Αν στο βιβλίο της "Η ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης μετά την πυρκαγιά του 1917" (έκδοση Δήμου Θεσσαλονίκης, 1985) δείχνει την εισαγωγή "σύγχρονων" αντιλήψεων στην πολεοδομία του ελληνικού χώρου μέσω "ξένων ειδικών" και μάλιστα προερχομένων από το στρατό της Αντάντ στα 1916 - '18, το πρόσφατο βιβλίο της "Μεταξύ Ανατολής και Δύσης" δείχνει την εισβολή "νεοτεριστικών αντιλήψεων" στο βορειοελλαδικό χώρο του 19ου αιώνα μέσω οθωμανών ή και Ελλήνων τεχνικών και αξιωματούχων, που είχαν σπουδάσει στη Δυτική Ευρώπη. Το θέμα αυτό το είχε διαπραγματευτεί παλαιότερα στη μελέτη της "Οθωμανική πολεοδομία των μεταρρυθμίσεων" (Επιστημονική Επετηρίδα τμ. Αρχιτεκτόνων του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1990), αλλά τώρα σ' αυτό γίνεται μια ιδιαίτερα λεπτομερής ανάλυση για συγκεκριμένες πόλεις, το Βόλο, τη Θεσσαλονίκη, τα Γιάννενα, τις Σέρρες, την Αλεξανδρούπολη και την Καβάλα.

Μετά τις διαδοχικές προσπάθειες μεταρρυθμίσεων της οθωμανικής κυβέρνησης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, κάποιος άνεμος αλλαγών πνέει στην επικράτεια, πολιτικών κυρίως, σε περιορισμένη μορφή - τελική φάση ήταν το κίνημα των νεοτούρκων στα 1909 και ο κεμαλισμός λίγο αργότερα.

Μην ξεχνάμε, άλλωστε, έναν καπιταλισμό σε δύο ταχύτητες, που εισβάλλει στην οθωμανική αυτοκρατορία, ταχύτερος κυρίως στο ελληνικό στοιχείο, βραδύς στο οθωμανικό. Ο πρώτος απαιτεί αναμόρφωση των πόλεων που μετατρέπονται σε αστικά κέντρα, ο δεύτερος προσπαθεί να συμβιβάσει τα διάφορα στρώματα της οθωμανικής διοίκησης, τα εκσυγχρονιστικά, τα παραδοσιακά, την εκκολαπτόμενη αστική τάξη, το παλαιό, αλλά πανίσχυρο ασιατικό διοικητικό κατεστημένο, το στρατό, το θρησκευτικό κατεστημένο.

Απλά, ήταν ένα πρόσχημα ή μια ευκαιρία για να εφαρμοστούν τα δυτικά πρότυπα στις πόλεις της Ανατολής.

Στις πολεοδομικές αυτές διαδικασίες, βλέπει κανείς τη σύγκρουση των αντιλήψεων, την προσπάθεια του εκσυγχρονισμού της οθωμανικής κυβέρνησης, αλλά και την εκμετάλλευση των ευκαιριών από το ελληνικό στοιχείο και, φυσικά, τη μεταβολή των πόλεων. Κατεδαφίζονται τείχη, ευθυγραμμίζονται δρόμοι, θεσπίζονται οικοδομικοί κανονισμοί, δημιουργείται υποδομή, δίκτυα, λιμάνια, σιδηροδρομικοί σταθμοί, σχεδιάζονται νέες περιοχές στις πόλεις, και ανασχεδιάζονται τα κατεστραμμένα από τις πυρκαγιές κέντρα τους σε όσο γίνεται ορθογωνισμένα πρότυπα.

Για τις πόλεις που αναλύονται στο βιβλίο, παρατίθεται και εξετάζεται ένα πολύ μεγάλο πλήθος στοιχείων από αδημοσίευτα σχέδια και έγγραφα από ελληνικά αρχεία, αγγλικά και γαλλικά αρχεία προξενικών και άλλων αρχών, το αρχείο της Aliance Israelite Universelle, καθώς και αναφορές από τον Τύπο της εποχής, που καθιστούν το βιβλίο πολύτιμο, όπου με ακρίβεια και συνέπεια η συγγραφέας αναλύει ακριβώς τη "μεταξύ Ανατολής και Δύσης" εξέλιξη της πόλης στη Βαλκανική στον 19ο αιώνα.

Το πρόβλημα του "πού ανήκει" η Βαλκανική και η Μικρά Ασία είναι θεμελιώδες και έχει εκφραστεί σε όλο το φάσμα του πολιτισμικού, κοινωνικού, οικονομικού και πολιτικού βίου των χωρών αυτών, αν, δηλαδή, όφειλαν μετά την "απελευθέρωσή τους από τον οθωμανικό ζυγό" να ακολουθήσουν μια κατεύθυνση δυτική, απεμπολώντας τις ρίζες τους και τον πολιτισμό τους ως "ανατολίτικο" και (ταυτόσημα) βάρβαρο, απολίτιστο, οπισθοδρομικό, ή είχαν και άλλο δρόμο εξέλιξης.

