Σαν καλοκουρδισμένα στρατιωτάκια που όλα μαζί έχουν ενεργοποιήσει την κασέτα που προμηθεύτηκαν από το ενιαίο κέντρο προώθησης και προπαγάνδας των σύγχρονων αξιώσεων της οικονομικής ολιγαρχίας, όλο και πιο μαζικά, η μία επιχείρηση μετά την άλλη, εντάσσουν στους στόχους και τους τομείς δράσης τους, τη λεγόμενη «εταιρική κοινωνική ευθύνη» (ΕΚΕ). Πρόκειται για την πολιτική των επιχειρήσεων και των μεγάλων εταιριών να εντάσσουν στα σχέδιά τους την ανάληψη δραστηριοτήτων που μπορεί να είναι: πολιτιστικές, αθλητικές και άλλου είδους εκδηλώσεις, φιλανθρωπίες για το προσωπικό τους ή για ιδρύματα και μειονεκτούσες οικογένειες, σύνδεσή τους με σχολεία και άλλα εκπαιδευτικά ιδρύματα, διοργάνωση ημερίδων, ενέργειες που υποτίθεται πως αποβλέπουν στην προστασία του περιβάλλοντος, στην εξοικονόμηση ενέργειας, στην κατασκευή έργων υποδομής γύρω από τους χώρους εγκατάστασης κ.ο.κ.

Είναι μάλλον δύσκολο να προσπαθήσει κάποιος να δώσει ένα συγκεκριμένο ορισμό για όλο το πλέγμα των εννοιών που εντάσσονται ή συνδέονται με την ΕΚΕ. Ωστόσο, φαίνεται πως ένας από τους επικρατέστερους και πλέον συμπυκνωμένους ορισμούς, που κωδικοποιεί ό,τι έχουν στο μυαλό τους οι εμπνευστές της ιδέας «εταιρική ευθύνη», είναι και ο παρακάτω: «Εταιρική κοινωνική ευθύνη είναι η πολιτική, σύμφωνα με την οποία οι εταιρίες εντάσσουν εθελοντικά στις επιχειρηματικές ενέργειες και συναλλαγές τους, δραστηριότητες με ιδιαίτερη κοινωνική και περιβαλλοντική διάσταση προς το κοινωνικό σύνολο. Μια εταιρία είναι κοινωνικά υπεύθυνη όταν όχι μόνο συμμορφώνεται με τις υποχρεώσεις που της επιβάλλουν οι νόμοι, αλλά προχωρεί εθελοντικά σε δράσεις και ενέργειες που υπερβαίνουν αυτές τις υποχρεώσεις και έχουν σχέση τόσο με τους εργαζόμενούς της όσο και με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο, στο οποίο δραστηριοποιείται και συμμετέχει ως υπεύθυνος πολίτης».

Είναι αυτονόητο ότι όλα τα παραπάνω, οι αναφορές, δηλαδή, στην κοινωνική ευαισθησία και ευθύνη από την πλευρά των επιχειρηματιών, αποτελούν κραυγαλέα πρόκληση για το σύνολο της κοινωνίας, που στενάζει κάτω από την μπότα της κλιμακούμενης επίθεσης του κεφαλαίου για όλο και μεγαλύτερα υπερκέρδη. Κι όμως, σε επίπεδο ΕΕ και εθνικών πολιτικών, η προβολή της ΕΚΕ, αποτελεί ήδη έναν από τους κεντρικούς τομείς παρέμβασης της κυρίαρχης τάξης. Αναμφισβήτητος στόχος της, όπως και σε κάθε περίπτωση παρέμβασης, είναι τα μεγαλύτερα κέρδη, η εξασφάλιση καλύτερων όρων και προϋποθέσεων για τη διατήρηση και διεύρυνση της κερδοφορίας του κεφαλαίου. Μόνο που αν κάτι τέτοιο στον τομέα των άμεσων σχέσεων παραγωγής πετυχαίνεται μέσω της αύξησης της άμεσης εκμετάλλευσης των εργαζομένων, εδώ πραγματοποιείται έμμεσα, μέσω της διαμόρφωσης ιδεολογίας, της μαζικής πλύσης εγκεφάλου και της κατασκευής μιας καθ' όλα ψεύτικης εικόνας που θα αποτελεί κοινή γνώμη και άποψη.

