Στις εκλογές της 11ης Μάη 1958, που έγιναν από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Κ. Γεωργακόπουλου, η ΕΔΑ, προς έκπληξη πολλών, εξέλεξε 79 βουλευτές, συγκεντρώνοντας το 24,43% των ψήφων.

Απ' τη μια μεριά, πρέπει να εξαρθεί ο αγώνας χιλιάδων κομμουνιστών και άλλων αριστερών αγωνιστών, που μέσα σε δύσκολες συνθήκες έδωσαν όλες τις δυνάμεις τους για να τροφοδοτηθεί και, τελικά, να εκφραστεί και στις κάλπες μεγάλο ποσοστό υπέρ της ΕΔΑ.

Απ' την άλλη, όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι υπήρξε υπερεκτίμηση του συγκεκριμένου αποτελέσματος, γεγονός που όξυνε τις αυταπάτες για τη δυνατότητα κατάκτησης της εξουσίας μέσω των κοινοβουλευτικών κανόνων. Ως προς το τελευταίο, ήταν πολύ χαρακτηριστικό το σύνθημα «ΠΑΜΕ πρώτο κόμμα», τρία χρόνια αργότερα, όταν στις εκλογές του 1961 η ΕΔΑ είχε συγκροτήσει μαζί με συνεργαζόμενους τον εκλογικό συνασπισμό ΠΑΜΕ.

Στις εκλογές του 1958, λειτούργησαν συγκυρίες, που επέτρεψαν στην ΕΔΑ να φτάσει σε τόσο υψηλό ποσοστό.

Με δεδομένη την πολυδιάσπαση του «Κέντρου» και τη μειωμένη του υπόληψη, άρα με δεδομένη την ανυπαρξία ενός υπολογίσιμου, κυβερνητικών αξιώσεων, ανταγωνιστή της ΕΡΕ, πλατιές μάζες, που για διάφορους λόγους ψήφιζαν το «Κέντρο», προσανατολίστηκαν προς την ΕΔΑ. Ησαν, κυρίως, λαϊκά στρώματα ΕΑΜικής προέλευσης, που το γενικότερο κλίμα τις απελευθέρωνε από αναστολές και από λογικές του «μικρότερου κακού». Ενθαρρύνονταν ακόμη να «γείρουν» προς την ΕΔΑ, απ' τη στιγμή που στους συνδυασμούς της είχαν προσχωρήσει αρκετοί γνωστοί πολιτικοί παράγοντες «φιλελεύθερης» ή και «δεξιάς» προέλευσης (Ηλ. Τσιριμώκος, Σταμ. Μερκούρης, Γ. Μπακόπουλος, Τ. Βουλόδημος, Κ. Πυρομάγλου, Δ. Ζάκκας, Δ. Στρατής, Δ. Λεονάρδος κ.ά.).

Στην αύξηση του ποσοστού δεν πρέπει ακόμη να παραγνωριστεί η λαϊκή αγανάκτηση για την αρνητική στάση των αστικών κομμάτων και των ΝΑΤΟικών στο Κυπριακό, σε αντίθεση με τα θετικά αισθήματα που έτρεφε ο λαός απέναντι στη Σοβιετική Ενωση. Ησαν πολύ πρόσφατες οι μεγάλες αντιΝΑΤΟικές διαδηλώσεις για το Κυπριακό, όπως της 9ης Μάη 1956, κατά τη διάρκεια της οποίας δολοφονήθηκαν τρεις νεολαίοι διαδηλωτές και τραυματίστηκαν εκατοντάδες άτομα.

Σοβαρό ρόλο, επίσης, έπαιξε και η αρνητική στάση της ΕΔΑ στο θέμα της εγκατάστασης αμερικανικών πυραυλικών βάσεων στην Ελλάδα, σε αντίθεση με το «Κέντρο» που την υποστήριζε.

