Μια παράσταση - ύμνο στη γυναίκα συνδιοργάνωσαν την περασμένη Τρίτη η Ομοσπονδία Γυναικών Ελλάδας και ο Δήμος Βύρωνα. Πρόκειται για την παράσταση "Κοινός Λόγος", που πραγματοποιήθηκε στο Θέατρο των Βράχων και βασίζεται σε αφηγήσεις ανωνύμων, καταγραμμένες σε βιβλίο από την Ελλη Παπαδημητρίου (1906 - 1993). Οι αφηγήσεις αυτές ξεκινούν από την περίοδο της μικρασιατικής καταστροφής και καλύπτουν την περίοδο της Κατοχής, του Εμφυλίου και τα κατοπινά οδυνηρά χρόνια.

Ηταν μια παράσταση, με πρωταγωνίστριες μόνο γυναίκες: Επαιξαν οι ηθοποιοί Σούλα Αθανασιάδου, Ανθή Ανδρεοπούλου, Ολγα Δαμάνη, Μαρία Κατσανδρή και Τζίνη Παπαδοπούλου.

Οι αφηγήσεις που επιλέξαμε είναι γυναικείες, σημειώνει ο σκηνοθέτης της παράστασης Βαγγέλης Θεοδωρόπουλος, γιατί μας ενδιαφέρει να δούμε την ιστορία μέσα από το φίλτρο της γυναικείας έκφρασης και ευαισθησίας, να μετρήσουμε τα σημάδια της, όπως εγγράφονται στην ψυχή και στη ζωή των προσώπων, που πολλές φορές στέκονται σε δεύτερο πλάνο. Και, βέβαια, είναι περιττό να τονίσουμε τη συνταρακτική επικαιρότητα αυτών των κειμένων. Εξω από την πόρτα μας, οι εμφύλιοι και η προσφυγιά είναι σε ημερήσια διάταξη.

Στην παράστασή μας αναζητούμε τα κατάλληλα θεατρικά μέσα, τους ρυθμούς και τα χρώματα, για να ζωντανέψουμε μια γλώσσα γνήσια και άμεση σαν τα γεγονότα και την ουσία της ζωής που μεταφέρει, γιατί πάνω απ' όλα εκείνο που μένει είναι η αξιοπρέπεια, η ανθρωπιά, η βαθιά πίστη στη ζωή...

Το έργο, όπως τονίζει και ο σκηνοθέτης, παραπέμπει στην αρχαία τραγωδία.Το βιβλίο "Κοινός λόγος" αποτελείται από τέσσερις τόμους και περιλαμβάνει ογδόντα μία μαρτυρίες ανωνύμων, από τους οποίους σαράντα είναι γυναίκες. (Εκδόσεις "Κέδρος" 1975 - '79 εξαντλημένο. Το 1984 ξανακυκλοφόρησε ο πρώτος τόμος από τις εκδόσεις "Ερμής"). Η Ελλη Παπαδημητρίου έγραψε επίσης ποιήματα, μελέτες και εξέδωσε φωτογραφικά λευκώματα της Ηπείρου, των νησιών, της Αθήνας, Καισαριανής και Πειραιά, ένα λεύκωμα - οδηγό για τη Σάμο και ένα ακόμα λεύκωμα για τα ψάρια του Αιγαίου. Η μελέτη και η διάσωση της πολιτιστικής μας κληρονομιάς ήταν στόχος ζωής για τη συγγραφέα. Σε μια εποχή που το παρελθόν παραμερίζεται και ξεχνιέται ηθελημένα, ενώ το παρόν θεωρείται το άπαν, οι μνήμες γυναικών που διέσωσε είναι πολύτιμες - και συνταρακτικές στην απλότητα και την οδύνη τους. Αντιγράφουμε απόσπασμα από μια μαρτυρία, με τον τίτλο "Εξιστορεί μια πολιτική κρατούμενη".