Η ιδέα της «εταιρικής κοινωνικής ευθύνης», αν πιστέψουμε τον γνωστό Αμερικανό καθηγητή Τζ. Ρίφκιν, πρωτοεμφανίστηκε στις ΗΠΑ τη δεκαετία του '70, τότε που η θεοποίηση της επιχειρηματικής δράσης βρέθηκε στο απόγειό της και ακολουθούσε η Ρηγκανική επίθεση. Η ΕΚΕ ήταν αποτέλεσμα - όπως ισχυρίζεται ο κύριος καθηγητής - της «πίεσης που πάντα προέρχεται από την κοινωνία των πολιτών, τους μη κυβερνητικούς οργανισμούς, τις ομάδες πίεσης κ.ο.κ. Αυτοί είναι που πιέζουν και διευρύνουν τις δράσεις μιας εταιρείας, αλλά και το όραμά της, περνώντας από τη λογική της εξυπηρέτησης των συμφερόντων των μετόχων στη λογική των stakeholders».

Οποιος θα επιχειρούσε να υποστηρίξει ότι ο Ρίφκιν είναι αφελής και δεν ξέρει πού του πάνε τα τέσσερα, θα έκανε τραγικό λάθος. Και αυτός και οι άλλοι στυλοβάτες - απολογητές του συστήματος, γνωρίζουν πολύ καλά ότι από τη γενικόλογη και αφηρημένη έννοια της «κοινωνίας των πολιτών» ή τις «ομάδες πίεσης» ή πολύ περισσότερο τις χρηματοδοτούμενες από τις κυβερνήσεις «μη κυβερνητικές οργανώσεις», καμιά απολύτως επιχείρηση δεν είναι διατεθειμένη και δεν πρόκειται να αλλάξει την πολιτική της σε κανέναν απολύτως τομέα της δράσης της, αν κάτι τέτοιο θα είχε την παραμικρή επιβάρυνση στην κερδοφορία της. Το πολύ πολύ να τοποθετούσε κανένα φίλτρο σε κάποια ρυπογόνα καμινάδα, με το αζημίωτο φυσικά, αφού το σχετικό κόστος, σε κάθε περίπτωση, μετακυλίετε στις τιμές των παραγόμενων εμπορευμάτων. Απλώς, το ελεγχόμενο από τις κυβερνήσεις και τις μεγάλες πολυεθνικές, καθηγητικό προσωπικό, προσαρμόζει κάθε φορά τις μελέτες και τα πορίσματά του στις απαιτήσεις της άρχουσας τάξης και του μεγάλου κεφαλαίου. Στην προκειμένη περίπτωση, δεσπόζει η ιδέα ότι το κράτος οφείλει σταδιακά να αποχωρεί από τους τομείς άσκησης πολιτικής κοινωνικού χαρακτήρα και να μην ασχολείται με ζητήματα ελέγχου της επιχειρηματικής δράσης, αφού όλα αυτά μπορούν να τα πραγματοποιούν καλύτερα και αποδοτικότερα οι ίδιες οι επιχειρήσεις, πολύ περισσότερο που εκπρόσωποί τους καθορίζουν σε σημαντικότατο βαθμό ακόμα και τα ισχύοντα νομοθετικά πλαίσια.

