"Η νύχτα είναι στο τέλος της. Χαράζει η μέρα. Οι άνδρες στο τάγμα κοιμούνται. Τα σύννεφα, γκριζόμαυρα, αργοδιαβαίνουνε. Η θάλασσα αχολογά βαριά. Η μέρα προχωρεί. Ενας φαντάρος βγαίνει απ' τη σκηνή του και τρέχει ολοταχώς για τ' αποχωρητήρια. Τα παπούτσια του είναι ξεκούμπωτα, το παντελόνι του κακοζωσμένο, το σακάκι του ριγμένο στους ώμους.

- "Αλτ!", ακούγεται μια βροντερή φωνή. "Αλτ!", ξανακούγεται πιο άγρια. Ο φαντάρος κοκάλωσε, έτσι από συνήθεια πια. Τρεις αλφαμίτες λαχανιασμένοι απ' το τρέξιμο τον κύκλωσαν.

- "Πού πας ρε;", ρωτά ο ένας με φωνή κομματιαστή.

- "Για νερό μου, συνάδελφε, δεν μπορώ να κρατηθώ άλλο. Αλλωστε ξημέρωσε, ένα λεπτό και θα χτυπήσει η σάλπιγγα εγερτήριο". Του 'ρχεται μια γροθιά στο πρόσωπο και μια ροπαλιά στην πλάτη.

- "Γιατί συνάδελφοι βαράτε;", ρωτά. Οι γροθιές και οι ροπαλιές πέφτουν ακατάπαυστα.

- "Να γιατί!... Να γιατί! Θες και ρέστα παλιοτόμαρο! Προδότη! Γιατί δεν κάνεις δήλωση ρε να πας έξω! Γιατί ρε τομάρι!".

- "Γιατί θέλω να μείνω άνθρωπος", απαντά με αγανάκτηση.

- "Στη θάλασσα", λέει ο ένας.

- "Στη θάλασσα", λένε και οι τρεις μαζί.

- "Μπρος!", και τον τραβά ο ένας απ' το γιακά.

- "Μπρος!" και τον σπρώχνουν οι άλλοι δύο από πίσω. "Δρόμο για τη θάλασσα προδότη!", και τα ρόπαλα συνεχίζουνε το έργο τους.

- "Είμαι άρρωστος βρε συνάδελφοι πριν δέκα μέρες σηκώθηκα απ' το κρεβάτι από πλευρίτη, σκεφτείτε τη θέση μου".

- "Μπρος", και τον σπρώχνουν με μοβόρικες σπρωξιές και κλοτσιές. "Τράβα ρε κτήνος, αυτό θέλουμε και μεις να σε ξεκάνουμε, να πας στο διάολο αφού δε γίνεσαι άνθρωπος".

- "Βρε παιδιά δεν έχετε καρδιά; Δεν είστε άνθρωποι; Αφήστε με, δε θα ξαναβγώ έξω πριν το εγερτήριο".

- "Σκασμός στο διάολο τομάρι!"

Τα παρακάλια τα παίρνει ο αέρας. Αναλογίζεται τις συνέπειες του πρωινού χειμωνιάτικου μπάνιου και τον συνεπαίρνει ένας βασανιστικός τρόμος. Βλέπει τον εαυτό του κρεβατωμένο απ' το ξύπνημα του παλιού πλευρίτη, χωρίς φάρμακα, χωρίς γιατρό, χωρίς κρεβάτι, χωρίς έναν άνθρωπο να του γλυκομιλάει.

Φτάσανε στη θάλασσα, ανεβαίνουν σ' ένα βράχο. Η πρωινή κρυάδα της θάλασσας, τσουχτερή, τους μαστιγώνει το πρόσωπο. Τα παρακάλια συνεχίζονται.- "Αφήστε με ρε συνάδελφοι. Για τελευταία φορά παραβαίνω τη διαταγή. Αφήστε με"! Τρέμει σύγκορμος, το ξέσαρκο πρόσωπό του έχει κιτρινίσει, τα δόντια του κροταλίζουν.

