"Τη μάσκα θα σηκώσω και όλα θα σου τα δώσω...". Τι περίεργα παιχνίδια κάνει η μνήμη; Πώς, ξαφνικά, ανακάλεσε από κάποιο συρτάρι της το δίστιχο εκείνο, που με αρκετή δόση ειρωνείας, αλλά και κεφιού τραγουδούσε αγαπητό συγγενικό πρόσωπο που δεν είναι πια κοντά μας; "Τη μάσκα θα σηκώσω και όλα θα σου τα δώσω, όσα έχω εγώ κρυμμένα... ",έλεγαν και τόνιζαν τα υπονοούμενα οι κυρίες με το ντόμινο μιας άλλης εποχής. Παραλήπτης το άλλο ντόμινο, που ενδεχομένως να ήταν ο ίδιος τους ο άνδρας. Στην Πάτρα, τότε, τον παλιό εκείνο τον καιρό...

Οι Αποκριές και τα μασκαρέματά τους είναι ένα ξέσπασμα. Είναι μια χαλάρωση. Είναι η πραγμάτωση μιας φαντασίωσης. Είναι η απάντηση στο παλιό ερώτημα, που έγραφαν οι κοπελίτσες στα λευκώματα τους: "Τι θα θέλατε να είστε, αν δεν είστε αυτός που είστε;". Ιππότης, Καρδινάλιος, Δον Κιχώτης, πειρατής, αλητάκος και πάει λέγοντας. Και, λέγοντας και λέγοντας, μακριά πάει και τελειωμό δεν έχει η ανθρώπινη φαντασία και επινοητικότητα. Τα ντόμινο κάνουν την ατμόσφαιρα αινιγματική. Οι χορεύτριες δίνουν μια νότα αισθησιακή. Οι "Κλεοπάτρες" αναζητούν τον "Αντώνιο", δημιουργώντας μια αίσθηση ιστορική. Ο χώρος μετατοπίζεται, ο χρόνος καταργείται, η έκπληξη καραδοκεί, το μυστήριο μεσουρανεί.

Από πού προέρχονται, ακριβώς, οι Αποκριές δεν έχει απαντηθεί με σαφήνεια. Εικασίες έγιναν και γίνονται ότι οι καταβολές τους είναι διονυσιακές.Η Θράκη έχει τα πρωτεία, τόσο στη σπουδαιότητα όσο και την αρχαιότητα αυτών των εθίμων. Εκεί επέζησε ακόμη και ο Καλόγερος,που τώρα, μεταφερμένος στη Μακεδονία επίσης, αποτελεί ένα πολύτιμο πραγματικά για τη λαϊκή παράδοση δρώμενο, με πολλές κι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες φάσεις.Αλλά και σε ολόκληρη την Ελλάδα, διάφοροι "θίασοι" κάνουν αναπαραστάσεις που δείχνουν ότι οι Απόκριες είναι βαθιά ριζωμένες μέσα στην ψυχή του Ελληνα. Ο "Βλάχικος Γάμος",που γίνεται στη Θήβα, αλλά και στην Περαχώρα της Κορινθίας, ίσως και να έχει μια στενή σχέση με τα θρακικά έθιμα, στα οποία η γονιμότητα αποτελεί τη βαθύτερη έννοιά τους.

Τα περισσότερα από τα έθιμα της Αποκριάς έχουν φαινομενικά έναν κωμικό χαρακτήρα. Ολα τα κάνουμε για να γελάσουμε, να αστειευτούμε λιγάκι. Είναι όμως μονάχα έτσι; Δε γνωρίζουμε, άραγε, πως τα πιο σοβαρά πράγματα λέγονται μεταξύ σοβαρού και αστείου; Δεν είναι πιο εύκολο να ασκήσεις κοινωνική κριτική κατά τη διάρκεια της Αποκριάς, αυτής της συγκεκριμένης χρονικής περιόδου, που όλα ισοπεδώνονται, που οι διακρίσεις καταργούνται, που η μάσκα προστατεύει το πρόσωπο εκείνο που ασκεί την κριτική, και, που, το μασκάρεμα βοηθάει τον "Διόνυσο" που μέσα μας κοιμάται να αφυπνιστεί; Αστεία, λοιπόν, να γελάσουμε μονάχα θέλουμε, τον απέναντι να ξεγελάσουμε, να μασκαρευτούμε, ξελογιαστούμε, κι από τη Δευτέρα την Καθαρή θα σοβαρευτούμε.