Ηρωίδα της αφήγησης η Αργυρούλα:

"Εκείνο το απόγευμα φέρανε μια κοπελίτσα, φορούσε άσπρο μπλουζάκι, φαινότανε μικρή. Μια ποινικιά τη βοηθούσε με τα δέματα που σήκωνε και μας λέει: "Δική σας είναι", δηλαδή πολιτική. Πήγαμε κοντά, ήταν σα χαμένο πουλί. Οι νεοφερμένες έτσι τα χάνουνε. Αυτή όμως δεν άνοιγε το στόμα. Είπε μόνο πως έχει κάνει 8 χρόνια σ' επαρχιακή φυλακή. Και πως "εδώ είναι καλά...".

Εμείς την ταχτοποιήσαμε σε θάλαμο, της δώσαμε ράντσο. Σε εποχές ομαλές, εμείς είχαμε την ευθύνη. Μας είπε πως ήταν δικασμένη σε θάνατο. Το ράντσο της στήθηκε μπρος μπρος, ήτανε κανονισμός αυτός για τις θανατοποινίτισσες, ευκολία. Τις τραβούσαν μια και έξω, δεν έμενε απόσταση και ώρα για κλάματα και αποχαιρετισμούς.

Εμείς ρωτούσαμε συχνά τη νεοφερμένη να μάθουμε κάτι περισσότερο, δε θύμωνε, μας κοίταζε ήσυχα, μα και δε μιλούσε. Περάσανε πολλοί μήνες, ώσπου μάθαμε πως ο άντρας της σκοτώθηκε στο δεύτερο αντάρτικο σε ενέδρα. Δε μας είπε τίποτα για παιδί. Μια φορά, η Διεύθυνση ξεδιάλεξε από μας 18 "επικίνδυνες" και την Αργυρούλα μαζί, τις κλείσανε στο "Επικινδυνείο", η θέση τους, δηλαδή, βαριά.

Στην τετράδα που τρώγανε μαζί εκείνη δεν αποτελείωνε ποτέ τη μερίδα της, δύο τρεις μπουκιές στο στόμα και τις κατάπινε. Δεν της άρεσε και τίποτα, μίζερη. Ετσι φανερώθηκε λίγο - λίγο η αρρώστια της. Δεν τη ζήτησε και κανείς στο επισκεπτήριο, δεν έλαβε ποτέ δέμα, ούτε μιλούσε για συγγένειες.

Μια μέρα, τη φωνάξανε στο επισκεπτήριο. Τεντώθηκε πάνω στο ράντσο, κοκάλωσε, την κατεβάσαμε σχεδόν άθελά της. Την περίμενε κάτω η αδελφή της, πρώτη φορά ήρθε, της βαστούσε πολλά φρούτα. Μας είπε ύστερα και για το παιδί της, το 'χανε βάλει λέει σε ορφανοτροφείο. Μια μέρα, τύχαμε στο επισκεπτήριο μαζί, στο μεταξύ, της είχαν φέρει το παιδί, ένα μακρύ αδύνατο αγόρι ως 8 χρόνων, της μιλούσε, όμως, με θάρρος. "Τώρα να πάμε και στον πατέρα...", έτσι τους έλεγε, αφού βρέθηκε η μάνα, γύρευε και τον πατέρα του, τραβούσε η θεία να φύγουνε.

Υστερα της δώσανε χάρη, κατέβηκε από θάνατο στα ισόβια. Εστειλε η θεία το παιδί, η ώρα περασμένη, έπιασε αυτό, χτυπούσε την κλεισμένη πόρτα με χέρια και με πόδια: "Θέλω να τη δω, θέλω να της το πω...". Ξεσηκώθηκε το προσωπικό, συγκινήθηκε ο αρχιφύλακας, ανοίξανε. Δεν κατεβάσανε την ίδια, μα κατέβηκε η δική μας θαλαμάρχισσα, του μίλησε πίσω από τη σίτα και ησύχασε. Την άλλη μέρα έγινε η τελετή. Ερχεται ο εισαγγελέας με απόσπασμα στρατιωτικό, διαβάζει τη χάρη μπρος στην κατάδικο, το απόσπασμα παρουσιάζει όπλα επίσημα. Η Αργυρούλα κατάχλομη και αμίλητη".