- "Εμπρός να τον ρίξουμε", λέει ο ένας. "Τι καθόμαστε με τέτοιο κρύο, θα ξεπαγιάσουμε".

- "Να τον ρίξουμε", φωνάζει ο άλλος και τον τραντάζει.

- "Σταθείτε, λέει ο τρίτος, μπορεί και να μην τον ρίξουμε, μπορεί να τον αφήσουμε, απ' αυτόν εξαρτάται τι θα κάνουμε!".

- "Ναι συνάδελφοι, μη με ρίξετε", λέει παρακαλώντας, και για μιας βλέπει μια αχτίδα ελπίδας να τρυπά και να διαλύει το πυκνό σκοτάδι της απόγνωσης.- "Ναι, από σένα εξαρτάται! Θα σ' αφήσουμε αλλά με μια προϋπόθεση. Αν δεν κάνεις δήλωση τώρα δα, στο λεπτό θα σε πνίξουμε!".

Τον τράνταξαν οι λέξεις αυτές. Η καρδιά του σφίχτηκε, η ανάσα του έγινε πιο βαριά, τα δόντια σταμάτησαν το κροτάλισμά τους και σφίχτηκαν γερά. Τα χείλια έκαναν έναν παράξενο μορφασμό.

- "Λέγε ρε! Λέγε!"

- "Δε γίνεται συνάδελφοι", απαντά και η όψη του αντικαθρεφτίζει όλη την αγωνία που κατατρώει τα σωθικά του.

- "Γιατί ρε! Λέγε!"

- "Η συνείδησή μου δεν κάνει παραχωρήσεις!". Πρόφερε αυτές τις λέξεις κοφτά, σταράτα.

Εξι μανιασμένα χέρια τον σπρώξανε. Ενα μπλουμ ακούστηκε. Ο φαντάρος κινεί τα χέρια, παλεύοντας να πιάσει τα βραχάκια. Πιάνει ένα βραχάκι μ' όση δύναμη του απομένει, παλεύει. Τα ρόπαλα χτυπάνε τα χέρια, ένα πόδι τον πατά στο κεφάλι, ξαναβουλιάζει, ξαναβγαίνει στην επιφάνεια, προσπαθεί να πιάσει τα βραχάκια, ξανά ένα πόδι, ξανά στον πάτο. Τα χέρια του δεν πιάνουν πια, νέκρωσαν τα νεύρα, τα μάτια εξογκώθηκαν, το πρόσωπο παίρνει κέρινη απόχρωση. Πνίγεται. Πάει να μιλήσει, κάτι να πει μα το στόμα του γιομίζει θάλασσα. Μια άναρθρη κραυγή ακούγεται, κραυγή θανάτου. Οι σαδιστές γελάνε. Γελάνε σαρκαστικά, σατανικά...".

"Λένε πως οι φωτογραφίες είναι βουβές. Σας λέμε πως έχουν τη δική τους γλώσσα... ".Η φράση πλαισιωνόταν από δεκάδες μαυρόασπρες φωτογραφίες νεαρών γυναικών και ανδρών. Τα σφιγμένα πρόσωπά τους μετέδιδαν δύναμη, τα ταλαιπωρημένα βλέμματά τους εγγύηση πως η πίστη δεν κομματιάζεται, μπορεί και "συντρίβει" το χειρότερο εχθρό της.

"Πεθαμένοι ή τρελοί θα κάνετε δήλωση... ".Ενα απ' τα κύρια συνθήματα στο "Ειδικό Σχολείο Αναμορφώσεως Ιδιωτών" (ΕΣΑΙ) της Μακρονήσου, δίπλα στα υπέροχα χαρακτικά των πολιτικών εξορίστων της περιόδου 1946 - 1953. Χαρακτικά που "υπαγορεύονταν" απ' τα ίδια τα βιώματά τους και απ' τις πολλαπλές ανάγκες τους. Απ' τον κομμένο κορμό του δέντρου μπορεί και φυτρώνει ένα "ώριμο" κόκκινο τριαντάφυλλο. Και απ' το κορμί ενός εκτελεσμένου μπορεί και γεννιέται ένα λευκό περιστέρι.

