσουμε, τέλος, τη σχέση τους με την Ιστορική συγκυρία και να αντιληφθούμε την Ορθή Λογική τους, που απομακρύνει τις «Θέσεις» από τη συνοπτική λειτουργία ενός απλού, διαδηλωτικού συνθήματος και τις καθιστά εντέλει ένα πλήρες Επαναστατικό «μανιφέστο», που εδράζεται, με σιγουριά, στη θεωρητική υποδομή των κομματικών μας αντιλήψεων, αλλά και στις ιστορικές εμπειρίες του ΚΚΕ.

Που αξιοποιεί στο σύνολό της την καθοδηγητική σημασία της καθημερινής μας δράσης και μετατρέπει την «οριζόντια» και επιφανειακή λειτουργία των πρόχειρων, πολλές φορές, λέξεών μας σε «κάθετη» διείσδυση στην επικίνδυνα στομωμένη συνείδηση της νεοελληνικής κοινωνίας.