Σε επίπεδο ΕΕ η ΕΚΕ κυριαρχεί στο λεγόμενο «Πράσινο Βιβλίο» με τίτλο «Προώθηση ενός ευρωπαϊκού πλαισίου για την εταιρική κοινωνική ευθύνη». Τότε έθεταν δύο στόχους. Πρώτον, να ξεκινήσει δημόσια συζήτηση σχετικά με την έννοια της εταιρικής κοινωνικής ευθύνης (ΕΚΕ). Δεύτερον, να γίνει επεξεργασία των προϋποθέσεων για τη δημιουργία και ανάπτυξη ενός πανενωσιακού πλαισίου για την προώθηση της ΕΚΕ. Στο «Πράσινο Βιβλίο» όριζαν την ΕΚΕ ως «την έννοια σύμφωνα με την οποία οι εταιρείες ενσωματώνουν σε εθελοντική βάση κοινωνικές και περιβαλλοντικές ανησυχίες στις επιχειρηματικές τους δραστηριότητες και στις επαφές τους με άλλα ενδιαφερόμενα μέρη, καθώς συνειδητοποιούν διαρκώς περισσότερο ότι η υπεύθυνη συμπεριφορά οδηγεί σε βιώσιμη επιχειρηματική επιτυχία». Παράλληλα, υποστηριζόταν η άποψη ότι η ΕΚΕ «αφορά επίσης τη διαχείριση της αλλαγής σε επίπεδο επιχείρησης με κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο. Αυτό συμβαίνει όταν μια επιχείρηση επιχειρεί να συμβιβάσει τις απαιτήσεις και τις ανάγκες των διάφορων ενδιαφερόμενων μερών, επιτυγχάνοντας ισορροπία αποδεκτή από όλες τις πλευρές. Εάν οι επιχειρήσεις καταφέρουν να διαχειριστούν την αλλαγή με κοινωνικά υπεύθυνο τρόπο, θα υπάρξει θετικός αντίκτυπος σε μακροοικονομικό επίπεδο».

Με δυο λόγια, τα επιτελεία της ΕΕ, όπου οι εθνικές κυβερνήσεις από κοινού εκπονούσαν τα διάφορα σχέδια για τις αναδιαρθρώσεις και τις επιθέσεις ενάντια στην εργατική τάξη και τους άλλους εργαζόμενους, διαμήνυαν προς τις επιχειρήσεις ότι ναι μεν ανοίγει ο δρόμος για το ξήλωμα των λαϊκών καταχτήσεων και υιοθετούνται μέτρα για την οριστική ανατροπή των δεδομένων που υπήρχαν μέχρι τότε, ωστόσο και οι επιχειρηματίες - αφεντικά θα πρέπει να λαμβάνουν υπόψη τους ότι οι αλλαγές δεν μπορούν να επιβληθούν από τη μία μέρα στην άλλη, αλλά χρειάζονται ...ισορροπίες, «κοινωνικοί διάλογοι», «κοινωνικές συμμαχίες». Αλλιώς - και εδώ η προειδοποίηση είναι σαφής - δε θα υπάρχει μακροπρόθεσμο όφελος, μια και οι θιγόμενοι από αυτές τις αλλαγές, αργά ή γρήγορα θα συνειδητοποιήσουν τι ακριβώς συμβαίνει και τότε...

Στην ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την «Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη» που έγινε στο Ευρωκοινοβούλιο στις αρχές του 2006, σημειώνεται με έμφαση: «Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, η Ευρώπη χρειάζεται δραστήριους επιχειρηματίες, θετικές συμπεριφορές απέναντι στο επιχειρηματικό πνεύμα και εμπιστοσύνη στις επιχειρήσεις. Η Ευρώπη χρειάζεται ένα κλίμα στο οποίο οι επιχειρηματίες θα είναι σεβαστοί όχι μόνον επειδή παράγουν κέρδη αλλά και για τη σωστή συνεισφορά τους και την ανταπόκρισή τους σε ορισμένες κοινωνικές προκλήσεις».