"Καταδικάστηκα σε θάνατο, στέκομαι στο πλευρό σας όρθιος".Το μήνυμα έφτασε στους συγκρατούμενούς του από τον Νίκο. Ομως το καψώνι της δίψας, το νυχτερινό καψώνι, το κάψιμο των κορμιών με πυρωμένες μασιές, το καψώνι της πέτρας και το σκάψιμο των λάκκων τους με τις ώρες κράτησαν τη μνήμη του ζωντανή. Ο Νίκος στεκόταν - ακόμα στέκεται - όρθιος στο πλευρό τους και ο Γιάννης Ρίτσος λίγο αργότερα θα έγραφε: "Κι όλο το φταίξιμό μας ήταν που αγαπάμε, όπως και συ, τη λευτεριά και την ειρήνη".

Οι μνήμες ζωντάνεψαν αυτές τις μέρες στο Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Αθηναίων. Πενήντα χρόνια μετά, οι τρομακτικές αλλά συνάμα ηρωικές στιγμές της Μακρονήσου μπόρεσαν να "χωρέσουν" σε μια αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου. Η έκθεση φωτογραφίας - κι όχι μόνο - που λειτούργησε από τις 20 έως τις 28 Μάρτη μετά από πρωτοβουλία της Πανελλήνιας Ενωσης Κρατουμένων Αγωνιστών Μακρονήσου (ΠΕΚΑΜ), δε θέλησε μόνο να θυμίσει τις στιγμές αυτού του αγώνα. Θέλησε, κυρίως, να αφυπνίσει συνειδήσεις και να πείσει τους επισκέπτες πως τα βασανιστήρια, ο βιασμός της συνείδησης, η επέμβαση των ξένων δυνάμεων και η διαίρεση ενός λαού είναι ό,τι χειρότερο μπορεί να συμβεί.

"Ποτέ πια",ήταν το κεντρικό σύνθημα και η χαρά των διοργανωτών ήταν μεγάλη, γιατί αυτή η έκθεση τράβηξε την προσοχή πολλών νέων ανθρώπων.

Σε μια γωνιά της αίθουσας υπήρχαν οι κουβέντες του Θέμου Κορνάρου - "κουμπάρος" το παρατσούκλι του, λόγω της συχνότητας με την οποία χρησιμοποιούσε τη συγκεκριμένη λέξη - που ήταν για τους Μακρονησιώτες η ψυχή της παρέας. Στη σκηνή του, όπου ζούσαν 40 και πλέον άνθρωποι, μαζεύονταν κάθε βράδυ όλοι τριγύρω του και τον άκουγαν να λέει: "Ο άνθρωπος, κουμπάρε, είναι φτιαγμένος να ζει με τους άλλους τη χαρά και τον πόνο. Αλίμονο σ' όποιον ξεκόψει και κλειστεί στο καβούκι του. Πριν την ώρα του θα 'χει πεθάνει κι ας πιστεύει πως το 'κανε για δικό του καλό".

Πενήντα χρόνια μετά κι αυτές οι κουβέντες έχουν την ίδια - ίσως και μεγαλύτερη - αξία. Ενδεικτικό είναι το γεγονός πως αρκετοί επισκέπτες έβγαζαν δειλά δειλά στυλό απ' την τσάντα τους για να καταγράψουν τη φράση του "κουμπάρου": "Αλίμονο σ' όποιον ξεκόψει και κλειστεί στο καβούκι του. Πριν την ώρα του θα 'χει πεθάνει...".

