ν από τη λογοκρισία της Ασφάλειας. Τα προοδευτικά πνεύματα είχαν περιοριστεί στα ξερονήσια ή κλειστεί στις φυλακές.

Σε τέτοιο κλίμα κυκλοφορούσαν μόνο βιβλία ανώδυνα ή που διαδίδαν την κατεστημένη ιδεολογία. Ο Σκάρος, βγαίνοντας από το Χαϊδάρι, χωρίς καθυστέρηση έγραψε και τύπωσε το χρονικό της Κατοχής "Οι κλούβες".

Ηταν το βαγόνι που οι Γερμανοί τοποθετούσαν κρατούμενους από το φοβερό στρατόπεδο Χαϊδαρίου ή άλλα όμοια μπροστά σε κάθε αμαξοστοιχία που θέλαν να προφυλάξουν από επιθέσεις ή ανατινάξεις των ανταρτών. Ηταν ένα μέτρο, για να επηρεάσουν τους μπουρλοτιέρηδες, που τις περισσότερες φορές πετύχαινε το σκοπό του, όμως δε λείπανε και οι εξαιρέσεις όπως εκείνη του Κούρνοβο στη Ρούμελη, με θύματα πολλούς κρατουμένους από το στρατόπεδο της Λάρισας.

Πριν από τις "Κλούβες", το 1943 κυκλοφόρησε ο τόμος των διηγημάτων "Ναθαναήλ Μαρκό". Ο συγγραφέας τους είναι μόλις είκοσι έξι χρονών. Ο χώρος που διαδραματίζονται οι ιστορίες είναι το βουνίσιο χωριό. Οι σελίδες αποπνέουν αέρα εξοχής, ειρηνικής ευφροσύνης. Το παρατήρησε και το τόνισε ο ποιητής Τέλος Αγρας - σκοτώθηκε από τους παρακρατικούς πριν τα Δεκεμβριανά : "Τι ωραία, τι απλή, βαθιά δροσερή εικόνα... ". Ποιος δε θα το ζήλευε ένα τέτοιο εισιτήριο για τους καθιερωμένους στιλίστες του πεζού λόγου.

Ο Σκάρος ξέρει τα υλικά της δουλιάς του, τις λέξεις σε όλη την ποικιλία και τον πλούτο της γλώσσας μας.

Η δημιουργική

περίοδος

Η νέα δημιουργική του εποχή αρχίζει με το τέλος του πολέμου. Η επίδοσή του κυρίως το μυθιστόρημα, το πολιτικό. Από τη συμμετοχή του στο επαναστατικό κίνημα και τις διώξεις του από την κυρίαρχη τάξη και τους ξένους, έχει συσσωρεύσει υλικό, που μόνο σε πλατιές συνθέσεις - το μυθιστόρημα - θα μπορούσε να χωρέσει. Κινείται με άνεση σε όλα τα είδη. Σε όλα βάζει την προσωπική του σφραγίδα, αλλά και σφραγίδα του προοδευτικού συγγραφέα. Και όχι μόνο, μα και ενός συγγραφέα που ανασυνθέτει και ζωντανεύει έναν κόσμο που αγωνίζεται για την ανάπλαση της κοινωνίας. Αυτό είναι το στοιχείο που τον ξεχωρίζει από άλλους συγγραφείς, που το ψυχολογικό μυθιστόρημα εξετάζει ήρωες που ζουν έξω από το πολιτικό κίνημα, με ιδανικά που δεν πάνε παραπέρα από τα απόλυτα περιορισμένα ατομικά ενδιαφέροντά τους. Οι ήρωες του Σκάρου είναι ευρύτερα κοινωνικά και πολιτικά άτομα και βρίσκονται σε σύγκρουση με άλλες ομάδες ανθρώπων εχθρικά τοποθετημένες απέναντι στο αναπλαστικό κοινωνικό κίνημα.

Δεν είναι βέβαια ο μόνος προοδευτικός συγγραφέας. Ο,τι όμως τους χωρίζει είναι η προσωπική τους σφραγίδα στο γράψιμο και τη σύνθεση ή ακόμα και η διαφορετική γωνία απ' την οποία βλέπουν τον κόσμο και τα προβλήματά του.