Ταυτόχρονα, επέδρασε και το ότι οι εκλογές έγιναν σε συνθήκες λιγότερο άσχημες απ' ό,τι στο παρελθόν. Ενώ φαίνεται ότι λειτούργησε αρνητικά για το «Κέντρο» και υπέρ της ΕΔΑ και η συμπαιγνία ΕΡΕ - Γ. Παπανδρέου («Φιλελεύθεροι»), που είχαν κατασκευάσει τον καλπονοθευτικό εκλογικό νόμο της υπερενισχυμένης αναλογικής.

Το αποτέλεσμα του 1958 ισχυροποίησε περισσότερο την αντίληψη ότι η ΕΔΑ μπορεί και πρέπει να αντικαταστήσει το ΚΚΕ, αφού με τη νόμιμη ΕΔΑ υπήρχε άνοδος του κινήματος, ενώ το παράνομο ΚΚΕ διωκόταν και, επομένως, αποτελούσε σεχταρισμό η εμμονή στην ύπαρξή του!!

Ωστόσο, το εκλογικό ποσοστό της ΕΔΑ ήταν επόμενο να ανησυχήσει το Παλάτι, τις ΗΠΑ και τα αστικά κόμματα. Και πήραν τα μέτρα τους. Η ενοποίηση του «κεντρώου» χώρου ήταν το πιο βασικό. Το άλλο ήταν η ισχυρότερη ενεργοποίηση των κρατικών μηχανισμών, που εκφράστηκε με τη δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη (22 Μάη 1963), τη δολοφονική επιχείρηση - προβοκάτσια στο Γοργοπόταμο (29 Νοέμβρη 1964), καθώς και με το «σαμποτάζ» στον Εβρο (Ιούνης 1965).

Το 1961 είχαν διαμορφωθεί νέα δεδομένα στην εσωτερική και στη διεθνή κατάσταση.

Η Ελλάδα είχε συνδεθεί με την ΕΟΚ. Παράλληλα, η ανάπτυξη της καπιταλιστικής οικονομίας είχε σημαδευτεί απ' το νέο κύμα των χιλιάδων μεταναστών, απ' το ολοκληρωτικό μαράζωμα μεγάλων ζωνών της υπαίθρου και τη συγκέντρωση εκατομμυρίων ανθρώπων στις μεγαλουπόλεις, όπου «άνθισε» η αντιπαροχή γης και διαμορφώθηκαν οι νέες στρατιές των προλετάριων. Την ίδια περίοδο, η φτώχεια και η ανεργία «έσπαζαν κόκαλα». «Ο Σβορώνος υπολογίζει την ανεργία σε 20% και ο Φωτόπουλος αναφέρει 24% (ήτοι 864 χιλ. άτομα) του ενεργού πληθυσμού ως άνεργους για το 1961» (Δημ. Χαραλάμπη: «Στρατός και πολιτική εξουσία», σελ. 103, εκδόσεις ΕΞΑΝΤΑΣ).

Βασικοί εκπρόσωποι της αστικής τάξης, όπως ο Κ. Καραμανλής, είχαν αντιληφθεί πως όσο η πολιτική ζωή απομακρυνόταν από τα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, τόσο θα ξεπερνιόνταν οι πιο ωμές αντικομμουνιστικές μέθοδοι, ως μέσα καταστολής του κινήματος. Θεωρούσαν αναγκαίο να στηριχθούν κυρίως σ' ένα ισχυρό δικομματικό σύστημα και σε εκσυγχρονισμούς «χαλάρωσης» των ωμών κατασταλτικών μέτρων, δίχως να παραιτούνται από τη χρήση και αντικομμουνιστικών μεθόδων. Εξάλλου, ο ωμός αντικομμουνισμός συνεχιζόταν και εξαιτίας των διεθνών εξελίξεων, όπως η ιμπεριαλιστική επέμβαση στο Βερολίνο, η απόβαση των Αμερικανών πεζοναυτών στην Κούβα (κόλπος των Χοίρων), καθώς και το γενικότερο κλίμα της ψυχροπολεμικής έντασης κατά των σοσιαλιστικών κρατών.