"Ομως η κατάστασή της βάραινε. Από το λίγο που έτρωγε, τώρα δεν άγγιζε καθόλου φαϊ. Με τράβηξε παράμερα και μου είπε μυστικά πως της ρίχνουνε στο φαϊ της δηλητήριο. Την πιάσαμε πρώτα με το καλό: "Το ίδιο φαϊ δεν τρώμε όλες; Πάρε το δικό μου πιάτο...". Καμιά φορά καταλάβαινε, μας έλεγε απελπισμένα: "Προσπαθώ, προσπαθώ, σας πιστεύω". Και πάλι ξήλωνε το μυαλό της, έκοβε την επαφή, έμενε κουκουλωμένη απ' το κεφάλι στο ράντσο της, άδικα τη μαλώναμε, την καλοπιάναμε - μια νεκρή. Αμα ξεθόλωνε, μας έλεγε δειλά δειλά "καλημέρα".

Επιανε κανένα κέντημα. Ητανε χρυσοχέρα, ό,τι εργόχειρο έπιανε, το 'κανε τέλειο, το 'χε διπλωμένο σε καθαρό μαντίλι, ατσαλάκωτο, τα δάχτυλά της κρύα, κοκαλένια.

"Ο ψυχίατρος είχε διατάξει μεταγωγή στο Ψυχιατρείο. Το θέλαμε και μεις, η παρουσία της διατηρούσε κάποιο φόβο. Τη νύχτα με τη σειρά τη φυλάγαμε. Κάθε αρρώστια και αναταραχή στη φυλακή χτυπά πολλούς, όπως και η καλή διάθεση πολλούς μαζί, ολόκληρο το θάλαμο. Καμιά φορά έπρεπε να φανούμε σκληρές, για να μην απλωθεί το βογκητό, ας πούμε, ή το ξεφωνητό.

Ενα μεσημέρι την πήρα σηκωτή, έφερε αντίσταση, πρώτη φορά έβγαζε φωνάρες. Η φυλακή ανάστατη. Κάτω την περίμενε η αδελφή και το αχώριστο παιδί. Αμα τους είδε, κάπως ησύχασε, μπήκανε στην κλούβα μαζί. Μετά ένα διάστημα που μας την ξαναφέρανε και ο νους της ήταν κάπως ξάστερος, μου είπε: "Τι το τραβούνε και το παιδί, με βλέπει σε τέτοιο χάλι...". Δεν έλεγε τίποτα για το τρελοκομείο.

Από τους έξω, πήραμε πληροφορίες για το Τμήμα Κρατουμένων. Δύο δύο οι άρρωστες σ' ένα κρεβάτι, κουρελιασμένες. Συναμετάξυ τους, μας λέγανε, δε χτυπιούνται, οι φύλακες όμως δέρνουνε...

Την πήγαιναν και τη φέρνανε δύο τρεις φορές από φυλακή σε Ψυχιατρείο και από Ψυχιατρείο σε φυλακή, θεραπεία διπλή... Αυτό βάσταξε οχτώ χρόνια".

Η Αργυρούλα, μια από τις χιλιάδες ανώνυμες ηρωίδες, από τα νιάτα του λαού μας, που θέλησαν να κλαδέψουν. Δεν κατόρθωσαν όμως να εξουδετερώσουν ούτε το φρόνημα, ούτε το παράδειγμά τους...