Ο κύκλος των μυθιστορημάτων του εγκαινιάζεται το 1958 με τους "Ανοιχτούς ουρανούς". Η κεντρική ιδέα του είναι το σταμάτημα του διχασμού του λαού σε αντίπαλα ιδεολογικά και πολεμικά στρατόπεδα. Εχουν περάσει δέκα χρόνια απ' το τέλος του πολέμου στον κόσμο και στην Ελλάδα. Ο ψυχρός πόλεμος, που διαδέχτηκε το θερμό, κρατά σε δυστυχία και αθλιότητα όλη την ανθρωπότητα, που οι οξύτατες αντιθέσεις ανάμεσα στα δύο παγκόσμια συστήματα που κυριαρχούν, το σοσιαλιστικό και το ιμπεριαλιστικό, αναγκάζουν τους αντίπαλους να ζουν με το δάχτυλο στη σκανδάλη.

Εν τω μεταξύ "ουδέν κακόν αμιγές καλού". Ο ανταγωνισμός των εξοπλισμών για κυριαρχία του ενός πάνω στον άλλο έχει μέσα του και την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Το δεύτερο αυτό σκέλος του ανταγωνισμού γεννά την ελπίδα των ανθρώπων πως τα αγαθά των επιστημονικών καταχτήσεων θα προκαλέσουν τις ειρηνόφιλες τάσεις. Στην Ελλάδα, το κυρίαρχο αίτημα είναι η πολιτική συμφιλίωση. Ως σύμβολο αισιόδοξης αλλαγής ο Σκάρος χρησιμοποιεί την πρώτη πτήση του τεχνητού δορυφόρου της Σοβιετικής Ενωσης. Το κατόρθωμα σκόρπισε την αισιοδοξία σε όλον τον κόσμο.

Ο "κόσμος τνω

ελπίδων" του

Στην Ελλάδα δυνάμωσε το κίνημα της συμφιλίωσης. Ομως, γρήγορα η αισιοδοξία παραχώρησε τη θέση της στην απαισιοδοξία. Μια νέα στρατιωτική τυραννία εγκαινίασε νέα περίοδο διωγμών και σκοταδισμού. Αντί ν' ανοίξουν οι φυλακές και να σταματήσουν οι εκτοπίσεις, νέες καραβιές με πολιτικούς κρατούμενους γέμισαν τα ξερονήσια, τα στρατοδικεία δίκαζαν συνεχώς κομμουνιστές και δημοκράτες. Αντί να δημιουργηθούν συνθήκες εργασίας και να γυρίσουν στον τόπο τους οι μετανάστες, γέμισε η Ευρώπη από νέους αυτοεξόριστους.

Ανάμεσα στους τελευταίους ήταν και ο Σκάρος. Παράτησε την εργασία του στο δημόσιο και ζήτησε φιλοξενία πότε στην Ιταλία και πότε στο Βέλγιο, σε χώρες που δεν είδαν φιλικά τη δικτατορία των συνταγματαρχών και που στάθηκαν ουδέτερες απέναντι στο αντιδικτατορικό κίνημα που αναπτύχθηκε ανάμεσα στους Ελληνες μετανάστες. Καρπός της ζωής του αντιφασίστα πεζογράφου, μεταξύ των μεταναστών και του κινήματός τους, είναι το μυθιστόρημά του "Ο κόσμος των ελπίδων" (1976). Οι διωγμοί του κομμουνιστικού και του αστικού δημοκρατικού κινήματος, μετά τη στρατιωτική επέμβαση στην Ελλάδα, είχε τη συνέπεια να γεμίσουν οι χώρες της Ευρώπης και άλλων ηπείρων από Ελληνες πολιτικούς πρόσφυγες. Στην περίοδο της χούντας όλοι αυτοί οι διωκόμενοι δεν ξέχασαν ούτε τον τόπο τους ούτε τα ιδανικά τους. "Ο κόσμος των ελπίδων" είναι η φωνή των χιλιάδων ξενιτεμένων, που στο μόχθο της ζωής για την εξασφάλιση του πικρού ψωμιού τους ενώνουν και το μόχθο για τη λευτεριά και τη δημοκρατία. Στις σελίδες του ακούγονται όλοι οι πόθοι, όλες οι γνώμες των αγωνιστών, σε όποια δημοκρατική παράταξη και αν ανήκουν.