Χωρίς πολλές πολλές αναλύσεις λοιπόν, ό,τι και να κρύβεται πίσω από την περιβόητη ΕΚΕ, κεντρικός της στόχος είναι να δημιουργήσει εικόνες. Να προκαλέσει συνειρμούς. Να κατασκευάσει εντυπώσεις. Να εκμαυλίσουν τους λαούς, διαστρέφοντας το ρόλο και τους στόχους του κεφαλαίου. Πώς; Οπως ακριβώς γίνεται με τη διαφήμιση και την προβολή διάφορων εμπορευμάτων. Στο επίκεντρο της διαφήμισης τώρα, πρέπει να μπει ο σεβασμός προς το αφεντικό, τον κεφαλαιοκράτη, την επιχείρηση, την πολυεθνική. Το «επιχειρείν» γενικά και το «ανταγωνίζεσθε» ειδικότερα, το οποίο μάλιστα θα φτιασιδώνεται και από πρωτοβουλίες... κοινωνικού χαρακτήρα.

Τα χρόνια που ακολούθησαν από την εποχή του «Πράσινου Βιβλίου» και μετά τις διαβουλεύσεις που είχαν τα διάφορα επιχειρηματικά κέντρα μεταξύ τους και με την ΕΕ, οδήγησαν στην υιοθέτηση ενός καταλόγου στόχων που θα έχει η ΕΚΕ, ώστε οι επιχειρήσεις «να συνεισφέρουν στην επίτευξη πολλών στόχων δημόσιας πολιτικής», και συνοψίζεται στα εξής:

• «Πιο ενοποιημένες αγορές εργασίας και υψηλότερα επίπεδα κοινωνικής συμπερίληψης, καθώς οι εταιρείες ψάχνουν ενεργά να προσελκύσουν περισσότερους ανθρώπους από μη προνομιούχες ομάδες.
• Επενδύσεις σε καταρτίσεις ανάπτυξης, διά βίου εκπαίδευση και καταλληλότητα πρόσληψης, τα οποία είναι απαραίτητα για να παραμείνει ανταγωνιστικός στην παγκόσμια οικονομία της γνώσης και να αντεπεξέλθει με τη γήρανση του εργασιακά ενεργού πληθυσμού της Ευρώπης.
• Βελτιώσεις στη δημόσια υγεία ως αποτέλεσμα εθελοντικών πρωτοβουλιών από επιχειρήσεις σε τομείς όπως το μάρκετινγκ και την ετικετοποίηση των τροφίμων και των μη τοξικών χημικών.
• Καλύτερες επιδόσεις στην καινοτομία, ειδικά όσον αφορά καινοτομίες που απευθύνονται σε κοινωνικά - προβλήματα ως αποτέλεσμα μίας εντατικότερης συνεργασίας με εξωτερικούς χρηματοδότες και δημιουργία εργασιακών περιβαλλόντων πιο δεκτικών στην καινοτομία.
• Μία πιο λογική χρήση των φυσικών πηγών και μειωμένα επίπεδα μόλυνσης, σημειώνοντας ευχαριστίες στις επενδύσεις οικο - καινοτομίας και στην εθελούσια υιοθέτηση συστημάτων περιβαλλοντικής διαχείρισης και ετικετοποίησης.
• Μία πιο θετική εικόνα των επιχειρήσεων και των επιχειρηματιών στην κοινωνία, που ενδεχομένως θα βοηθούσαν στην καλλιέργεια ευνοϊκότερων συμπεριφορών, προς την ιδιοκτησία.
• Μεγαλύτερος σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα, περιβαλλοντική προστασία και επί της ουσίας εργασιακά στάνταρ, ειδικά στις αναπτυσσόμενες χώρες.
• Μείωση της φτώχειας και πρόοδος προς τους Αναπτυξιακούς Στόχους της Χιλιετίας».

