Καθώς κλείνουν τα 50 χρόνια από την εμφάνισή του, το Σχέδιο Μάρσαλ φαίνεται να ζει μια δεύτερη νεότητα.

Κατ' αρχήν, εορτάζεται με πολλή επισημότητα. Στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, στον ίδιο χώρο όπου το σχέδιο είχε, για πρώτη φορά, αναγγελθεί, έγινε, στις 23.5.1997, ειδική τελετή με την παρουσία του Προέδρου των ΗΠΑ Ουίλιαμ Κλίντον, πολλών Ευρωπαίων πολιτικών και χιλιάδων δημοσιογράφων, όπου το σχέδιο ονομάστηκε "ιδέα που άλλαξε τον κόσμο".

Εκτός αυτού, τα τελευταία χρόνια ακούμε συνεχώς από την Ανατολική Ευρώπη εκκλήσεις για ένα "νέο Σχέδιο Μάρσαλ", ιδιαίτερα για την ίδια την Ανατολική Ευρώπη.

Τι ήταν, τέλος πάντων, αυτό το περιβόητο "Σχέδιο Μάρσαλ", που είναι τόσο ζωντανό 50 χρόνια μετά;

Ας αρχίσουμε από το όνομα του Σχεδίου.

Το Σχέδιο οφείλει το όνομά του στον πατέρα του ή στον καθιερωμένο σαν πατέρα του Τζορτζ Κάτλετ Μάρσαλ (1880-1959). Ο Τ. Κ. Μάρσαλ υπήρξε διακεκριμένος πολιτικός, αλλά και στρατιωτικός (στρατηγός 5 αστέρων) των ΗΠΑ. Απόφοιτος της στρατιωτικής σχολής της Βιργινίας, ο Μάρσαλ αναδείχτηκε για πρώτη φορά στο μέτωπο των δυνάμεων των ΗΠΑ στην Ευρώπη στη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, για τις πολύ καλές επιθετικές του μελέτες. Τότε πήρε το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Σε συνέχεια, η ανάδειξή του υπήρξε αδιάκοπη. Το 1924-'27, υπηρέτησε στη στρατιωτική αποστολή των ΗΠΑ στην Κίνα. Το 1936 πήρε το βαθμό του ταξιάρχου, το 1938 τη θέση του υπαρχηγού του Γενικού Επιτελείου και το 1939 το βαθμό του στρατηγού και τη θέση του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου. Οπαδός της άποψης ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο, που έχει στο μεταξύ αρχίσει στην Ευρώπη, είναι αναπόφευκτη, ο στρατηγός Μάρσαλ εργάζεται πυρετωδώς για τη στρατιωτική ενίσχυση της χώρας. Με την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο (7.12.1941), ο στρατηγός Μάρσαλ αναλαμβάνει την ουσιαστική αρχιστρατηγία στα μέτωπα Ευρώπης και Ειρηνικού. Παίρνει μέρος στις συναντήσεις της Τεχεράνης, της Γιάλτας, του Πότσνταμ κ. α. Με το τέλος του πολέμου, παραιτείται από τα στρατιωτικά του αξιώματα και αποχωρεί από το στρατό. Στη διάρκεια της αρχιστρατηγίας του, οι Ενοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ πέρασαν από τις 195.000 στα 8.000.000 άνδρες (και μερικές γυναίκες).

Μετά την αποχώρησή του από τον στρατό, ο Τ. Κ. Μάρσαλ διαπρέπει στην πολιτική. Επιστρέφει για λίγο στην Κίνα σαν προσωπικός απεσταλμένος του Προέδρου Τρούμαν και, μετά την επιστροφή του στις ΗΠΑ, γίνεται, το Γενάρη του 1947, υπουργός Εξωτερικών. Από τη θέση αυτή, ο Μάρσαλ υπήρξε ο εισηγητής δυο πολύ σοβαρών σχεδίων. Το πρώτο (12.3.1947) ήταν το "δόγμα Τρούμαν", όπως ονομάστηκε η απόφαση άμεσης ανάμειξης των ΗΠΑ στις εξελίξεις στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Το δεύτερο, το οποίο παρουσίασε ο ίδιος, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ στις 5 Ιούνη 1947, ήταν το σχέδιο οικονομικής βοήθειας στην Ευρώπη, που πήρε και το όνομά του. Τον ίδιο χρόνο, πρωτοστάτησε στη σύναψη του Αμυντικού Συμφώνου του Δυτικού Ημισφαιρίου (TIAR) με τα άλλα αμερικανικά κράτη. Το 1949 παραιτήθηκε για λόγους υγείας από τη θέση του υπουργού Εξωτερικών, αλλά έγινε και πάλι υπουργός (Αμύνης, αυτή τη φορά) το 1950-'51, στη διάρκεια του πολέμου της Κορέας. Το 1953, του απενεμήθη το Βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη.