Και πραγματικά, αυτή η ενότητα στον αγώνα για τη δημοκρατία αναφτερώνει τις ελπίδες των προοδευτικών ανθρώπων για παραίτηση από τα εμφύλια μίση, που τα προκάλεσαν για δικά τους συμφέροντα οι ξένοι στην Κατοχή και μετά.

Στα 1983 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημα "Ο σημερινός κόσμος". Ενώ δεν απομακρύνεται από τα καθέκαστα του εργατικού κινήματος - εργατικού στην κοσμοθεωρία, μα όχι και στην προέλευση των ηρώων - δε μοιάζει με τα προηγούμενα μυθιστορήματά του. Μέσα στα χρόνια που έχουν περάσει εγκαινιάζει την προσφορά του στο μυθιστόρημα με τους "Ανοιχτούς ουρανούς", βρίσκουμε πως ο δημιουργός απόκτησε πολύ περισσότερες δυνατότητες να διατυπώνει τις γνώμες του πάνω στα κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα. Τα πρόσωπα που διαλέγει, για να εκφράσουν την πραγματικότητα και να την αντιμετωπίσουν, διατηρούν την ανεξαρτησία του πνεύματος.

Επαναστάτης

στο λόγο και

το ήθος

Αυτό που είπα προηγούμενα, ότι δεν απομακρύνεται από τα καθέκαστα του εργατικού κινήματος και υπογράμμισα εργατικού στην κοσμοθεωρία και όχι στην ταξική προέλευση των ηρώων, είναι βασικό στην αισθητική φιλοσοφία του Σκάρου και κάθε άλλου κομμουνιστή λογοτέχνη. Δεν είναι σοσιαλιστές ρεαλιστές, γιατί παίρνουν τα θέματά τους και τους ήρωές τους από το εργατικό περιβάλλον ή χρησιμοποιούν μια τεχνοτροπία, που μοιάζει με τις διαφημιστικές αφίσες και παρουσιάζουν μόνο θετικούς ήρωες. Οι κομμουνιστές, όποιας χώρας, ακολουθούν την αισθητική που διαμόρφωσε ο μαρξισμός, ο Μαρξ, ο Ενγκελς ή και ο Λένιν. Ερμηνεύουν την πραγματικότητα μαρξιστικά. Αυτή η πραγματικότητα δεν αποτελείται μόνο από εργάτες, ούτε οραματίζεται μια κοινωνία μόνο από εργάτες.

Αυτά επαληθεύονται σε όλα τα έργα του Σκάρου.

Διαβάζω τη βιογραφία και εργογραφία του, όπως παρουσιάζεται στο τελευταίο μυθιστόρημά του του 1991 "Η συμμορία των αθώων". Είναι η αυτοβιογραφία ενός σύγχρονου ρεαλιστή επαναστάτη λογοτέχνη. Επαναστάτη στις κοινωνικές ιδέες και στην τέχνη του λόγου. Και στο ήθος. Το έργο του είναι το ψυχογράφημα της εποχής μας, του αιώνα μας, μέσα από τους κραδασμούς της προσωπικότητάς του. Και ο άνθρωπος, και η στόφα του έργου του, είναι αντικαθρέφτισμα ενός πολυδύναμου κοινωνικού και πολιτισμικού κινήματος, που αναμόρφωσε ιδεολογικά την Ελλάδα.

Κατανοώ, στους σημερινούς χαλεπούς καιρούς, είναι εύκολο ν' αμφισβητηθεί η διαμορφωτική δύναμη του κομμουνιστικού κινήματος πάνω σε καταστάσεις και προσωπικότητες, όμως μια τέτοια αμφισβήτηση είναι πρόσκαιρη. Σήμερα, δηλαδή μετά τον τελευταίο μεγάλο πόλεμο, άδειασε η κοινωνία από τα ιδανικά και οι άνθρωποι μοιάζει να έχουν αποκοπεί από αυτή, σαν να μη υπάρχει μάζα και τα άτομα να ζουν μόνα τους στην αυστηρή απομόνωση ή σε ένα τρελάδικο.

