Καθώς κλείνουν τα 50 χρόνια από την εμφάνισή του, το Σχέδιο Μάρσαλ φαίνεται να ζει μια δεύτερη νεότητα.

Κατ' αρχήν, εορτάζεται με πολλή επισημότητα. Στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, στον ίδιο χώρο όπου το σχέδιο είχε, για πρώτη φορά, αναγγελθεί, έγινε, στις 23.5.1997, ειδική τελετή με την παρουσία του Προέδρου των ΗΠΑ Ουίλιαμ Κλίντον, πολλών Ευρωπαίων πολιτικών και χιλιάδων δημοσιογράφων, όπου το σχέδιο ονομάστηκε "ιδέα που άλλαξε τον κόσμο".

Εκτός αυτού, τα τελευταία χρόνια ακούμε συνεχώς από την Ανατολική Ευρώπη εκκλήσεις για ένα "νέο Σχέδιο Μάρσαλ", ιδιαίτερα για την ίδια την Ανατολική Ευρώπη.

Τι ήταν, τέλος πάντων, αυτό το περιβόητο "Σχέδιο Μάρσαλ", που είναι τόσο ζωντανό 50 χρόνια μετά;

Ας αρχίσουμε από το όνομα του Σχεδίου.

Το Σχέδιο οφείλει το όνομά του στον πατέρα του ή στον καθιερωμένο σαν πατέρα του Τζορτζ Κάτλετ Μάρσαλ (1880-1959). Ο Τ. Κ. Μάρσαλ υπήρξε διακεκριμένος πολιτικός, αλλά και στρατιωτικός (στρατηγός 5 αστέρων) των ΗΠΑ. Απόφοιτος της στρατιωτικής σχολής της Βιργινίας, ο Μάρσαλ αναδείχτηκε για πρώτη φορά στο μέτωπο των δυνάμεων των ΗΠΑ στην Ευρώπη στη διάρκεια του Α Παγκοσμίου Πολέμου, για τις πολύ καλές επιθετικές του μελέτες. Τότε πήρε το βαθμό του αντισυνταγματάρχη. Σε συνέχεια, η ανάδειξή του υπήρξε αδιάκοπη. Το 1924-'27, υπηρέτησε στη στρατιωτική αποστολή των ΗΠΑ στην Κίνα. Το 1936 πήρε το βαθμό του ταξιάρχου, το 1938 τη θέση του υπαρχηγού του Γενικού Επιτελείου και το 1939 το βαθμό του στρατηγού και τη θέση του αρχηγού του Γενικού Επιτελείου. Οπαδός της άποψης ότι η εμπλοκή των ΗΠΑ στον πόλεμο, που έχει στο μεταξύ αρχίσει στην Ευρώπη, είναι αναπόφευκτη, ο στρατηγός Μάρσαλ εργάζεται πυρετωδώς για τη στρατιωτική ενίσχυση της χώρας. Με την είσοδο των ΗΠΑ στον πόλεμο (7.12.1941), ο στρατηγός Μάρσαλ αναλαμβάνει την ουσιαστική αρχιστρατηγία στα μέτωπα Ευρώπης και Ειρηνικού. Παίρνει μέρος στις συναντήσεις της Τεχεράνης, της Γιάλτας, του Πότσνταμ κ. α. Με το τέλος του πολέμου, παραιτείται από τα στρατιωτικά του αξιώματα και αποχωρεί από το στρατό. Στη διάρκεια της αρχιστρατηγίας του, οι Ενοπλες Δυνάμεις των ΗΠΑ πέρασαν από τις 195.000 στα 8.000.000 άνδρες (και μερικές γυναίκες).

Μετά την αποχώρησή του από τον στρατό, ο Τ. Κ. Μάρσαλ διαπρέπει στην πολιτική. Επιστρέφει για λίγο στην Κίνα σαν προσωπικός απεσταλμένος του Προέδρου Τρούμαν και, μετά την επιστροφή του στις ΗΠΑ, γίνεται, το Γενάρη του 1947, υπουργός Εξωτερικών. Από τη θέση αυτή, ο Μάρσαλ υπήρξε ο εισηγητής δυο πολύ σοβαρών σχεδίων. Το πρώτο (12.3.1947) ήταν το "δόγμα Τρούμαν", όπως ονομάστηκε η απόφαση άμεσης ανάμειξης των ΗΠΑ στις εξελίξεις στην Ελλάδα και στην Τουρκία. Το δεύτερο, το οποίο παρουσίασε ο ίδιος, σε ομιλία του στο Πανεπιστήμιο Χάρβαρντ στις 5 Ιούνη 1947, ήταν το σχέδιο οικονομικής βοήθειας στην Ευρώπη, που πήρε και το όνομά του. Τον ίδιο χρόνο, πρωτοστάτησε στη σύναψη του Αμυντικού Συμφώνου του Δυτικού Ημισφαιρίου (TIAR) με τα άλλα αμερικανικά κράτη. Το 1949 παραιτήθηκε για λόγους υγείας από τη θέση του υπουργού Εξωτερικών, αλλά έγινε και πάλι υπουργός (Αμύνης, αυτή τη φορά) το 1950-'51, στη διάρκεια του πολέμου της Κορέας. Το 1953, του απενεμήθη το Βραβείο Νόμπελ για την Ειρήνη.

Ας δούμε τώρα την εξέλιξη και τη διαμόρφωση του Σχεδίου Μάρσαλ.