Τα τραγούδια της Αντίστασης που στήριξαν τους αγώνες του ελληνικού λαού και εξέφρασαν, με την έξαρση που ενέπνεαν, την ίδια την ψυχή του, θα συγκεντρωθούν σε ένα "Μουσικό Λεύκωμα", που θα εκδοθεί σύντομα και θα περιλαμβάνει, όχι μόνο τους στίχους, αλλά και τη μουσική τους. Αυτή την πρώτη επίσημη έκδοση των τραγουδιών του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα θα πραγματοποιήσει η Πανελλήνια Ενωση Αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης (ΠΕΑΕΑ). Στα αρχεία της Οργάνωσης βρίσκεται αποθηκευμένο ένα πολύτιμο υλικό, που, αν και είναι μέρος της ιστορικής και πολιτιστικής μας παράδοσης, δεν έχει ακόμα αξιοποιηθεί όπως του αξίζει.

Την πρωτοβουλία για την έκδοση του λευκώματος είχε η διευθύντρια της χορωδίας της ΠΕΑΕΑ Μάρα Δημητριάδου, διπλωματούχος του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης και την ενέκρινε η διοίκηση της Οργάνωσης.

Η ιδέα αυτή μου γεννήθηκε, λέει η ίδια, όταν βρήκα όλο αυτό το πλήθος των μουσικών κομματιών στο αρχείο της ΠΕΑΕΑ. Μέχρι τότε, είχαν δημοσιευτεί οι στίχοι των αντιστασιακών τραγουδιών, για παράδειγμα, στο βιβλίο που εξέδωσε το 1964 ο αξέχαστος Τάκης Αδάμος (είναι η πιο ολοκληρωμένη συλλογή), ο λυκειάρχης Δημ. Παπακωνσταντίνου και άλλοι. Τα περισσότερα όμως βιβλία δεν είχαν τη μουσική... Μόνο τα πολύ γνωστά τραγούδια είχαν εκδοθεί με τις νότες τους. Πριν ένα χρόνο περίπου, μας έστειλε το βιβλίο του από την Αμερική ο Παναγιώτης Τζίβας, παλιός αγωνιστής, αετόπουλο στη διάρκεια της Κατοχής. Είχε γράψει ιδιόχειρα τα εθνικοαπελευθερωτικά τραγούδια, όπως τα θυμόταν και έστειλε και τις νότες. Υπάρχουν, όμως, κάποιες διαφορές στις μελωδίες και τα λόγια, σε σύγκριση με αυτά που ξέρουμε.

Ψάχνοντας, λοιπόν, και βρίσκοντας στο αρχείο αυτή την πληθώρα υλικού σκέφθηκα ότι είναι κρίμα να θαφτεί στο μέλλον ένας τέτοιος θησαυρός. Ποιος ξέρει τι επιφυλάσσει το μέλλον και πού θα καταλήξει...

Συνεργάστηκα με τις υπεύθυνες του Αρχείου Τραγουδιών της Αντίστασης στην ΠΕΑΕΑ, την Τασία Μάμιδα και την Καλλιόπη Μενδράκου. Συχνά, θέλαμε να τραγουδήσουμε κάποιο τραγούδι στη χορωδία και δε γνωρίζαμε τη μελωδία. Απευθύναμε έκκληση από το "Ρ" σε όσους είχαν τη δυνατότητα να στείλουν στην ΠΕΑΕΑ (Μαυροματαίων 12) βιογραφικά και φωτογραφίες στιχουργών και συνθετών της Αντίστασης και ό,τι άλλο υλικό διέθεταν. Αναζητήσαμε πηγές, τους ίδιους τους δημιουργούς ή τους συγγενείς τους. Σήμερα, η συλλογή των στοιχείων έχει σχεδόν ολοκληρωθεί και αυτό που μένει είναι να εκδοθεί το λεύκωμα.

