«Κάλαντα». Από έργο της Μαρίας Πωπ

Αρχιμηνιά κι Αρχιχρονιά κι Αρχή του Γεναρίου

κι Αρχή που βγήκε ο Αγιος στη γη να περπατήσει.

Κι εκεί που παραπάτησε χρυσή βρυσούλα βγήκε

και κει που πολυπάτησε κοντή χρυσή μηλίτσα,

που 'χει τα μήλα κόκκινα, τα μήλα χρυσωμένα.

Και ποιος τα παραχρύσωσε; Ο ήλιος της ημέρας,

το φεγγαράκι της αυγής και τ' άστρο της εσπέρας.

«Η Πρωτοχρονιά ήταν και παραμένει πάντα ο μεγαλύτερος σταθμός της ζωής του ανθρώπου, μέσα στο χρόνο. Τότε κλείνει ο μεγάλος κύκλος της περασμένης χρονιάς και τότε ξαναρχίζει αυτόματα η ζωή, χωρίς να διακόψει την πορεία της μέσα στην απεραντοσύνη του χρόνου».

Εκθαμβοι μένουν πάντα οι άνθρωποι μπροστά σ' αυτό το θαύμα κι ας συντελείται κάθε χρόνο, κι ας επαναλαμβάνεται, κι ας είναι προγραμματισμένο.

Ο χρόνος είναι για τους θνητούς ένα από τα μεγαλύτερα και τα αξεδιάλυτα μυστήρια. Γι' αυτό και η αρχή του νέου χρόνου περιβάλλεται από έθιμα, που έχουν σκοπό να ξορκίσουν το μέλλον, να εξευμενίσουν την τύχη, να μεταβάλουν το άγνωστο, το επίφοβο, σε προσδοκία ευτυχίας.

Με τα κάλαντα, τα δώρα, τα γλυκά και τα μαγειρέματα, τα παιχνίδια, τις μικρές και μεγάλες τελετουργίες, τα λόγια και τις πράξεις, οι άνθρωποι παλεύουν με τη Μοίρα τους που είναι πανίσχυρη. Τέτοιες μέρες όλοι συμφιλιώνονται και ζητούν ευκαιρίες κοινής ψυχαγωγίας για να αντλούν δύναμη και ελπίδα.

Αν ο νέος χρόνος θα είναι φορτωμένος καλά δώρα, ή γυμνός και κακορίζικος, είναι ένα καίριο ερώτημα. Γι' αυτό και την Πρωτοχρονιά όλοι προσπαθούν να μαντέψουν!

Σε πολλά μέρη του τόπου μας προβλέπουν το μέλλον, παρατηρώντας πώς σκάζουν τα σπυριά του σταριού, όταν τα ρίχνουν στην καυτή πλάκα του τζακιού. Ονοματίζοντας κάθε σπυρί για το κάθε μέλος της οικογένειας, λένε πως θα 'χει καλή υγεία, αν το στάρι πεταχτεί πάνω με δύναμη, αντίθετα πως θα αρρωστήσει αν ο κόκκος καεί ήσυχα κι αθόρυβα... Το στάρι που πετάγεται μακριά δηλώνει, για το αγόρι πως θα πάει στα ξένα, για το κορίτσι πως θα παντρευτεί.

Ο γάμος του κοριτσιού είναι ένα από τα σοβαρά ερωτήματα... Ακόμη και στην Αθήνα, τη δεκαετία του '50, μετά τα μεσάνυχτα της Παραμονής, τα κορίτσια στέκονταν στο παράθυρο και περίμεναν. Αν ο πρώτος διαβάτης ήταν άντρας, θα παντρεύονταν με τη νέα χρονιά! Οσο για το ποιον... Σημασία είχε το πρώτο αντρικό όνομα που θα άκουγαν.

Το όνομα που άκουσα ας είναι το όνομά του

του χρόνου να 'ναι ο κύρης μου κι εγώ να 'μαι η κυρά του.

