Στον πασχαλιάτικο Τύπο εμφανίζεται κάθε χρόνο πληθώρα άρθρων, σχετικά με την ιστορική, θεολογική και άλλες πλευρές του Πάσχα. Το έθιμο δεν αποφεύγει ούτε ο "Ριζοσπάστης". Πέρσι, για παράδειγμα, είχε δημοσιεύσει ένα λαογραφικού περιεχομένου άρθρο ("πέρασμα", άνοιγμα και Ανάσταση, του Τ. Δ. ) και ένα αναφερόμενο στην Τέχνη (Πάθη θεϊκά και ανθρώπινα, της Ηλ. Μόρτογλου).

Καλογραμμένα άρθρα, αλλά από το "Ριζοσπάστη" περιμένουμε και άλλα.

Δύο κατά τη γνώμη μου είναι τα σημεία που θα έπρεπε να τονιστούν, τουλάχιστον αν θέλουμε να κάνουμε ανάλυση με βάση τον ιστορικό υλισμό: Το ένα, η αρχική σημασία της γιορτής μέσα στα κοινωνικοοικονομικά πλαίσια της εποχής που θεσπίστηκε, το εβραϊκό Πάσχα πριν τρεισήμισι χιλιάδες χρόνια, και το άλλο η σημασία του χριστιανικού Πάσχα των Παθών μέσα κι αυτό στα πλαίσια της δικής του εποχής, στην αποσύνθεση της δουλοκτησίας, πριν δύο χιλιάδες χρόνια.

Πάσχα, λοιπόν, Πεσάχ στα εβραϊκά ή Πισάχ στα αιγυπτιακά σημαίνει "πέρασμα", και ήταν η γιορτή του περάσματος από το χειμώνα στην άνοιξη - μην ξεχνάμε ότι γιορτάζεται σύμφωνα με το σεληνιακό ημερολόγιο σε σχέση με την πρώτη πανσέληνο μετά την εαρινή ισημερία - και από κει και πέρα βγαίνουν ένα σωρό συμβολισμοί, τόσο στον ιουδαϊσμό όσο και στο χριστιανισμό, που θεμελιώνονται σε αρχέγονους μύθους και τελετές σε όλους τους λαούς: Χειμώνας - Ανοιξη, Θάνατος - Ζωή (μην ξεχνάμε το μύθο του Αδωνη στην αρχαία ελληνική (;) μυθολογία, αδωνάι = ο Κύριος, ο Θεός στα εβραϊκά), διονυσιακές γιορτές και Σατουρνάλια, Απόκριες. Σκλαβιά - Απελευθέρωση (των Εβραίων από τους Αιγυπτίους, αλλά και εμείς λέγαμε "καλή Ανάσταση" και το 1821 και το 1942 και τώρα ακόμη), το "πέρασμα" της Ερυθράς Θάλασσας, κ.ά. Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι το Πάσχα στους Εβραίους είναι η Χαγκ Ααβίβ, "Γιορτή της Ανοιξης", όπως ακόμη ότι τρεις από τις μεγάλες γιορτές του ιουδαϊσμού αναφέρονται παράλληλα σε αγροτικές εργασίες: το Πεσάχ στο θερισμό του κριθαριού, το Σαβουότ (η παράδοση του Νόμου στον Μωυσή) στο θερισμό του σιταριού και η Σουκότ, η γιορτή της Σκηνοπηγίας (ως ανάμνηση του νομαδικού βίου) στη συγκομιδή της παραγωγής (το φθινόπωρο).

Στο χριστιανικό Πάσχα το κύριο στοιχείο είναι τα Πάθη του Χριστού. Και εδώ θα πρέπει να τονιστούν:

Πρώτο, ο Ιησούς Χριστός ήταν Εβραίος, που δεν αμφισβήτησε το μωσαϊκό νόμο, αλλά απαίτησε την εφαρμογή του που είχαν διαστρεβλώσει οι τότε ιθύνοντες, η πολεμική του εστιαζόταν στους Γραμματείς και τους Φαρισαίους και στους Ιουδαίους φοροεισπράκτορες της Ρώμης, τους τελώνες, και όχι στους στρατιωτικούς διοικητές της Ρώμης, δηλαδή επρόκειτο για καθαρά κοινωνική επανάσταση και όχι "εθνική", θα λέγαμε σήμερα, "κατά της ξένης και ντόπιας ολιγαρχίας".