Μια πρώτη προσπάθεια για τη συγκέντρωση των αντιστασιακών τραγουδιών είχε ξεκινήσει ο Ακης Σμυρναίος, γνωστός σαν "Αστραπόγιαννος". Είχε κάνει μια πολύ σοβαρή δουλιά, έγραψε πολλά τραγούδια σε τετραφωνία και για ένα διάστημα διηύθυνε τη χορωδία της ΠΕΑΕΑ, που είναι μεικτή.

Σε συνέχεια, ο διευθυντής της χορωδίας Ανδρέας Κουρούκλης, παλιός αγωνιστής και αυτός και επαγγελματίας μουσικός, έκανε πολλές προσπάθειες. Είχε εργαστεί στη Φιλαρμονική της Πρέβεζας και σε φιλαρμονικές σε άλλες πόλεις, ο ίδιος έκανε πολλές εναρμονίσεις για τη μεικτή χορωδία της ΠΕΑΕΑ και έγραψε τα μέρη της μπάντας για τα γνωστά αντιστασιακά τραγούδια. Αυτά τα έχει δώσει η ΠΕΑΕΑ σε διάφορους φορείς, που τα ζήτησαν και ανάμεσά τους είναι η μπάντα της Ελευσίνας. Οι κασέτες με αντιστασιακά τραγούδια που εκτελεί η χορωδία με τη διεύθυνσή του έγιναν ανάρπαστες, όχι μόνο στα παραρτήματα της ΠΕΑΕΑ, αλλά και στην επαρχία, σε δήμους και κοινότητες. Εξακολουθούν να μας τις ζητάνε, όπως και τη μουσική των αντιστασιακών τραγουδιών.

Πολλές φορές έχει γραφτεί ότι "ένας λαός χωρίς μνήμη είναι ένας λαός χωρίς μέλλον". Κι όμως, η νεολαία μας σήμερα δε γνωρίζει - στο μεγαλύτερο τμήμα της - τα τραγούδια της Αντίστασης, ούτε τα τραγουδάει, ούτε ακούγονται συνήθως στις εκδηλώσεις. Πού οφείλεται αυτό;

Οφείλεται στο γενικότερο κλίμα, που καλλιέργησαν οι μέχρι τώρα κυβερνήσεις. Χρειάζεται σήμερα αρκετή δουλιά, για να γνωρίσουν οι νέοι το τραγούδι του αγώνα, αλλά και προσπάθεια προβολής του.

Η συνομιλήτριά μας εκφράζει τη λύπη της, γιατί συχνά η χορωδία στερείται από την πολύτιμη παρουσία των μελών της, που, λόγω ηλικίας, κατατρύχονται από οικογενειακά και προβλήματα υγείας. Θεωρεί ότι είναι πια απαραίτητη η ενίσχυση της χορωδίας της ΠΕΑΕΑ με νέους ανθρώπους, αλλά και γενικότερα, λέει, χρειάζεται να ενδιαφερθούν για το αντιστασιακό τραγούδι η νεολαία και τα εργατικά σωματεία.

Η έρευνα που έκανε την άφησε έκθαμβη: "Ο,τι γράφτηκε σε αυτή την περίοδο της Αντίστασης δεν έχει γραφεί από την εποχή του 1821. Για όποιον ενδιαφέρεται, υπάρχει πάρα πολύ υλικό για να καταγραφεί σε νότες. Και ελπίζουμε, από την πλευρά μας, αυτό το λεύκωμα να χρησιμεύει σαν μέσο διάδοσης των αντιστασιακών τραγουδιών, του πνεύματος της Αντίστασης.

- Ποτέ θα εκδοθεί;

- Αυτό εξαρτάται από τον εκδότη που θα βρούμε και τι θα κοστίσει η έκδοση. Εγώ θα ήθελα να κυκλοφορήσει μέσα στο 1998, προς τιμήν των 80χρονων του ΚΚΕ.

Επιμέλεια: Αλίκη Ξένου - ΒΕΝΑΡΔΟΥ