Η διαμόρφωση του άλλου δικομματικού σκέλους πρόβαλλε ως θεμελιακός όρος για την απορρόφηση της λαϊκής αγανάκτησης και τη σταθεροποίηση της πολιτικής κυριαρχίας της αστικής τάξης. Ας μη ξεχνάμε ότι το μαζικό λαϊκό και νεολαιίστικο κίνημα είχαν σημειώσει σοβαρά ανοδικά βήματα, το ίδιο και το κίνημα Παιδείας, που έμεινε στην ιστορία ως κίνημα του 15%, ενώ η ΕΔΑ βρισκόταν στα έδρανα της αξιωματικής αντιπολίτευσης. Πολιτικοί κρατούμενοι είχαν απελευθερωθεί και είχαν στελεχώσει την ΕΔΑ και βασικές μαζικές οργανώσεις. Από την άλλη, η ήττα στον Εμφύλιο είχε «σπρώξει» πολλές ΕΑΜικές δυνάμεις προς το «Κέντρο», όμως οι αγωνιστικές παραδόσεις ήσαν σ' αυτές ζωντανές. Αυτό το γεγονός μπορούσε προοπτικά να δημιουργήσει προβλήματα στη λειτουργία του συστήματος, κάτω από προϋποθέσεις. Επιπρόσθετα ήταν δυνάμεις που δεν έπεφταν θύματα του αντικομμουνισμού. Μπορούμε, λοιπόν, να υποστηρίξουμε ότι πολλές κυρίαρχες δυνάμεις «έπεσαν πάνω» στους ηγέτες του «Κέντρου», για να ενωθούν.

Ο Καραμανλής, πριν από το 1960, ευνοούσε τη συνένωση των δυνάμεων του «Κέντρου», που αρκετοί λόγοι είχαν συμβάλει στην πολυδιάσπασή του. Κυριότερος λόγος ήταν ότι η κρίση του αστικού κράτους και του πολιτικού του συστήματος, από τα χρόνια της Κατοχής μέχρι τον Εμφύλιο, είχε εκφραστεί πολύ πιο θεαματικά στα βενιζελικής προέλευσης κόμματα, με την πολυδιάσπαση και την απομαζικοποίησή τους. Ακόμη, με τις έντονες διαφωνίες τους ως προς την τακτική καταστολής και ενσωμάτωσης του λαϊκού κινήματος.

Εκείνο τον καιρό, ο Γ. Παπανδρέου παζάρευε με τον Καραμανλή την προσχώρησή του στην ΕΡΕ και πλειοδοτούσε υπέρ της καθιέρωσης του πλειοψηφικού συστήματος. Ισως επέλεξε πραγματικά αυτή την τακτική, αν και τελικά δεν την υλοποίησε. Ισως το έκανε για να εκβιάσει τους επίδοξους να ηγηθούν του «Κέντρου» και να γίνει αυτός ο ηγέτης του. Ετσι ή αλλιώς, το σίγουρο είναι ότι ήθελε «εκλογές με τον χωροφύλακα», όπως ο ίδιος έλεγε.

Τελικά, η κυβέρνηση της ΕΡΕ έφερε νομοσχέδιο, με το οποίο εισηγήθηκε την ψήφιση της ενισχυμένης αναλογικής ως εκλογικού συστήματος, ενώ πρόβλεπε ότι οι επόμενες εκλογές θα διεξαχθούν με το πλειοψηφικό. Με το νόμο της ενισχυμένης αναλογικής, η χώρα έφτασε στις εκλογές του 1961, που διεξήχθησαν την 29 Οκτώβρη, από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του στρατηγού Κ. Δόβα. Στο μεταξύ, 40 ημέρες πριν, την 19η Σεπτέμβρη, ιδρύθηκε η «Ενωση Κέντρου».