Δεύτερο, ότι ο ίδιος ποτέ δεν ισχυρίστηκε ότι ήταν ο Μεσσίας ή ο υιός του Θεού, τόνιζε πάντα ότι ήταν ο "υιός του ανθρώπου". Τα κηρύγματά του είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα αναπόφευκτα, δεδομένου ότι κάθε κοινωνικό κίνημα στην προκαπιταλιστική εποχή περιβαλλόταν θρησκευτικό μανδύα και από ό,τι φαίνεται η θεοποίηση του Ιησού έγινε μεταγενέστερα από τους Αποστόλους.

Πέρα από την πολεμική του για την παραβίαση του μωσαϊκού νόμου από τους ιθύνοντες, επέκτεινε μερικές βασικές αρχές του ιουδαϊσμού εκσυγχρονίζοντάς τες, όπως η ισότητα όλων των ανθρώπων.

Προπαγάνδιζε μια κομμουνιστική κοινοκτημοσύνη, που εκφράστηκε στους πρωτοχριστιανικούς χρόνους με τα κοινόβια, τα κοινά συσσίτια και την άρνηση της ιδιοκτησίας. Η προέλευσή του ήταν από τις ομάδες των Εσσαίων που είχαν αποτραβηχτεί σε κοινόβια (όπως τα σημερινά κιμπούτς) στις όχθες της Νεκράς Θάλασσας, τα περισσότερα κεφάλαια της διδασκαλίας του είχαν ήδη εφαρμοστεί από τους Εσσαίους στα κοινόβιά τους και σε απλοποιημένη έκφραση ήταν μια επιστροφή στις ρίζες του ιουδαϊσμού.

Ακριβώς η διαφορά του Ιησού από τους Εσσαίους ήταν ότι δεν αποτραβήχτηκε στα κοινόβιά τους, αλλά πήγε αγωνιστικά μέσα στις πόλεις και κήρυξε στο τότε προλεταριάτο.

Και φυσικά εξοντώθηκε με εντολή της ιουδαϊκής άρχουσας τάξης (τους Ρωμαίους τους βόλευε να μείνουν φαινομενικά έξω από το έγκλημα "νίπτοντες τας χείρας τους" (και στη Μακρόνησο, Ελληνες διοικούσαν και δρούσαν, και τον Μπελογιάννη Ελληνες δικαστές τον καταδίκασαν, Ελληνες πολιτικοί "επέτρεψαν" την εκτέλεσή του και Ελληνες στρατιωτικοί τον εκτέλεσαν, οι επικυρίαρχοι Αμερικανοί ένιπταν τας χείρας των "μη επεμβαίνοντας" στην ελληνική Δικαιοσύνη και ελληνική πολιτική εξουσία...).

Η κοινωνική αυτή εξέγερση ρίζωσε αργότερα σε πλατιές μάζες, επέζησε διωγμών και εκατομβών θυμάτων (όπως είπε στην απολογία του ο Μπελογιάννης, οι πρώτοι χριστιανοί αγωνίζονταν για έναν κόσμο που θα απολάμβαναν αμέσως μετά το μαρτύριο και το θάνατό τους, τον Παράδεισο, ενώ οι κομμουνιστές αγωνίζονται για έναν κόσμο που οι ίδιοι δε θα γευτούν).

Μετά την εξάπλωσή τους, όμως, ακολούθησαν τη μοίρα πολλών κοινωνικών κινημάτων, οι ίδιοι οι δικοί τους, τους πρόδωσαν, δημιουργώντας μια ξεχωριστή τάξη ιθυνόντων, την επισκοπική νομενκλατούρα, η οποία "αποκάθαρε" τις αρχές του κινήματος εξαφανίζοντας τις επαναστατικές και ανατρεπτικές διακηρύξεις του, και το μετέτρεψε σε ένα θρησκόληπτο πλαίσιο υποταγής στους ανωτέρους, τυφλής υπακοής και δουλικής εξυπηρέτησης στο ιερατείο, που έγινε χειρότερο από τους καταγγελθέντες Γραμματείς και Φαρισαίους.