Ας δούμε τώρα την εξέλιξη και τη διαμόρφωση του Σχεδίου Μάρσαλ.

Αμέσως μετά την ομιλία Μάρσαλ στο Χάρβαρντ, η Βρετανία και η Γαλλία έδειξαν ενδιαφέρον για την ιδέα. Εκφραση και αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος αυτού ήταν η σύγκληση, τον Ιούνη - Ιούλη 1947, διάσκεψης των υπουργών Εξωτερικών των ΗΠΑ, της Βρετανίας, της Γαλλίας και της ΕΣΣΔ στο Παρίσι για την επεξεργασία του προγράμματος και την υποβολή συγκεκριμένων προτάσεων. Η ΕΣΣΔ αποχώρησε από τις συνομιλίες μετά την απόρριψη των προτάσεών της, που προέβλεπαν αλλαγές στα αρχικά σχέδια των οργάνων του Σχεδίου (της λεγόμενης "Διευθυντικής Επιτροπής"). Τελικά, η εικόνα της συμμετοχής διαμορφώθηκε ως εξής: Συμμετείχαν 15 ευρωπαϊκά κράτη (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Πορτογαλία, Αυστρία, Ελλάδα και Τουρκία) και οι ΗΠΑ. Τον Ιούλη του 1947, οι χώρες αυτές υπέγραψαν τη συμφωνία για τη δημιουργία του Οργανισμού (αρχικά, Επιτροπής) Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, στον οποίο ανατέθηκε ο καταρτισμός προγράμματος ανόρθωσης. Τον Απρίλη του 1948, ο Πρόεδρος Τρούμαν υπέγραψε το Πρόγραμμα Εξωτερικής Βοήθειας του 1948, το οποίο περιλάμβανε κονδύλια ανόρθωσης της Ευρώπης στα πλαίσια προγράμματος, διάρκειας 4 ετών. Το Πρόγραμμα δημιούργησε και ένα ειδικό όργανο, τη Διαχείριση Οικονομικής Συνεργασίας (ΔΟΣ), που ήταν το επίσημο όνομα του Σχεδίου Μάρσαλ. Ανάμεσα στη ΔΟΣ και τον ΟΕΟΣ υπογράφτηκε συμφωνία συνεργασίας, καρπός της οποίας ήταν το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανόρθωσης (ΠΕΑ), στο οποίο πήραν, τελικά, μέρος, εκτός των προαναφερομένων ευρωπαϊκών χωρών, η Ελβετία, το τότε Ελεύθερο Εδαφος της Τεργέστης και, μετά το 1949, και η ΟΔ της Γερμανίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες υπέγραψαν και διμερείς συμφωνίες οικονομικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ, με μόνη εξαίρεση την Ελβετία, η οποία, αν και συμμετείχε στο πρόγραμμα, αρνήθηκε να υπογράψει διμερή συμφωνία.

O μηχανισμός του Σχεδίου λειτούργησε ως εξής:

Κάθε χώρα - μέλος υπέβαλλε κάθε χρόνο πρόγραμμα στον ΟΕΟΣ. Ο τελευταίος, έχοντας μελετήσει όλα τα προγράμματα, έκανε συστάσεις στη ΔΟΣ, η οποία έκανε συστηματικό έλεγχο σχετικά με την κατεύθυνση του προγράμματος κάθε χώρας, στα πλαίσια του γενικού προγράμματος. Οι κρατικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις των χωρών - μελών πλήρωναν τα εφόδια σε νόμισμα της χώρας τους και αυτές οι πληρωμές χρησιμοποιούνταν σαν κεφάλαιο χρηματοδότησης του προγράμματος των έργων, με τον απαράβατο όρο ότι αυτά θα είχαν εγκριθεί από τη ΔΟΣ. Το 5% των κεφαλαίων αφιερωνόταν στην κάλυψη των εξόδων της λειτουργίας της ΔΟΣ στην Ευρώπη και στην αγορά κρίσιμων υλικών από τις ΗΠΑ.