Κατά το τέλος του Α Παγκόσμιου Πολέμου, η μάζα ήταν δυνατή, πιο δυνατή κι από τις πιο ισχυρές πνευματικές προσωπικότητες, ανίσχυρες ν' αντισταθούν στην ακατανίκητη έλξη της. Μεγάλοι στοχαστές όπως ο Γληνός, ποιητές όπως ο Βάρναλης, ιστορικοί όπως ο Γιάννης Κορδάτος, διαλεχτά πνεύματα του κόσμου των αστών, με λαμπρή σταδιοδρομία, αρπάχτηκαν κυριολεκτικά από το φως που ακτινοβολούσε η μάζα, ο "μεγάλος αριθμός", ο λαός και γίναν με τη σειρά τους οι διαφωτιστές, οι οδηγοί της.

Αυτό επαναλήφθηκε πολλές φορές, θ' αναφέρω μόνο την ύψιστη στιγμή της Εθνικής Αντίστασης, που συγκέντρωσε στους κόλπους της όλο το έθνος για την εθνική και κοινωνική λευτεριά του.

Και θα επαναληφθεί, έχει ο καιρός γυρίσματα, γιατί ο ιμπεριαλισμός είναι αχόρταγος και ζητάει ανθρώπινες σάρκες. "Η συμμορία των αθώων" είναι η γέννηση του κομμουνιστικού κινήματος στην πόλη σας στο μεσοπόλεμο. Παιδιά

αστών, πριν από την εφηβεία τους, μπλέκονται από τις αρχές ανύποπτα στο κομμουνιστικό κίνημα, γιατί, πηγαίνοντας να κλέψουν φρούτα στα περιβόλια, περνάν από την παράγκα ενός άρρωστου εργάτη, που κατηγορείται ως κομμουνιστής. Με τον εργάτη είναι ανακατεμένοι δικηγόροι, φοιτητές, αγρότες και άλλοι αστοί διανοούμενοι. Τα ανύποπτα παιδιά, στην επαφή τους με τους διώκτες τους, πληροφορούνται το λόγο του διωγμού, μεγαλώνοντας θα μυηθούν στην επανάσταση και αυτή η μύηση θα τους συνοδεύει σε όλη τους τη ζωή.

"Η συμμορία των αθώων" είναι η ιστορία αυτών των αστών, στην πλειοψηφία τους, που θα ζήσουν τη βασανιστική πορεία του λαϊκού κινήματος, οι περισσότεροι θ' αντέξουν ηρωικά, άλλοι θα υποκύψουν.

Ολες οι κοινωνικές επαναστάσεις έχουν για μοχλό μία τάξη, όμως τα οράματά τους δεν περιορίζονται μόνο στα συμφέροντά της. Απλώνονται σε ολόκληρη την κοινωνία, αποβλέπουν στον άνθρωπο. Αυτό το πανανθρώπινο όραμα και πρόσταγμα του καιρού μας επαληθεύεται περίτρανα από την ταξική προέλευση του συγγραφέα που μας απασχολεί. Είναι ντόπιος και τον ξέρετε. Δε χρειάζεται ν' αναφερθώ στα οικογενειακά του.

Ο ζωγράφος...

της Θεσσαλίας

"Οι ρίζες του ποταμού", το τρίτομο μυθιστόρημα με τις 1.300 του, είναι ένα κατόρθωμα της πεζογραφίας μας, μια τεράστια τοιχογραφία, που απεικονίζει το λαϊκό επαναστατικό αναπλαστικό κίνημα από τις ρίζες του ως την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης. Είναι η τοιχογραφία του αγώνα των καταπιεσμένων τάξεων εναντίον των ξένων και ντόπιων κατακτητών, αλλά και της απελευθερωτικής δύναμης του λαού.