Είναι προφανές ότι, αν ξαναρχόταν ο Χριστός, το χριστιανικό ιερατείο θα τον ξανασταύρωνε, και το κάνει άλλωστε κάθε μέρα...

(Για να μη θεωρηθεί "θεολογικό" το άρθρο δίνω μια επιλογή μαρξιστικής βιβλιογραφίας: Φρ. Ενγκελς: "Σχετικά με την ιστορία του πρώτου χριστιανισμού". Το βιβλίο της Αποκάλυψης. Ο Μπρούνο Μπάουερ και ο πρώτος χριστιανισμός (όλα στις εκδόσεις Αναγνωστίδη). Γιάννη Κορδάτου: "Ιησούς Χριστός και Χριστιανισμός". Αθήνα 1975, εκδ. Μπουκουμάνη. Σάββα Αγουρίδη: "Τα χειρόγραφα της Νεκράς Θαλάσσης" (2η εκδ. Αθήνα 1991, εκδ. Κέντρου Βιβλικών Μελετών). Τηλ. Λουγγή: "Σχετικά με την ιστορική διαδρομή της Ορθοδοξίας" (στον τόμο "Θέματα ελληνικής ιστορίας, μαρξιστική προσέγγιση". εκδ. "Σύγχρονη Εποχή", 1995). Και τέλος, του Σοβιετικού Ι. Λέντσμαν: "Οι ρίζες του χριστιανισμού". Μόσχα 1961. (ελλ. μετάφρ. εκδ. Ράππα Αθήνα 1976).

Γ. Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ

Πισάχ, λεγόταν το Πάσχα στα αιγυπτιακά, στην Αίγυπτο, την ιδιαίτερη "πατρίδα" του Πάσχα. Πεσάχ το λένε οι Εβραίοι, που σημαίνει έξοδος ή διάβαση. Πάσχα το λέμε εμείς και εννοούμε ανάσταση,αλλά και έξοδο από την πόλη και διάβαση από τα διόδια. Μα ακόμη και αν δε δώσουμε τη δέουσα σημασία στην ιστορία μιας γιορτής και στην ετυμολογία μιας λέξης, πρέπει να μας αρκεί ότι την εποχή αυτή γίνεται μια πραγματική έξοδος από το χειμώνα και ο ήλιος κατευθύνεται στην άνοιξη. Ακόμη ότι ξεφεύγουμε από τις μικρές σκοτεινές μέρες και διαβαίνουμε στα μακριά, ηλιόλουστα και αισιόδοξα απογεύματα. Κι ακόμη ότι ανασταίνεται όλη η φύση, έστω κι αν δεν ανασταίνεται ο άνθρωπος. Διαβαίνουμε, λοιπόν, βγαίνουμε, ανασταινόμαστε και ανασταίνουμε. Αναστενάζουμε... βέβαια για τα υπόλοιπα, αλλά αυτά δεν έχουν και τόση σημασία.

Ας ανατρέξουμε για πολύ λίγο στο παρελθόν, κακό δεν κάνει. Ετσι για να θυμηθούμε αυτά που κάθε χρόνο μαθαίνουμε και τον επόμενο χρόνο ξεχνούμε. Οι Αιγύπτιοι γιόρταζαν την εαρινή ισημερία, δηλαδή την ημέρα που άρχιζε να γίνεται μεγαλύτερη της νύχτας.Ηταν εκείνη, η ειδική, η φωτεινή στιγμή, που ο ήλιος έκανε τη διάβασή του στον Ισημερινό. Οι Εβραίοι, μετά από μακρόχρονη διαμονή στην Αίγυπτο, οικειοποιήθηκαν πολλά από τα έθιμα των Αιγυπτίων, τα διατήρησαν και τα μετουσίωσαν. Ετσι, το Πάσχα για εκείνους είναι η ανάμνηση της μετάβασης από την Ερυθρά Θάλασσα.Δηλαδή η έξοδος από τη δουλεία στην ελευθερία. Την 14η Νιζάν, ο κάθε οικογενειάρχης θυσίαζε το άμεμπτον πρόβατο, που είχε προμηθευτεί την 1η Νιζάν.Επειτα, η οικογένεια και οι φίλοι έψηναν στη σούβλα το αρνί με τέτοιον τρόπο ώστε να μην του σπάσουν κανένα κόκαλο. Το άμεμπτον και καλοψημένο αρνάκι έπρεπε να φαγωθεί όλο την ίδια μέρα. Σε περίπτωση που κάτι τέτοιο δεν ήταν δυνατό, το περίσσευμα θα αποτεφρωνόταν.