Η «Ενωση Κέντρου» πρόβαλλε στο προσκήνιο ως πιο διορατικός εκφραστής των συμφερόντων της πλουτοκρατίας, σε σχέση με την ΕΡΕ. Αξιοποιώντας δημαγωγικά τις καλύτερες στιγμές του αστικού φιλελευθερισμού, αλλά μη θέτοντας σε αμφισβήτηση το συνταγματικό ρόλο του Στέμματος. Υποσχόμενη στο λαό ελευθερίες και δικαιώματα, αλλά και μένοντας σταθερή στον αντικομμουνισμό της, η «Ενωση Κέντρου» ήρθε με αξιώσεις να διακόψει την 9χρονη παραμονή της «Δεξιάς» στην κυβέρνηση, προβάλλοντας, ταυτόχρονα, όχι μόνο ως ισχυρό ανάχωμα κατά του κομμουνιστικού κινήματος, αλλά και με τη φιλοδοξία να το λεηλατήσει και να το βάλει στο περιθώριο...

Ορισμένοι επιχειρούν ν' αποσυνδέσουν από το όργιο του 1961 τον Κ. Καραμανλή και να του αποδώσουν μόνο πολιτικές ευθύνες, για τη δράση μιας σειράς μηχανισμών, εν αγνοία του...

Τα πράγματα δεν είναι έτσι. Πριν τις εκλογές η ΕΔΑ είχε κάνει γνωστό το «σχέδιο ΠΕΡΙΚΛΗΣ» (με βάση το οποίο έγινε η τρομοκρατική επιχείρηση νόθευσης των εκλογών) καταθέτοντας στοιχεία στη Βουλή, που η ΕΡΕ απέρριψε ως συκοφαντικά! Από την άλλη ο Κ. Καραμανλής είχε συγκροτήσει την περιβόητη «επιτροπή των 10», γραμματέας της οποίας ήταν ο μετέπειτα δικτάτορας Γ. Παπαδόπουλος. Ρόλος αυτής της επιτροπής ήταν η καθοδήγηση του αντικομμουνιστικού αγώνα και η εξασφάλιση της παραμονής της ΕΡΕ στην εξουσία.

Το γεγονός ότι στις εκλογές του 1961 έγινε όργιο βίας και νοθείας, ποτέ δεν το παραδέχτηκαν οι ηγέτες της «Δεξιάς», ακόμη και πολλά χρόνια αργότερα. Είναι χαρακτηριστική η τοποθέτηση του Π. Κανελλόπουλου, που είχε τη φήμη του «μετριοπαθούς». Εγραψε δεκατέσσερα χρόνια αργότερα: «Θα εκέρδιζε, βέβαια, τις εκλογές του 1961 η ΕΡΕ, αλλά θα της έλειπαν κάποια εκατοστά ψήφων. Ούτε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ούτε κι εγώ, είχαμε πολιτικό συμφέρον ή την ηθική προδιάθεση να ενθαρρύνουμε τις ανωμαλίες εκείνες, όσες τυχόν σημειώθηκαν. Βεβαιώνω τον αναγνώστη ότι δεν τις είχαμε καν πληροφορηθεί. Υπάρχουν όργανα του Κράτους, ειδικότερα των Σωμάτων Ασφαλείας, που, όταν ένα κόμμα βρίσκεται πολύν καιρό στην εξουσία, συνδέουν τόσο πολύ τη νοοτροπία τους με το κόμμα τούτο, ώστε συγχέουν μέσα τους μια κοινοβουλευτική κυβέρνηση με την έννοια του "καθεστώτος", θεωρώντας το κόμμα που κυβερνάει πολλά χρόνια, σαν "καθεστώς", που οφείλουν να προστατεύουν. Ετσι, με την παρότρυνση και ανεξέλεγκτων, ασύδοτων κομματικών παραγόντων (ακόμη και υποψηφίων καμιά φορά βουλευτών), παραβαίνουν τους κανόνες της αμεροληψίας, που είναι καθήκον τους να τηρούν, και προβαίνουν σε πιέσεις, όπου αυτές πιάνουν» (Παναγιώτη Κανελλόπουλου: «ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΔΟΚΙΜΙΑ», σελ. 48, ΑΘΗΝΑΙ 1975).