Η διάρκεια του Σχεδίου Μάρσαλ υπολογιζόταν ως τον Ιούνη του 1952. Ωστόσο, τον Οκτώβρη του 1951, απόφαση του Κογκρέσου καταργούσε τη ΔΟΣ και μετέφερε τις αρμοδιότητές της στη νεοσύστατη Υπηρεσία Αμοιβαίας Ασφαλείας. Την 1η Αυγούστου 1953 καταργήθηκε και αυτή και τα καθήκοντά της ανέλαβε η Διαχείριση Εξωτερικών Επιχειρήσεων.

Τα συνολικά ποσά που διεκίνησε το Σχέδιο Μάρσαλ ποικίλλουν ανάλογα με τις εκτιμήσεις, αλλά οι διαφορές των εκτιμήσεων δεν είναι μεγάλες και όλες οι πηγές συμφωνούν ότι επρόκειτο για πολύ σημαντικά ποσά. Οι πιο έγκυρες εκτιμήσεις εκτείνονται από τα 12,5 δισεκατομμύρια ως τα 17 δισεκατομμύρια δολ. σε τιμές της εποχής, δηλαδή τουλάχιστον τριπλάσια ποσά σε σημερινές τιμές. Υπολογίζεται ότι το 60% των ποσών αυτών κατευθύνθηκε προς τη Γερμανία, τη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.

Το Σχέδιο Μάρσαλ, παρόλο που ήταν κάτι το καινούριο από την άποψη των διαστάσεών του, δεν ήταν εντελώς πρωτοφανές στο είδος του. Υπάρχουν και άλλα προηγούμενα (και όχι πολύ παλαιότερα) παρόμοιας παρέμβασης εξωευρωπαϊκών δυνάμεων για την οικονομική ενίσχυση ευρωπαϊκών κρατών που βρίσκονταν σε δύσκολη θέση. Δεν πρέπει, μάλιστα, να υπάρχει αμφιβολία ότι το Σχέδιο Μάρσαλ στηρίχτηκε και στην εμπειρία των προηγουμένων παραδειγμάτων του.

Τα προηγούμενα παραδείγματα αφορούν, από την άποψη του "χορηγού", και πάλι τις ΗΠΑ, πράγμα φυσικό, αν σκεφθεί κανείς ότι ήταν η μόνη εξωευρωπαϊκή δύναμη που είχε το ενδιαφέρον, αλλά και τα μέσα να κάνει κάτι τέτοιο. Από την άποψη της χώρας - αποδέκτη αφορούσαν τη Γερμανία. Ηταν τα πολύ γνωστά στην εποχή τους Σχέδια Ντοζ και Γιανγκ.

Το Σχέδιο Ντοζ εγκρίθηκε από τη Διασυμμαχική Επιτροπή Εμπειρογνωμόνων, που συνήλθε στο Λονδίνο στις 15.1-9.4.1924. Στη βάση του βρισκόταν ένας άλλος στρατηγός, ο στρατηγός (και τραπεζίτης) Τσαρλς Γκέις Ντοζ (1865-1951), που θεωρούνταν στενά συνδεδεμένος με το μονοπωλιακό όμιλο "Μόργκαν". Το σχέδιο προέβλεπε:

i) Εκκένωση του Ρουρ, που οι Γάλλοι έχουν καταλάβει στις 11 Γενάρη 1923. ii) Ιδρυση Γερμανικής Εθνικής Τράπεζας που δε θα εξαρτάται με κανένα τρόπο από τη γερμανική κυβέρνηση και θα ελέγχεται από ξένο επίτροπο και συμβούλιο ισάριθμης γερμανικής και ξένης συμμετοχής.

iii) Καθορισμό των ετήσιων ποσών πολεμικών αποζημιώσεων που θα κατέβαλλε η Γερμανία (1-2,5 δισ. χρυσά μάρκα), χωρίς, όμως, καθορισμό του συνολικού τελικού ποσού. Ενα μέρος των ποσών αυτών θα καταβαλλόταν μέσω είσπραξης έμμεσων φόρων, ένα μέρος από τους γερμανικούς σιδηροδρόμους και ένα μέρος από τη γερμανική βιομηχανία.

iv) Ανάληψη της διεύθυνσης του συνόλου του οικοδομήματος αυτού από ξένο εκπρόσωπο των συμμαχικών δυνάμεων που εγκαθίσταται στο Βερολίνο.

v) Χορήγηση δανείου στη Γερμανία ύψους 800.000.000 χρυσών μάρκων, με τόκο 8%, "μόλις αποκατασταθούν η ειρήνη και η τάξη". Ο ΗΠΑ θα καλύψουν το 50%, η Βρετανία το 25% του ποσού.