Και εμείς σουβλίζουμε το αρνάκι, έστω κι αν δεν είναι άμεμπτο... Μικρό και τρυφερό, κατά τη φύση του ταϊσμένο. Φέτος, ακούγεται πως μονάχα η περίφημη κλωνοποιημένη Ντόλι θα γλιτώσει από τη σούβλα. Και εμείς δε θα χρειαστεί να το αποτεφρώσουμε. Θα το τσακίσουμε, θα το καταβροχθίσουμε και μετά το Πάσχα θα τρέχουμε σε διαιτολόγο, και σε αναλύσεις αίματος... θα αναλωθούμε. Για τα τριγλυκερίδια θα ανησυχούμε. Οπως τα Χριστούγεννα οι περισσότεροι παίζουν χαρτιά (...) για το καλό, έτσι το Πάσχα καταβροχθίζουμε ένα ολόκληρο αρνί, πάλι (...) για το καλό. Για ποιανού το καλό δε γνωρίζουμε. Σίγουρα, όμως, για το καλό της χοληστερίνης... Αμέσως μετά θα αρχίσει η δίαιτα. Και πάλι από την αρχή και τελειωμό δεν έχει. Λαμπρή, λοιπόν, χρυσή, γαλάζια, φωτεινή, τις περισσότερες φορές ζεστή, πάντα ευωδιαστή, χαρμόσυνη, γιορτινή. Μετά τη νηστεία και σιωπή της Σαρακοστής και τη μελαγχολία της Μεγάλης Εβδομάδας έρχεται, επιτέλους, η Ανάσταση να βάλει τέλος στην πλήξη, στη μελαγχολία, στη σιωπή, στη νηστεία. Ολοι φευγάτοι είμαστε, ακόμα και οι γάτοι. Επιστροφή στις ρίζες, στα κλαρίνα, στα νταούλια, τα δημοτικά, στα μακρινά εκείνα χρόνια, που κάθε γιορτή είχε τη σημασία της. Που συγκέντρωνε την οικογένεια και τα μέλη της. Που μάζευε τους φίλους και τους συγγενείς και αγενής φαινόταν μόνον όποιος δεν καθόταν στο πασχαλινό τραπέζι να φάει, να πιει, να τσουγκρίσει, να ευθυμήσει, να χορέψει, να μεθύσει, να τραγουδήσει. Τότε που το Πάσχα ήταν κάτι το ξεχωριστό, το λαμπρό, το παραδοσιακό και όχι το φολκλορικό όπως κατάντησε στις μέρες μας.