Αρχίζει ο αγώνας με τους κολίγους στην κεφαλή και συμμάχους τους εργάτες, τους βιοτέχνες, επαγγελματίες και εμπόρους και συνεχίζεται από το μεσοπόλεμο και δώθε, με κινητήρια δύναμη τους εργάτες και συμμάχους όλους τους άλλους που ανέφερα, μέσα σ' αυτούς και ο στρατός. Στρατηγικός σκοπός, η κατάργηση της φεουδαρχίας και ο αστικός μετασχηματισμός της χώρας.

Θα μπορούσε να το πει κάποιος ιστορικό μυθιστόρημα, αλλά δεν είναι καθ' αυτό ιστορική σύνθεση. Αν ο πρώτος τόμος ζωντανεύει με τη φαντασία μια περίοδο της ζωής της Θεσσαλίας, που υπήρξε πριν γεννηθεί ο συγγραφέας, στην εξέλιξή του είναι βιωμένη πραγματικότητα. Αυτό δε θα έλεγε πολλά πράγματα, αν σε όλη την έκτασή τους "Οι ρίζες του ποταμού" δεν πλημμύριζαν από τη ζωή που τις εμπνεύσανε. Αυτό ισχύει ακόμα και στον πρώτο τόμο των κολίγων, τον περισσότερο ιστορικό. Ανθρωποι, φύση, ατμόσφαιρα σού δίνουν την αίσθηση πως είναι σημερινά. Ο Σκάρος έχει αυτή τη δύναμη, να δίνει το ήθος της θεσσαλικής ζωής. Είναι ο ζωγράφος της Θεσσαλίας και μάλιστα της δυτικής Θεσσαλίας. Την ικανότητά του να εμψυχώνει κάθε περιβάλλον τη φανερώνει σε όλα τα έργα του, είτε έχουν για χώρο την Αθήνα, το θεσσαλικό χωριό ή μια ευρωπαϊκή χώρα. Και δεν είναι η δύναμη μόνο του ταλέντου του λογοτεχνικού. Τη δύναμη αυτή του πλαστουργού συγγραφέα και του αγωνιστή του τη δίνει το ιδανικό της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα κοινωνικά δεσμά, ιδανικό που φλογίζει την καρδιά του κόσμου από τα πανάρχαια χρόνια.

Σήμερα, όσο κι αν περνάει περίοδο πικρής δοκιμασίας, με ό,τι έχει επιτευχθεί και με τις σοσιαλιστικές χώρες που κρατούν γερά στις επιθέσεις του ιμπεριαλισμού, το ιδανικό του μαρξισμού έχει δημιουργήσει μια νέα συνείδηση, ένα νέα τύπο ανθρώπου. Το καράβι του ιμπεριαλισμού ράγισε ανεπανόρθωτα.

ΐωbh| Αυτό ισχύει ακόμα και στον πρώτο τόμο των κολίγων, τον περισσότερο ιστορικό. Ανθρωποι, φύση, ατμόσφαιρα σού δίνουν την αίσθηση πως είναι σημερινά. Ο Σκάρος έχει αυτή τη δύναμη, να δίνει το ήθος της θεσσαλικής ζωής. Είναι ο ζωγράφος της Θεσσαλίας και μάλιστα της δυτικής Θεσσαλίας. Την ικανότητά του να εμψυχώνει κάθε περιβάλλον τη φανερώνει σε όλα τα έργα του, είτε έχουν για χώρο την Αθήνα, το θεσσαλικό χωριό ή μια ευρωπαϊκή χώρα. Και δεν είναι η δύναμη μόνο του ταλέντου του λογοτεχνικού. Τη δύναμη αυτή του πλαστουργού συγγραφέα και του αγωνιστή του τη δίνει το ιδανικό της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα κοινωνικά δεσμά, ιδανικό που φλογίζει την καρδιά του κόσμου από τα πανάρχαια χρόνια.

Σήμερα, όσο κι αν περνάει περίοδο πικρής δοκιμασίας, με ό,τι έχει επιτευχθεί και με τις σοσιαλιστικές χώρες που κρατούν γερά στις επιθέσεις του ιμπεριαλισμού, το ιδανικό του μαρξισμού έχει δημιουργήσει μια νέα συνείδηση, ένα νέα τύπο ανθρώπου. Το καράβι του ιμπεριαλισμού ράγισε ανεπανόρθωτα.