Είναι παραπάνω από εμφανές. Σε μια επίδειξη πρωτοφανούς υποκρισίας Ευρωπαϊκή Ενωση και κυβερνήσεις εμφανίζονται να συμφωνούν με τις επιχειρήσεις να δείξουν... ευθύνη και ευαισθησία, στους τομείς όπου όλα τα τελευταία χρόνια εκδηλώθηκε μια πρωτοφανής επίθεση σε βάρος των λαϊκών καταχτήσεων και δικαιωμάτων. Γιατί, δεν πρέπει να διαφεύγει της προσοχής ότι η πορεία υλοποίησης της Συνθήκης του Μάαστριχτ και της στρατηγικής της Λισαβόνας, σηματοδότησε: Την ιδιωτικοποίηση των κλάδων παροχής δημόσιων υπηρεσιών (επικοινωνίες, ηλεκτρική ενέργεια, μεταφορές, ΚΤΕΟ κλπ.), τη σταδιακή συρρίκνωση της παροχής δωρεάν υπηρεσιών (παιδικοί σταθμοί, παιδεία, υγεία, άθληση), την άρση - ακύρωση μέτρων που είχαν περιβαλλοντολογικό χαρακτήρα (απαγόρευση νέων μονάδων στα αστικά κέντρα, περιορισμός των εκπεμπόμενων ρύπων, ελεγχόμενοι συντελεστές δόμησης), την ελαστικοποίηση των εργασιακών σχέσεων, την καθιέρωση των τοπικών συμφώνων απασχόλησης, τη διευθέτηση του χρόνου εργασίας, την ανατροπή των κοινωνικοασφαλιστικών συστημάτων, διάφορες ρυθμίσεις κατά των ανέργων και των οικογενειών τους, τη δρομολόγηση της κατάργησης των ίδιων των συλλογικών συμβάσεων. Και τώρα, οι επιχειρήσεις, σε... εθελοντική βάση, θα ενσωματώσουν την ΕΚΕ, προκειμένου να δείξουν ότι θέλουν να αμβλύνουν κάποιες ακραίες καταστάσεις και συνέπειες που προκλήθηκαν από την πολιτική που, κατ' εντολή τους, ακολουθήθηκε.

Ο εθελοντισμός, όταν δεν πηγάζει από την πρωτοβουλία των μαζών και των λαϊκών κινημάτων, αλλά εκπορεύεται από τους κρατούντες, είναι μια καλή φάμπρικα για να βάλουν στο χέρι κομμάτι του λαού και μέσα από την ελεγχόμενη και προς όφελος της κυρίαρχης τάξης ενεργοποίησή του, να το χειραγωγήσουν και να το καθοδηγήσουν προς διάφορες - αντιδραστικές - κατευθύνσεις. Εθελοντισμός και εθελοντική ανάληψη κοινωνικής ευθύνης για το ίδιο το κεφάλαιο και τους εκπροσώπους του, μπορεί να υπάρχει μόνο για ενέργειες και πρωτοβουλίες που είναι δυνατόν να αβγατίσουν τα κέρδη τους, αφού ο μόνος θεός στον οποίο πιστεύουν είναι το μεγαλύτερο κέρδος, και τα πάντα πρέπει να υποτάσσονται σ' αυτό. Εκεί υποτάσσεται και η Εταιρική Κοινωνική Ευθύνη. Μπορεί να την προβάλλουν ως... εθελοντική υιοθέτηση «πρωτοβουλιών» υπέρ της κοινωνίας, για τους κεφαλαιοκράτες όμως είναι μια ακόμα ευκαιρία για άμεση και έμμεση διαφήμιση, για την αποφυγή πληρωμής φόρων, για την ένταξη των επιχειρήσεων σε διάφορα προγράμματα χρηματοδοτήσεων, για το μετριασμό της απέχθειας που έχει ο μέσος πολίτης απέναντι στο κεφάλαιο. Είναι, εν τέλει, όπως ομολογεί και η ίδια η ΕΕ, μια συστηματική και καθοδηγούμενη προσπάθεια να εμφανιστεί το κεφάλαιο με ένα διαφορετικό πρόσωπο, ώστε οι εκπρόσωποί του από καλύτερες θέσεις να εξασφαλίσουν ακόμα μεγαλύτερα κέρδη, την αναπαραγωγή της κυριαρχίας τους και της δεσπόζουσας θέσης που κατέχουν στην εκμεταλλευτική κοινωνία.