Δεν είναι μόνο το μάντεμα των μελλούμενων που κυριαρχεί στο κατώφλι του νέου χρόνου. Είναι και τα καλοπιάσματα της Τύχης για να είναι μεγαλόκαρδη.

Στη λαϊκή φαντασία, οι πρώτες ώρες και οι πρώτες μέρες του νέου χρόνου είναι κρίσιμες, για τούτο και από τα απώτατα χρόνια γιορτάζονταν πανηγυρικά.

Αντίστοιχα με τις δικές μας είχαν και οι Ρωμαίοι τις γιορτές της Πρωτοχρονιάς, αφιερωμένες στο θεό Ιανό, που έδωσε το όνομά του στον πρώτο μήνα.

Μυθικός Ρωμαίος βασιλιάς, θεός της ειρήνης, της καλοσύνης και της αφθονίας, ο Ιανός με τα δύο πρόσωπα ήταν και θεός των θυρών. Αυτός άνοιγε την πύλη της ημέρας το πρωί και την έκλεινε το βράδυ, αυτός, φύλακας του Χρόνου, με το ένα του κεφάλι κοίταζε το παρελθόν και με το άλλο το μέλλον.

«Η καλή μέρα από το πρωί φαίνεται κι η καλή χρονιά από την πρώτη μέρα», λέει ο λαός μας. Την Πρωτοχρονιά λοιπόν όλοι φροντίζουν να είναι χαρούμενοι, να μην πούνε τίποτα κακό, να μην κάνουν ζημιά, να καλοπιάνουν τα ζωντανά, τα δέντρα, τα χωράφια, ν' αφήνουν τις βρύσες ανοιχτές για να τρέχει και ο πλούτος όπως το νερό!

Μεγάλη σημασία έχει και το ποιος και πώς θα μπει πρώτος στο σπίτι. Αν μπει φτωχός ή γέρος ή άρρωστος, πιστεύουν ότι η νέα χρονιά θα είναι μίζερη.

Γι' αυτό και φροντίζουν να εκβιάζουν τον καλό οιωνό, επιζητώντας ποδαρικό από κάποιον τυχερό, ή από παιδί που είναι σύμβολο ελπίδας. Σε μερικά μέρη προτιμούν ποδαρικό να τους κάνει αγόρι, γιατί, παλικάρι, είναι συνώνυμο της λεβεντιάς, της δύναμης και της υγείας. Αλλού όμως προτιμάνε κορίτσι, γιατί το θηλυκό προκαλεί ευγονία στα ζώα και καλή σοδειά στις καλλιέργειες.

Παλιότερα συνήθιζαν να πηγαίνουν οι γυναίκες, πριν ξημερώσει η Πρωτοχρονιά, στη βρύση για να φέρουν το Αμίλητο Νερό και να κάνουν με αυτό ποδαρικό. Αλλά ούτε πηγαίνοντας ούτε γυρνώντας έπρεπε να μιλήσουν, γιατί ήταν φόβος να τους πάρουν οι Νεράιδες τη μιλιά. Ομως πήγαιναν πάντα κι άφηναν στη βρύση σταφίδες, σύκα και καρύδια δώρα για τις Νεράιδες τις Καλότυχες.

Εργο του Θάνου Βελλουδίου

Πάνω απ' το κατώφλι, η αγριοκρεμμύδα χαρίζει στο σπιτικό τη θαυμαστή ζωτικότητά της. Η αγριοκρεμμύδα, ασκέλλα, Χριστοβασιλίτσα, είναι ικανή να μένει θαλερή και να βγάζει φύλλα ακόμα και χωρίς νερό, χώμα ή ήλιο! Ζωντανή εικόνα αθανασίας... όπως την έβλεπε ο Πυθαγόρας.