Α ih Αυτό ισχύει ακόμα και στον πρώτο τόμο των κολίγων, τον περισσότερο ιστορικό. Ανθρωποι, φύση, ατμόσφαιρα σού δίνουν την αίσθηση πως είναι σημερινά. Ο Σκάρος έχει αυτή τη δύναμη, να δίνει το ήθος της θεσσαλικής ζωής. Είναι ο ζωγράφος της Θεσσαλίας και μάλιστα της δυτικής Θεσσαλίας. Την ικανότητά του να εμψυχώνει κάθε περιβάλλον τη φανερώνει σε όλα τα έργα του, είτε έχουν για χώρο την Αθήνα, το θεσσαλικό χωριό ή μια ευρωπαϊκή χώρα. Και δεν είναι η δύναμη μόνο του ταλέντου του λογοτεχνικού. Τη δύναμη αυτή του πλαστουργού συγγραφέα και του αγωνιστή του τη δίνει το ιδανικό της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα κοινωνικά δεσμά, ιδανικό που φλογίζει την καρδιά του κόσμου από τα πανάρχαια χρόνια.

Σήμερα, όσο κι αν περνάει περίοδο πικρής δοκιμασίας, με ό,τι έχει επιτευχθεί και με τις σοσιαλιστικές χώρες που κρατούν γερά στις επιθέσεις του ιμπεριαλισμού, το ιδανικό του μαρξισμού έχει δημιουργήσει μια νέα συνείδηση, ένα νέα τύπο ανθρώπου. Το καράβι του ιμπεριαλισμού ράγισε ανεπανόρθωτα.



• ih Αυτό ισχύει ακόμα και στον πρώτο τόμο των κολίγων, τον περισσότερο ιστορικό. Ανθρωποι, φύση, ατμόσφαιρα σού δίνουν την αίσθηση πως είναι σημερινά. Ο Σκάρος έχει αυτή τη δύναμη, να δίνει το ήθος της θεσσαλικής ζωής. Είναι ο ζωγράφος της Θεσσαλίας και μάλιστα της δυτικής Θεσσαλίας. Την ικανότητά του να εμψυχώνει κάθε περιβάλλον τη φανερώνει σε όλα τα έργα του, είτε έχουν για χώρο την Αθήνα, το θεσσαλικό χωριό ή μια ευρωπαϊκή χώρα. Και δεν είναι η δύναμη μόνο του ταλέντου του λογοτεχνικού. Τη δύναμη αυτή του πλαστουργού συγγραφέα και του αγωνιστή του τη δίνει το ιδανικό της απελευθέρωσης του ανθρώπου από τα κοινωνικά δεσμά, ιδανικό που φλογίζει την καρδιά του κόσμου από τα πανάρχαια χρόνια.

Σήμερα, όσο κι αν περνάει περίοδο πικρής δοκιμασίας, με ό,τι έχει επιτευχθεί και με τις σοσιαλιστικές χώρες που κρατούν γερά στις επιθέσεις του ιμπεριαλισμού, το ιδανικό του μαρξισμού έχει δημιουργήσει μια νέα συνείδηση, ένα νέα τύπο ανθρώπου. Το καράβι του ιμπεριαλισμού ράγισε ανεπανόρθωτα.

Η Ελλη Αλεξίου παρουσιάζει βιβλίο του Ζήση Σκάρου στη "Σύγχρονη Εποχή"

Η πολιτεία πρέπει να συντάξει το πρόγραμμα των αρχαιολογικών ερευνών με τη συγκεκριμένη βοήθεια των αρχαιολόγων. Μ' αυτούς πρέπει να κουβεντιάσει και ν' ανταλλάξει προτάσεις και επιχειρήματα. Γιατί μόνο έτσι θα μάθει κι αυτή τι σημαίνει ακριβώς να σκάβω την ελληνική γη και να προσπαθώ, για να αποκρυπτογραφήσω τους θησαυρούς της