Τον Γ. Παπανδρέου τον αποκάλυψε αργότερα και ο εκδότης της εφημερίδας «Ελευθερία» Πάνος Κόκκας, που έγραψε στο κύριο άρθρο της, την 7 Σεπτέμβρη 1965: «Και ήτο ο αρχηγός της Ενώσεως Κέντρου πλήρως ενήμερος της σχεδιαζόμενης βίας και νοθείας. Και επίστευεν ότι μέριμνα του κ. Δόβα και του επί της Εθνικής Αμύνης υπουργού του κ. Χ. Ποταμιάνου θα ήτανε τα ιδικά μας συμφέροντα και πάλιν» (ο.π., σελ.60).

Αλλά τι συνέβη; «Ενοπλες ομάδες χτυπούσαν την πόρτα κάθε σπιτιού (τις νυχτερινές ώρες, για ψυχολογικούς λόγους) και τροποποιούσαν την προηγούμενη απειλητική προειδοποίηση («όποιος ψηφίσει ΕΔΑ θα πάει εξορία») ως εξής: «Οποιος δεν ψηφίσει ΕΡΕ θα πάει εξορία» (Γιάννη Κάτρη: « Η γέννηση του νεοφασισμού στην Ελλάδα», σελ. 117, εκδόσεις «ΠΑΠΑΖΗΣΗ»).

Ετσι, ο συμμέτοχος σε σειρά αντιλαϊκών μεθοδεύσεων, πήρε τη ρομφαία του... τιμωρού και με αυτή κατάφερε το 1963 να έρθει η «Ενωση Κέντρου» πρώτο κόμμα. Επειδή όμως δε σχημάτισε αυτοδύναμη κυβέρνηση, οι εκλογές επαναλήφθηκαν την 16η Φλεβάρη 1964, από την υπηρεσιακή κυβέρνηση του Ι. Παρασκευόπουλου, οπότε η «Ενωση Κέντρου» σημείωσε μεγάλη νίκη, συγκεντρώνοντας το 52,72% των ψήφων...

Στο προηγούμενο διάστημα στο μεταξύ είχε εκδηλωθεί ανοιχτά η εύνοια των Ανακτόρων προς την «Ενωση Κέντρου». Από τότε που το Παλάτι «τα έσπασε» με τον Καραμανλή, έριξε το πολιτικό βάρος του υπέρ του Γ. Παπανδρέου. Επαναλαμβανόταν, ακόμη μια φορά, η γνωστή και από το παρελθόν σύμπραξη Μοναρχίας - «Κέντρου» κατά της «Δεξιάς»...

Στη συγκέντρωση από την «Ενωση Κέντρου» ενός τόσο υψηλού ποσοστού συνέβαλε και η ΕΔΑ, που δεν κατέθεσε συνδυασμούς σε 24 εκλογικές περιφέρειες, ώστε να διευκολύνει το «Κέντρο» να διώξει τη «Δεξιά»...

Αυτή η επιλογή της ΕΔΑ θεωρήθηκε ως πολύ σημαντικός ελιγμός, που έβαζε πλάτη στη συσπείρωση «των δημοκρατικών δυνάμεων» και στην απομάκρυνση της «Δεξιάς» από την εξουσία, άρα άνοιγε το δρόμο για να προχωρήσει η δημοκρατική εξέλιξη... Εχει γίνει μάλιστα και κριτική στην τότε ηγεσία του ΚΚΕ, επειδή δεν είχε κάνει πιο πριν το ίδιο, δηλαδή στις εκλογές της 3 Νοέμβρη 1963! Ενώ από ορισμένους άλλους προβλήθηκε η άποψη, ότι η πριμοδότηση της «Ενωσης Κέντρου» από την ΕΔΑ δεν απέβαινε σε βάρος της, επειδή σ' αυτές τις 24 εκλογικές περιφέρειες η ΕΔΑ δεν είχε προοπτική να εκλέξει βουλευτές!..

Μπορεί, άραγε, πίσω από αυτή την απολογητική πρόφαση, να κρυφτεί η λογική, που μπροστά στο πρόσκαιρο, δήθεν όφελος, θυσίαζε τα πραγματικά συμφέροντα του κινήματος;