Το σχέδιο είχε πολύ σοβαρές επιπτώσεις. Κατ' αρχήν, και μόνο η είδηση για το σχέδιο επιτρέπει τη στερέωση και την ανάκαμψη του μάρκου, που έχει σχεδόν τελείως καταρρεύσει από την πληθωριστική πλημμυρίδα του 1923. Στη συνέχεια, επιτρέπει την εξασφάλιση από τη Γερμανία μεγάλων κεφαλαίων, καθώς, μόνο με την αναγγελία του σχεδίου, οι τράπεζες των ΗΠΑ της παραχωρούν το ένα δάνειο μετά το άλλο. Υπολογίζεται ότι, μεταξύ 1924 και 1930, το σχέδιο επέτρεψε στη Γερμανία δανεισμό ύψους 25-30 δισ. μάρκων.

Δεν είναι χωρίς ενδιαφέρον να σημειώσουμε ότι ο Τ. Γ. Ντοζ, ο οποίος το 1924 έγινε και αντιπρόεδρος του Προέδρου Κάλβιν Κούλιτζ, τιμήθηκε, όπως αργότερα και ο Τ. Κ. Μάρσαλ, με το βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη (1925).

Το δεύτερο τέτοιο σχέδιο ήταν το Σχέδιο Γιανγκ.

Το σχέδιο αυτό καταρτίζεται από διεθνή επιτροπή εμπειρογνωμόνων, που συνέρχεται στο Παρίσι, στις 9.2-7.6.1929. Πρόεδρος της επιτροπής είναι ο Αμερικανός τραπεζίτης Οουεν Γιανγκ, ο οποίος είχε συνεργαστεί και στην εφαρμογή του Σχεδίου Ντοζ και ο οποίος θα δώσει το όνομά του στο σχέδιο. Η πρόταση της επιτροπής θα ολοκληρωθεί με τις συμφωνίες της Χάγης, που θα υπογραφούν στις 29.8.1929 και στις 20.1. και 17.5.1930.

Το εν λόγω σχέδιο συμπληρώνει το Σχέδιο Ντοζ, καθορίζοντας το ύψος των αποζημιώσεων που θα πληρώσει η Γερμανία. Συγκεκριμένα, ορίζει ότι, μέχρι το 1967, θα καταβάλλονται ποσά που προοδευτικά θα φθάσουν από 1,685 δισεκατομμύρια σε 2,428 δισεκατομμύρια, ενώ μέχρι το 1988 θα καταβάλλονται με τον ίδιο τρόπο 1,6 δισεκατομμύρια έως 1,7 δισεκατομμύρια μάρκα το χρόνο. Η καταβολή των δόσεων για αποζημιώσεις κλιμακώνεται σε 59 χρόνια. Στην πραγματικότητα, τίποτε από αυτά δε θα γίνει. Στις διαπραγματεύσεις της Γενεύης του 1932, στις παραμονές της ανόδου στην εξουσία των ναζιστών, ο φον Πάπεν θα επιτύχει την, ουσιαστικά, πλήρη απαλλαγή της Γερμανίας από την υποχρέωση να πληρώσει παραπέρα αποζημιώσεις. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς που περιλαμβάνει στο υπόμνημά του ο πρώην Πρόεδρος των ΗΠΑ Χέρμπερτ Χούβερ, προσωπικός απεσταλμένος του Προέδρου Τρούμαν στη μεταπολεμική Γερμανία, η Γερμανία κατέβαλε, ως τον Ιούλη του 1931, συνολικά 10,821 δισεκατομμύρια μάρκα.

Παράλληλα, το Σχέδιο προβλέπει ολοσχερή κατάργηση της γαλλικής κατοχής της Ρηνανίας, με διατήρηση των αποστρατιωτικοποιημένων ζωνών, κατάργηση των ελέγχων της Επιτροπής Αποζημιώσεων, αλλά και της ίδιας της Επιτροπής Αποζημιώσεων και εξυπηρέτηση των τελευταίων μέσω της Τράπεζας Διεθνών Διακανονισμών της Βασιλείας.