Αμέσως μετά την ομιλία Μάρσαλ στο Χάρβαρντ, η Βρετανία και η Γαλλία έδειξαν ενδιαφέρον για την ιδέα. Εκφραση και αποτέλεσμα του ενδιαφέροντος αυτού ήταν η σύγκληση, τον Ιούνη - Ιούλη 1947, διάσκεψης των υπουργών Εξωτερικών των ΗΠΑ, της Βρετανίας, της Γαλλίας και της ΕΣΣΔ στο Παρίσι για την επεξεργασία του προγράμματος και την υποβολή συγκεκριμένων προτάσεων. Η ΕΣΣΔ αποχώρησε από τις συνομιλίες μετά την απόρριψη των προτάσεών της, που προέβλεπαν αλλαγές στα αρχικά σχέδια των οργάνων του Σχεδίου (της λεγόμενης "Διευθυντικής Επιτροπής"). Τελικά, η εικόνα της συμμετοχής διαμορφώθηκε ως εξής: Συμμετείχαν 15 ευρωπαϊκά κράτη (Μ. Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Λουξεμβούργο, Σουηδία, Νορβηγία, Δανία, Ιρλανδία, Ισλανδία, Πορτογαλία, Αυστρία, Ελλάδα και Τουρκία) και οι ΗΠΑ. Τον Ιούλη του 1947, οι χώρες αυτές υπέγραψαν τη συμφωνία για τη δημιουργία του Οργανισμού (αρχικά, Επιτροπής) Ευρωπαϊκής Οικονομικής Συνεργασίας, στον οποίο ανατέθηκε ο καταρτισμός προγράμματος ανόρθωσης. Τον Απρίλη του 1948, ο Πρόεδρος Τρούμαν υπέγραψε το Πρόγραμμα Εξωτερικής Βοήθειας του 1948, το οποίο περιλάμβανε κονδύλια ανόρθωσης της Ευρώπης στα πλαίσια προγράμματος, διάρκειας 4 ετών. Το Πρόγραμμα δημιούργησε και ένα ειδικό όργανο, τη Διαχείριση Οικονομικής Συνεργασίας (ΔΟΣ), που ήταν το επίσημο όνομα του Σχεδίου Μάρσαλ. Ανάμεσα στη ΔΟΣ και τον ΟΕΟΣ υπογράφτηκε συμφωνία συνεργασίας, καρπός της οποίας ήταν το Πρόγραμμα Ευρωπαϊκής Ανόρθωσης (ΠΕΑ), στο οποίο πήραν, τελικά, μέρος, εκτός των προαναφερομένων ευρωπαϊκών χωρών, η Ελβετία, το τότε Ελεύθερο Εδαφος της Τεργέστης και, μετά το 1949, και η ΟΔ της Γερμανίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες υπέγραψαν και διμερείς συμφωνίες οικονομικής συνεργασίας με τις ΗΠΑ, με μόνη εξαίρεση την Ελβετία, η οποία, αν και συμμετείχε στο πρόγραμμα, αρνήθηκε να υπογράψει διμερή συμφωνία.

O μηχανισμός του Σχεδίου λειτούργησε ως εξής:

Κάθε χώρα - μέλος υπέβαλλε κάθε χρόνο πρόγραμμα στον ΟΕΟΣ. Ο τελευταίος, έχοντας μελετήσει όλα τα προγράμματα, έκανε συστάσεις στη ΔΟΣ, η οποία έκανε συστηματικό έλεγχο σχετικά με την κατεύθυνση του προγράμματος κάθε χώρας, στα πλαίσια του γενικού προγράμματος. Οι κρατικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις των χωρών - μελών πλήρωναν τα εφόδια σε νόμισμα της χώρας τους και αυτές οι πληρωμές χρησιμοποιούνταν σαν κεφάλαιο χρηματοδότησης του προγράμματος των έργων, με τον απαράβατο όρο ότι αυτά θα είχαν εγκριθεί από τη ΔΟΣ. Το 5% των κεφαλαίων αφιερωνόταν στην κάλυψη των εξόδων της λειτουργίας της ΔΟΣ στην Ευρώπη και στην αγορά κρίσιμων υλικών από τις ΗΠΑ.

Η διάρκεια του Σχεδίου Μάρσαλ υπολογιζόταν ως τον Ιούνη του 1952. Ωστόσο, τον Οκτώβρη του 1951, απόφαση του Κογκρέσου καταργούσε τη ΔΟΣ και μετέφερε τις αρμοδιότητές της στη νεοσύστατη Υπηρεσία Αμοιβαίας Ασφαλείας. Την 1η Αυγούστου 1953 καταργήθηκε και αυτή και τα καθήκοντά της ανέλαβε η Διαχείριση Εξωτερικών Επιχειρήσεων.

Τα συνολικά ποσά που διεκίνησε το Σχέδιο Μάρσαλ ποικίλλουν ανάλογα με τις εκτιμήσεις, αλλά οι διαφορές των εκτιμήσεων δεν είναι μεγάλες και όλες οι πηγές συμφωνούν ότι επρόκειτο για πολύ σημαντικά ποσά. Οι πιο έγκυρες εκτιμήσεις εκτείνονται από τα 12,5 δισεκατομμύρια ως τα 17 δισεκατομμύρια δολ. σε τιμές της εποχής, δηλαδή τουλάχιστον τριπλάσια ποσά σε σημερινές τιμές. Υπολογίζεται ότι το 60% των ποσών αυτών κατευθύνθηκε προς τη Γερμανία, τη Βρετανία, τη Γαλλία και την Ιταλία.