Κάτω, στο κατώφλι, ένα σιδερένιο αλογοπέταλο, για να το πατάει όποιος διαβαίνει εξασφαλίζοντας έτσι δύναμη και υγεία. («Σιδερένιος» ευχόμαστε, «έχει σιδερένια υγεία» θαυμάζουμε). Αλλά το πέταλο προστατεύει επειδή συμβολίζει και τη δύναμη που νικάει το κακό: Με το πέταλο το άλογο κλοτσάει το λύκο!

Ακόμη, ένα πέταλο κρεμασμένο πίσω από την πόρτα προκαλεί την καλοτυχία να τρέχει στο σπίτι γρήγορη όπως το άλογο.

Μπροστά στο κατώφλι, την Πρωτοχρονιά, ο νοικοκύρης σπάει ένα ρόδι. Κι όπως τα μύρια ρόδινα σπόρια ξεχύνονται παντού, ο καθένας εύχεται:

Σαν που 'ναι γεμάτο το ρόιδι

να 'ναι γεμάτο το σπίτ'!

Οι επισκέπτες ανήμερα την Πρωτοχρονιά φέρνουν μαζί τους μια πέτρα κι ένα κλαδάκι ελιάς ή πουρναριού. Την πέτρα την αφήνουν στη μέση στο δωμάτιο και λένε:

Σαν την πέτρα γεροί!

και σείοντας το κλαδί της ελιάς εύχονται:

Οπως βαστά τα φύλλα η ελιά

έτσι να βαστά κι η οικογένεια την υγειά!

Αν αντί για ελιά, έχουν πουρνάρι, το ρίχνουν στη φωτιά και καθώς τα φύλλα του σκάζουν και σπιθίζουν λένε:

Ρίχνω ξύλα και κλαριά

μια κροτούν, μια παρτσαλίζουν

κι οι τσεπούλες τού ...

γρόσια και φλουριά γεμίζουν.

Τα τυχερά παιχνίδια αποτελούν χαρακτηριστική συνήθεια αυτών των εορτασμών, μια και η Τύχη είναι η βασίλισσα των ημερών, και η αγωνία γι' αυτήν και η προσδοκία της γενναιοδωρίας της κυριαρχούν στα συναισθήματα των ανθρώπων στο κατώφλι του καινούριου χρόνου.

Σ' αυτά τα σπίτια τ' αψηλά τα μαρμαροχτισμένα οι βρύσες γάλα να γεννούν και τα πηγάδια μέλι!

Ο λαός διηγείται ότι η συνήθεια να παίζουν τυχερά παιχνίδια τούτον τον καιρό κρατάει από την εποχή που δεσπότης στην Καππαδοκία ήταν ο Αγιος Βασίλης, ο μορφωμένος, σοφός και ασκητικός άγιος της ορθοδοξίας, τόσο διαφορετικός από τον καλοθρεμμένο αγγλοσάξονα ομόλογό του....

Κάποτε λοιπόν, ο Ρωμαίος έπαρχος, άνθρωπος σκληρός και άπληστος, ζήτησε έναν υπέρογκο φόρο και οι κάτοικοι για να γλιτώσουν τη θηριωδία του, γέμισαν σακούλια με όλα τα χρυσαφικά τους και με όσα φλουριά είχαν, και του τα έδωσαν. Ο Αϊ Βασίλης όμως, θυμωμένος με την τόση σκληρότητα του Ρωμαίου, αποφάσισε να τον τιμωρήσει. Γνωρίζοντας ότι ο έπαρχος ήταν μεγάλος «τζογαδόρος», (κι ελπίζοντας ο ίδιος στη θεία συνδρομή...), τον προκάλεσε σε μια παρτίδα ζάρια. Αν κέρδιζε ο Ρωμαίος, θα έπαιρνε όχι μόνο τα σακούλια με όλο το βιος των ανθρώπων, αλλά και ένα μεγάλο κτήμα που είχε ο Αϊ Βασίλης. Αν όμως έχανε, θα άφηνε τα σακούλια και θα έφευγε.