Για μας, τους πολλούς, που απλώς κάτι έχουμε ακούσει για τον Καλόγερο, αλλά δεν είμαστε σε θέση να πούμε τι ακριβώς είναι και από πού προέρχεται, καλό θα ήταν να ρωτούσαμε ή να ρίξουμε μια ματιά στο βιβλίο "Γιορτές - έθιμα και τα τραγούδια τους" της Μαρία Μιχαήλ Δέδε (εκδόσεις Φιλιππότη). Διαβάζουμε λοιπόν:

"Στα χωριά της Μακεδονίας όπου έχουν εγκατασταθεί πρόσφυγες από την Αν. Ρωμυλία, και ιδιαίτερα το Κωστί, τελείται το έθιμο του Καλόγερου, που ασφαλώς μπορεί να χαρακτηριστεί σαν Διονυσιακό δρώμενο, το οποίο επέζησε μέσα στους αιώνες, διατηρώντας σημαντικότατα στοιχεία της αρχαίας του μορφής, τα οποία και εύκολα αναγνωρίζει ο μελετητής μέσα από το σύγχρονο κάλυμμά τους". Κύριο πρόσωπο είναι ο Καλόγερος. Πλαισιώνεται από το Ζευγολάτη,τα Δαμαλάκια,τα παλικάρια που σέρνουν το άροτρο για την ιερή άροση, τη Βασίλισσα,το Βασιλόπουλο και διάφορα άλλα κωμικά πρόσωπα. Ο Καλόγερος συμβολίζει το δαίμονα της βλάστησης, που ξαναγεννιέται με το νερό κάθε άνοιξη. Ο Βασιλιάς οφείλει να φροντίζει για τη συγκομιδή. Και τα Δαμαλάκια την ανθρώπινη σωματική δύναμη.

Πρόκειται για ένα αρχαίο δρώμενο, που σε πολλά σημεία κρατά την αντίληψη για τον κύκλο ζωής και του θανάτου, που εδώ εντοπίζεται στη σπορά και τη συγκομιδή. Το σημαντικό αυτό έθιμο αρχίζει με μουσική νωρίς το πρωί και τελειώνει με τον ίδιο τρόπο το βράδυ, με άφθονη μελωδία και ελάχιστα τραγούδια.Το μουσικό μέρος σε γενικές γραμμές είναι: χτύπημα του νταουλιού στους δρόμους του χωριού, πρόσκληση να μαζευτούν όλοι στον καθορισμένο τόπο, γιατί αρχίζει το πανηγύρι.Το ντύσιμο του Καλόγερου είναι απλό. Φορά μια νεροκολοκύθα στο κεφάλι σαν κάλυμμα ή σαν μάσκα.Και λέει: "Σαράντα χρόνους έκανα/ στους κλέφτες καπετάνιος/. Ζεστό ψωμί δεν έφαγα/ γλυκό κρασί δεν ήπια/. Εφαε η σκουριά τα ρούχα μου/ κι η πάχνη τα μαλλιά μου".

Μια απλή διασκέδαση, χωρίς ιδιαίτερο νόημα, μια παρωδία αναπαράσταση του "Βλάχικου Γάμου", γίνεται στην Περαχώρα της Κορινθίας. Ενα πραγματικό ξεφάντωμα είναι, με επίκεντρο τους μασκαρεμένους συμπέθερους που φέρνουν τα προικιά της νύφης, σκόρδα, κρεμμύδια και άλλα πάνω σε γαϊδουράκια.Οι Περαχωρίτισσες φορούν την όμορφη τοπική φορεσιά τους την Καθαρή Δευτέρα. Σμίγουν οι συμπέθεροι κι από τις δυο μεριές στην κεντρική πλατεία και γίνεται κοινός, τρελός χορός με δυο δίπλες, που όλο και μεγαλώνει από τις διάφορες ηλικίες που προστίθενται, με αποτέλεσμα να γίνεται ένα πραγματικό πανδαιμόνιο. Κι αρχίζουν τραγουδιστά τα πειράγματα - "Μπροστινέ μου που χορεύεις να σε δω να βασιλεύεις...".Και έρχεται η απάντηση η ανδρική. Προκλητική και περιπαιχτική: "Τα ματάκια σου τα μαύρα μ' άναψαν φωτιά και λάβρα..."