Μια γρήγορη ματιά ρίχνουμε στο ενδιαφέρον λαογραφικό βιβλίο της Μαρίας Μιχαήλ - Δέδε (εκδόσεις Φιλιππότη). Και από τη δεύτερη κιόλας σελίδα, στο κεφάλαιο που είναι αφιερωμένο στο Πάσχα, μας μεταφέρει στη Θράκη. Στη Θράκη, όπου ο χορός και το τραγούδι αποτελούν έκφραση της ζωής με μια δύναμη ξεχωριστή. Οταν χορεύει ο Θράκας, γίνεται πραγματικά "ένθεος". Αλλοπαίρνεται. Μαγεύεται. Μεταφέρεται σε άλλους κόσμους και φτάνει εκεί που οι άλλοι δεν μπορούν να φτάσουν. Περνάει και μέσα από τη φωτιά ακόμη, για να σβήσει αυτήν την τρομερή φλόγα που καίει μέσα του. Ξεπερνά τα όρια της συνηθισμένης ανθρώπινης αντοχής, ακόμη και στη μάχη με το φοβερό στοιχείο της φωτιάς. Επιθυμεί να δώσει και πάλι το νόημα στη ζωή του, νόημα που του στέρησε η Σαρακοστή. Να διασκεδάσει, να γελάσει, να μεθύσει, να χορέψει να κινηθεί. Να μετακινηθεί και να ενωθεί με τη μελωδία και το ρυθμό. Να μετουσιωθεί. Να ανυψωθεί... Και το κατορθώνει.

Την Πασχαλιά και τη λουλουδιασμένη άνοιξη τραγουδάει σε δυο παραλλαγές το έθιμο της ρόκας,όπως θα το ονόμαζε κανείς, αφού η "Ρόκα" είναι ένα σημαντικό σύμβολο γενικά και εδώ έχει κεντρική θέση και σημασία, ενώ δεν υπάρχει κάποιο ιδιαίτερο όνομα για το σχετικό έθιμο. Απλό, κυρίως στην παραλλαγή, μας λέει η Μαρία Μιχαήλ - Δέδε. Ποιο, όμως, είναι το αρχικό; Κανείς δε γνωρίζει ούτε και τα ακριβή στοιχεία για τον τόπο και το χρόνο της προέλευσής του. Χαρακτηριστικό είναι τα πολλά τραγούδια που λέγονται από γυναίκες και άνδρες, από την εφηβική τους ηλικία μέχρι τα βαθιά γεράματα. Τραγούδια που ακούγονται, καθώς κάποια, η πρώτη του χωριού συνήθως, γνέθει τη ρόκα.

Στην Πιερία, στο Μοσχοπόταμο και παλαιότερα σε άλλα έξι χωριά γειτονικά, την Τρίτη του Πάσχα γίνεται ένα πανηγύρι. Στο πανηγύρι "κεντρικό πρόσωπο" είναι οι γυναίκες.Είναι ένα πανηγύρι, όπου κυριαρχεί η γυναικεία μορφή. Από νωρίς το απόγευμα συγκεντρώνονται στην πλατεία οι νέοι του χωριού και χορεύουν, με τους ήχους των οργάνων, αλλά χωρίς να ακούγεται κανένα τραγούδι. Σιγά σιγά εμφανίζονται και οι γυναίκες και σε λίγο συγκροτούν σχηματισμούς και οι άνδρες και οι γυναίκες κι εξακολουθεί ο χορός με τραγούδια πια. Και κάποια στιγμή, η "πρώτη", η σεβάσμια ηλικιωμένη γυναίκα, εμφανίζεται κρατώντας τη ρόκα, με τουλούπια από βαμβάκι. Το "σκηνικό" διά μιας αλλάζει. Η σεβάσμια γερόντισσα τραγουδά:

"Μι βλέπετε πιδάκια μου/ πώς γνέθου εγώ τη ρόκα;" - "Σι βλέπουμε μανούλα μου/ πώς μας πονάς κι γνέθεις/",απαντούν οι άλλες.

Η γυναίκα με τη ρόκα κάνει νόημα σε ένα νέο. Εκείνος την πλησιάζει, περιβρέχει τη ρόκα με πετρέλαιο και βάζει φωτιά. Οι άλλοι τρέχουν να κρυφτούν, παριστάνουν τους εχθρούς. Η παράδοση λέει πως κάποτε επί Τουρκοκρατίας την Τρίτη του Πάσχα μπήκαν οι Τούρκοι σε τούτο το χωριό. Οι άνδρες ήταν όλοι στα βουνά και πολεμούσαν για την ελευθερία.Οι Τούρκοι έπιασαν τους ανήμπορους γέρους και ετοιμάζονταν να πάνε να τους κρεμάσουν. Τότε, ξαφνικά η Μπέινα, μια γυναίκα έξυπνη, ευρηματική και γενναία, ξεσήκωσε όλες τις γυναίκες, τις πρόσταξε να βάλουν φωτιά στις ρόκες τους και όλες μαζί, με τη φλόγα στο χέρι, να πέσουν πάνω στους ξαφνιασμένους και τρομαγμένους Τούρκους. Που, φυσικά, το έβαλαν στα πόδια.Η παράδοση είναι όμορφη. Η παράδοση είναι και αληθινή, είναι και παραμυθένια και μαγευτική.