Γι' αυτό, όπως ισχυρίζεται ο λαός, παίζουμε τυχερά παιχνίδια την παραμονή του Αγιοβασιλιού!... Και γι' αυτό, ίσως, τον φανταζόμαστε πάντα με σακούλια γεμάτα δώρα και τον περιμένουμε με λαχτάρα.

Αλλά, αν τα ζάρια ήταν γνωστό κι εξαιρετικά δημοφιλές παιχνίδι των Ρωμαίων, η τράπουλα φαίνεται να μας ήρθε από την Ανατολή μέσω των Αράβων κατακτητών ή των Σταυροφόρων.

Τα παιγνιόχαρτα εφευρέθηκαν, σύμφωνα με ινδικές διηγήσεις από τους βραχμάνους, σύμφωνα όμως με κινέζικους θρύλους, από έναν Κινέζο αυτοκράτορα με σκοπό να δώσει μια συναρπαστική διασκέδαση στο πολυπληθές χαρέμι του! Πάντως, τα γνωστά μας τραπουλόχαρτα σχεδιάστηκαν από έναν Γάλλο, τον 15ο αιώνα, ενώ τα «χρώματα» επινοήθηκαν από έναν Ιταλό.

Φυσικά, η Εκκλησία απαγόρευσε και καταδίκασε με μεγάλη αυστηρότητα τα τυχερά παιχνίδια, που βεβηλώνουν τον ιερό χαρακτήρα των ημερών αυτών, επισείοντας τα καζάνια της κόλασης για τους παίχτες. Αποτέλεσμα της απαγόρευσης και των αναθεμάτων ήταν να συνδεθούν τα χαρτιά με τον διάβολο και με τις σκοτεινές δυνάμεις. Πολλά λαϊκά παραμύθια απηχούν αυτές τις ιδέες και πολλοί τοπικοί θρύλοι μαρτυρούν τη συμπαιγνία τράπουλας και δαιμόνων εναντίον των θνητών.

Το ψωμί, που είναι η μαγιά της ελπίδας και το σύμβολο της καλοσύνης και της σπιτικής ευτυχίας: Χριστόψωμο, Χριστοκουλούρα, Αγιόψωμο, Βασιλοκουλούρα, και με πολλές ακόμα ονομασίες...

Οι πίτες κάθε λογής και οι δίπλες, οι μπακλαβάδες, οι λαλαγγίτες, που συμβολίζουν τα σπάργανα του μικρού Χριστού, αλλά και του νεογέννητου χρόνου σε έναν θαυμαστό συγκερασμό των παγανιστικών και των χριστιανικών δοξασιών!

Η Βασιλόπιτα, που αλλού είναι πίτα - με χορταρικά ή με κρεατικά - κι αλλού είναι ψωμί γλυκό με μπαχαρικά και ξερά φρούτα, (και κέικ ή τσουρέκι), καταστόλιστο με ζυμαρένια κεντίδια, με μύγδαλα και ζαχαρωτά, αποδίδεται κι αυτή στον Αϊ- Βασίλη!

Οταν, όπως είπαμε, ο Ρωμαίος έχασε και έφυγε, απόμεινε ο Αϊ Βασίλης με την απορία πώς να ξαναδώσει στους κατοίκους της Καισάρειας τα χρυσαφικά τους. Σκέφτηκε, λοιπόν, και παράγγειλε να του φτιάξουν πίτες και αφού έβαλε από τα φλουριά των σακουλιών μέσα στην καθεμιά, τις μοίρασε σε όλα τα σπίτια!

Κι εκείνη ήταν μάλλον η πρώτη φορά στην ιστορία του πολιτισμού και της οικονομίας, που οι φτωχοί κέρδισαν όσα και οι πλούσιοι.

Στ' Αϊ Βασίλη τ' όνομα εκάμαμε την πίτα

τριγύρω τη στολίσαμε με δάφνες και με μύρτα.

Δώστε του, μωρέ κι ας πάει,

ξένος και δικός ας φάει!

Και του χρόνου!