Στον αυθεντικό "Βλάχικο Γάμο", που γίνεται στη Θήβα, το πανηγύρι έχει και τάξη και οργάνωση και τα τραγούδια είναι γνωστά, αγαπητά και με το δικό τους τρόπο ερωτικά: "Στην κεντημένη σου ποδιά μωρ' Βλάχα μ', μωρ' Βλάχα 'μ, Βλαχοπούλα κι Αρβανιτοπούλα, λαλούν αηδόνια και πουλιά...".

"Αποκριά" σημαίνει το σταμάτημα της κρεοφαγίας, που βγαίνει από το λατινικό carnem levare,δηλαδή, να σηκώσουμε το κρέας. Η Τσικνοπέμπτη - που τώρα γιορτάζεται στις ταβέρνες - άλλοτε γιορταζόταν στα σπίτια και εκτός από τη γαστρονομική παρουσία είχε και άλλη σημασία. Η σημασία που είχε ήταν να δώσει κάθε σπίτι το "παρών" της λειτουργίας του, τόσο στη γειτονιά όσο και σ' όλη την κοινότητα, για να ενισχυθεί το οικογενειακό γόητρο. Στην εποχή μας η Αποκριά και το Καρναβάλι έχουν χάσει την ετυμολογική τους έννοια και σημαίνουν μόνο τη χρονική περίοδο μέχρι τη Σαρακοστή, σημαίνουν την ώρα του μασκαρέματος, του αστείου ψέματος και του ξεσπάσματος, του γλεντιού, του κεφιού, που άλλωστε δε σταματάει για μερικούς όλον το χρόνο. Πριν, μετά και κατά τη διάρκεια της Αποκριάς... Αν δει - μετρήσει κανείς τα ελληνάδικα, τα καρπουζάδικα, τα βαρελάδικα, τα σκυλάδικα και τα "κοσμικά" παραλιακά μπουζουξίδικα, θα χάσει το λογαριασμό.

Για κάποιον λόγο οι Ελληνες, δηλαδή μια μερίδα Ελλήνων, τα τελευταία χρόνια "ευδαιμονίζονται" συνεχώς και αδιαλείπτως. Λικνίζονται, ζαλίζονται, χορεύουν, μασκαρεύονται, ψεύδονται και πίνουν σαν σφουγγάρια. Ενίοτε τα σπάνε άμα έρθουν στο "τσακίρ κέφι". Και έρχονται συχνά. Ο καιρός, που τα γλέντια κι οι χοροί, όλη τη βδομάδα της Τυρινής, ξανάνιωναν τους ηλικιωμένους και ζωντάνευαν τα σπίτια, που πρόσφεραν χαρές στις νεαρές και στα παλικάρια, πάει, πέρασε ανεπιστρεπτί. Τώρα, όλα μοιάζουν να είναι "εφικτά", "προσιτά", σχεδόν εύκολα και κυρίως βαρετά. Αν καταργήσεις τη μαγεία, την έκπληξη, τη δυσκολία, την προσμονή, την υπομονή και την επιμονή. Αν απογυμνώσεις ένα έθιμο, τότε τα πάντα και όχι μόνον το Καρναβάλι δεν παρουσιάζουν κανένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Δεν είναι μαγεμένο και μαγικό, δεν είναι ονειρεμένο και ονειρικό. Ούτε καν ερωτικό είναι. Η Αποκριά κάτι συνηθισμένο και καθημερινό μοιάζει και μεταβάλλεται με το πέρασμα του χρόνου. Αποκριές είναι θα περάσουν. Να περάσουν καλά σας ευχόμαστε και από Τρίτη τα ξαναλέμε. Αντε και του χρόνου!

Τιτίνα ΔΑΝΕΛΛΗ