Με τα Σχέδια Ντοζ και Γιανγκ, οι ΗΠΑ πέτυχαν πολλούς και διαφόρους στόχους:

i) Την αναγνώριση ενός ισχυρού παρεμβατικού ρόλου στα ευρωπαϊκά πράγματα, ρόλο τον οποίο πέτυχαν με εξασθένηση των ευρωπαϊκών δυνάμεων (Γαλλίας και, εν μέρει, Βρετανίας). Από την άποψη αυτή, χαρακτηριστικό είναι ένα γεγονός που έγινε το 1924, αλλά θυμίζει έντονα 1948: Με την ανακοίνωση του Σχεδίου Ντοζ, η σοσιαλδημοκρατική εφημερίδα "Εμπρός" (το περίφημο VORWAERTS) δημοσιεύει ένα χαρακτηριστικό σκίτσο - το γερμανικό λαό, που αντικρίζει με ελπίδα τον ήλιο που ανατέλλει σε σχήμα δολαρίου (BADIA, Τόμος Ι, σελ. 216).

ii) Την επανεμφάνιση μιας ισχυρής γερμανικής αγοράς για τις εξαγωγές των ΗΠΑ, ιδιαίτερα στον τομέα των κεφαλαιουχικών αγαθών. Η οικονομική παράμετρος των δυο αυτών σχεδίων ήταν ιδιαίτερα ισχυρή και δεν είναι, ασφαλώς, τυχαίο το ότι οι εμπειρογνώμονες του Σχεδίου Ντοζ γράφουν στην εισηγητική τους έκθεση: "Εξετάσαμε το θέμα σαν επιχειρηματίες".

iii) Την εξυπηρέτηση των ιδεολογικών αντεπαναστατικών αναγκών του ιμπεριαλισμού. Τα σχέδια επέτρεψαν στη μεγαλοαστική τάξη της Γερμανίας να συσπειρώσει γύρω της ευρείες συμμαχίες και να αντιμετωπίσει την επαναστατική απειλή.

iv) Τη μετατροπή της Γερμανίας σε κατάσταση να ανταποκριθεί στις βιομηχανικές παραγγελίες της ΕΣΣΔ, σε τρόπο ώστε να ενισχύεται η ελπίδα μετατροπής της ΕΣΣΔ σε βιομηχανικό εξάρτημα, αν όχι και αποικία, της Γερμανίας. Χάρη στα Σχέδια, μάλιστα, αυτό έγινε χωρίς καμιά ανάγκη για τη Γερμανία να προχωρήσει σε οποιαδήποτε στενή προσέγγιση με την ΕΣΣΔ, προσέγγιση που οι άλλες δυνάμεις φοβούνται πολύ. Στο σημείο αυτό, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι οι ΗΠΑ δεν έχουν αναγνωρίσει ακόμη την ΕΣΣΔ, αλλά και κάτι άλλο: Φαίνεται ότι υπάρχουν σχέδια, ώστε, με την εισροή τόσων κεφαλαίων στη Γερμανία και με τον αποκλεισμό της ΕΣΣΔ, που τα χρειάζεται πολύ περισσότερο, να προκληθούν αναταραχές μέσα στην ΕΣΣΔ, αναταραχές που, όπως φαίνεται, δεν αποφεύχθηκαν εντελώς.

Μακροπρόθεσμα, τα σχέδια αυτά επέτρεψαν στο γερμανικό ιμπεριαλισμό να κάνει τα τελευταία βήματα εξόδου από τη δίνη της κρίσης, όπου τον είχαν βυθίσει η κατάληξη του πολέμου και η μεταπολεμική εποχή. Του έδωσαν τη δυνατότητα να συγκεντρώσει και πάλι τις οικονομικές, πολιτικές, ιδεολογικές και, τελικά, και στρατιωτικές δυνάμεις, που θα του επέτρεπαν μια νέα παγκόσμια εξόρμηση. Δεν είναι τυχαίο ότι στις διαπραγματεύσεις τόσο για το πρώτο όσο και, πολύ περισσότερο, για το δεύτερο σχέδιο, πρωταγωνιστικό ρόλο έπαιξε ο πολύ γνωστός τραπεζίτης Χιάλμαρ Σαχτ, στενά συνδεδεμένος με τις κορυφές των πιο επιθετικών τμημάτων του χρηματιστικού κεφαλαίου, με την άνοδο του ναζισμού και με την άσκηση των οικονομικών λειτουργιών του ναζιστικού κράτους. Επικεφαλής της αντιπροσωπείας της χώρας του στις συνομιλίες του Παρισιού, ο Σαχτ θα συντάξει, με αποκλειστική του - όπως θα επιμείνει ο ίδιος - πρωτοβουλία, υπόμνημα, που θα υποβάλει στη διάσκεψη στις 17 Απρίλη 1929, στο οποίο φαίνονται ήδη καθαρά οι μελλοντικές ναζιστικές διεκδικήσεις: Επιστροφή των παλαιών γερμανικών αποικιών, "διόρθωση" των γερμανοπολωνικών συνόρων, προσάρτηση της πολωνικής Ανω Σιλεσίας.

Θανάσης ΠΑΠΑΡΗΓΑΣ

Την Τετάρτη το δεύτερο μέρος