Το ερέθισμα για συζήτηση είχε ήδη δοθεί. "Οι εμπειρίες της Εθνικής Αντίστασης και τα διδάγματά της είναι απαραίτητα "εργαλεία" για τους σημερινούς νέους. Κι αυτό γιατί δε θα τους βοηθήσουν μόνο στους τωρινούς και μελλοντικούς αγώνες, αλλά κυρίως θα τους αφυπνίσουν, θα τους κάνουν να νιώσουν τις δυνατότητές τους", σχολίασε ηΝαταλία Αποστολοπούλου,η οποία υπήρξε πολιτική κρατούμενη στη Μακρόνησο το 1950, ενώ τα τελευταία χρόνια καταγράφει τις εμπειρίες της σε βιβλία.

Οι ασπρομάλληδες αγωνιστές, μέλη της ΠΕΚΑΜ, όλες τις μέρες που διήρκεσε η έκθεση φωτογραφίας βρίσκονταν στην αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου πρόθυμοι να εξηγήσουν, να θυμηθούν και ν' αφηγηθούν. Μοναδικό παράπονό τους ή μάλλον ουσιαστική απορία τους είναι "γιατί η νεότερη ιστορία του έθνους μας, η ιστορία της Εθνικής Αντίστασης δε διδάσκεται στα σχολεία". Ο 80χρονοςΠαναγιώτης Αϊβαλιώτης,μέλος στο ΔΣ της ΠΕΚΑΜ, επισημαίνει πως όλο το φωτογραφικό υλικό της έκθεσης μαζεύτηκε μετά από προσπάθειες πολλών χρόνων. "Ηταν χρέος όλων των αγωνιστών να συμβάλουν σ' αυτή την προσπάθεια. Γιατί τα μηνύματα αυτής της περιόδου είναι επίκαιρα όσο ποτέ άλλοτε. Οι φριχτές στιγμές που ζήσαμε εκεί μαρτυρούν πως ο λαός έχει πάντα τη δύναμη να αντιστέκεται στην ξενοκρατία, να αγωνίζεται και να κατακτά την εθνική του ανεξαρτησία", τόνισε ο Π. Αϊβαλιώτης.

Στην παρέα, που τόσα έχει να θυμηθεί, βρισκόταν και η Νίτσα Μπόκοτα - Παπαγιάννη.Ο "ξανθός άγγελος" της Μακρονήσου, που ξυλοκοπήθηκε και κακοποιήθηκε άγρια από κάποιον βασανιστή που ονομαζόταν Κατσιμίχας. Σεμνή, λιγόλογη θυμάται τις νεαρές κοπέλες, που δεν άντεξαν τα βασανιστήρια και τρελάθηκαν, αφηγείται τη συνάντησή της με το γαμπρό της πάνω στο νησί των κολαστηρίων. "Αντίκρισα μετά από πολλά χρόνια έναν νεαρό, ταλαιπωρημένο, κακογερασμένο άνδρα. Κοιταχτήκαμε για κάμποσα λεπτά, αλλά κανείς μας δεν είχε τη δύναμη να βγάλει μια λέξη απ' το στόμα του. Ημασταν τόσο εξαντλημένοι που δεν μπορέσαμε να πούμε ούτε ένα "γεια"", λέει η Ν. Παπαγιάννη.

Ολη η παρέα των αγωνιστών επισημαίνει πως στόχος του φασισμού ήταν να σακατέψουν τα νιάτα. "Οσο νεότερος ήσουν, τόσο περισσότερα περνούσες. Το μίσος και η εκδικητικότητά τους ήταν κάτι το πρωτόγνωρο", συμφωνούν όλοι. "Πεθαμένοι ή τρελοί", τελικά δεν κάνανε δήλωση. Και τόσα χρόνια μετά συνεχίζουν να είναι μπροστάρηδες στους αγώνες του λαού, συνεχίζουν να συμβάλλουν στη μετατροπή της μνήμης σε προοπτική...

Μπέρρυ ΤΣΟΥΓΚΡΑΝΗ