Διαφορετικά και πιο απλά είναι τα στοιχεία που συνθέτουν το ανάλογο έθιμο στη Γαλατινή και σε άλλα χωριά της Κοζάνης.Η γυναίκα δεν ανάβει τη ρόκα και οι άνδρες δεν κυνηγιούνται. Απλώς αποχαιρετιούνται και τραγουδούν: "Μάη, Μάη, χρυσο-Μάη/ τι μας άργησες και δε φάνηκες. / Να μας φέρεις τα λουλούδια και την άνοιξη. / Γι' άκου το πουλί Μπέινα μ'/ τι όμορφα λαλεί/ σαν την άνοιξη".Σε πολλά μέρη, όπως είπαμε και προηγουμένως, γιορτάζεται η ρόκα, με τρόπους πολλούς διαφορετικούς και ταυτόχρονα ίδιους. Γεγονός είναι πως οι ποιμενικές κοινότητες βασικά έχουν το έθιμο να χορεύουν και να τραγουδούν με τη ρόκα.

Κάποτε τη "νεκρή" εβδομάδα, δηλαδή το επταήμερο που μεσολαβεί μεταξύ του Ακάθιστου Υμνου και της Μεγαλοβδομάδας, οι νοικοκυρές τη ζωντάνευαν με τις ετοιμασίες τους. Ασβέστωναν το σπίτι και τους κορμούς των δέντρων, ακόμα. Καθάριζαν και τύλιγαν τα χαλιά και έκαναν όλα τα δωμάτια και τους χώρους του σπιτιού να αστράφτουν, να μυρίζουν πάστρα.Φρόντιζαν τα γεράνια που καμάρωναν κατακόκκινα μέσα στους ντενεκέδες. Ψώνιζαν ό,τι δε χρειάζονταν μεγάλη ψύξη για να διατηρηθεί μια ολόκληρη βδομάδα. Δεν άφηναν τίποτε για την τελευταία στιγμή. Σε μια ειρηνική και γαλήνια ετοιμότητα βρίσκονταν. Το Σάββατο του Λαζάρου πήγαιναν στα νεκροταφεία και φρόντιζαν τους τάφους, τόσο όσο είχαν φροντίσει και το σπίτι τους. Σεβασμό στους νεκρούς και αγάπη στους ζωντανούς, έδειχναν.Η ζωή είχε συνέχεια και συνέπεια. Η Μεγάλη Εβδομάδα ερχόταν και εκείνες κουρασμένες, αλλά ήρεμες άρχιζαν τις πασχαλιάτικες ετοιμασίες. Εβαφαν τα αυγά, αγόραζαν κεριά, σκούρα για τον Επιτάφιο και λευκά για την Ανάσταση.Εκαναν γλυκά και άλλα πολλά φαγώσιμα κι ό,τι τραβά η ψυχή του ανθρώπου σε μια γιορτή.

Τώρα, είμαστε όλοι με το κλειδί στο χέρι, έτοιμοι να φύγουμε, να ξεφύγουμε, να διαφύγουμε, να αποφύγουμε τη μονοτονία. Να δραπετεύσουμε. Να πάμε κάπου, οπουδήποτε, φτάνει να μη μείνουμε στην πόλη. Πολλά έχουν αλλάξει, πάρα πολλά. Η παράδοση, όμως, συνεχίζεται και διαιωνίζεται. Καλό Πάσχα, σας ευχόμαστε. Και του χρόνου πάλι μαζί...

Τιτίνα ΔΑΝΕΛΛΗ