Ο πολιτισμός της Ανατολής έχει, για προφανείς λόγους, κατασυκοφαντηθεί από τις αρχές του 19ου αιώνα, και αυτό δεν είναι αποτέλεσμα μόνον των ρομαντικών περιηγητών από τη Δυτική Ευρώπη, που έψαχναν να βρουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό, αλλά συνέπεια της ανάπτυξης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη, που προσπαθούσε με κάθε μέσο να επιβάλει τη δική της οικονομική κυριαρχία στην Ανατολή - και, φυσικά, ο πολιτισμός στο σύνολό του λειτούργησε και σαν δίοδος αποδοχής της κυριαρχίας αυτής. Είναι προφανές, ακόμη, ότι λύσεις του "εθνικού ζητήματος", όπως τις οραματίστηκε ο Ρήγας, δε συνάδουν με τις επιδιώξεις των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών, που προτιμούν τη διαίρεση των λαών σε αλληλοσφαγιαζόμενες μερίδες, αντί της ειρηνικής συνύπαρξης στην οποία διαβιούσαν αιώνες ολόκληρους κάτω από την οθωμανική ομπρέλα. Τα παραδείγματα της Βαλκανικής τότε, της Κύπρου, της Παλαιστίνης, της Γιουγκοσλαβίας τώρα, είναι πολύ εύγλωττα.

Ακόμη, η "ασιατική στασιμότητα" των οθωμανών, αλλά και Ελλήνων, ερχόταν σε αντίθεση με την "αναπτυξιακή λογική" του καπιταλισμού. Η αυτάρκεια της ζωής, που εμφανίζεται σε ανατολικές κοινωνίες, είναι κάτι το εντελώς ασυμβίβαστο με το διαρκές κυνήγι του "μεγαλύτερου", "νεότερου", "επικερδέστερου", που χαρακτηρίζει, όχι μόνο τον καπιταλισμό, αλλά το δυτικό τρόπο σκέψης, γενικότερα.

Και ας θυμηθούμε, αντίθετα, ότι δίπλα στο Ring της Βιέννης, στη Champs Elysees στο Παρίσι και στην Regent street στο Λονδίνο υπήρχαν οι εργατικές συνοικίες και τα slums, όπου ενδημούσαν η χολέρα, η πανούκλα και η φυματίωση. Το πρόβλημα, λοιπόν, είναι ταξικό και όχι τεχνικό. Πρόοδος, λοιπόν, δε σημαίνει κατ' ανάγκην και αποδοχή του δυτικού μοντέλου, σε καμία περίπτωση, αλλού είναι το πρόβλημα.

Γεώργιος Μ. ΣΑΡΗΓΙΑΝΝΗΣ

Η ρωσική "Ζάρια", το πρώτο τμήμα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού (ΔΔΣ)(International Space Station), εκτοξεύτηκε πριν μια βδομάδα με επίσης ρωσικό πύραυλο και βρίσκεται σε τροχιά. Στις 3 Δεκέμβρη, ένα αμερικανικό διαστημικό λεωφορείο θα σταλεί για να εγκαταστήσει την "Ενότητα", μία επτά μέτρων μήκους βάση πρόσδεσης έξι διαστημικών οχημάτων, που θα συνδεθεί με τη "Ζάρια" (στα ρωσικά σημαίνει ανατολή), και θα αποτελέσει την κεντρική επιφάνεια ανάπτυξης του σταθμού.

Παρά τα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ρωσική διαστημική υπηρεσία, την υπέρβαση του προϋπολογισμού της ΝΑΣΑ και τις φωνές αντίδρασης που έχουν υψώσει Αμερικανοί πολιτικοί για τη χρηματοδότηση του ρωσικού διαστημικού προγράμματος από την Ουάσιγκτον, τα πρώτα σταθερά βήματα για τη δημιουργία του πρώτου Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού έγιναν. Μάλιστα, παρά τους πρώτους κακούς οιωνούς, η συνεργασία ΗΠΑ, Ρωσίας, Ευρωπαϊκής Ενωσης, Καναδά, Βραζιλίας, Ιαπωνίας φαίνεται πως αρχίζει να αποδίδει καρπούς. Θα ευοδωθούν, τελικώς, τα σχέδια ολοκλήρωσης αυτού του σημαντικού προγράμματος, που λέγεται πως μεταξύ άλλων θα προωθήσει την έρευνα σε νευραλγικούς τομείς της επιστήμης (βιοτεχνολογία, παρασκευή φαρμάκων, μελέτη ανθρώπινης και ζωικής ύπαρξης σε περιβάλλον σχεδόν μηδενικής βαρύτητας); Η οριστική απάντηση μέλλει να δοθεί αργότερα. Ορισμένοι λένε ότι θα τα ξέρουμε όλα μέχρι το 2006, οπότε υποστηρίζεται πως θα έχει ολοκληρωθεί το πρόγραμμα, σημερινού κόστους άνω του ποσού των 60 δισ. δολαρίων. Μέχρι τότε, εμείς θα αναμένουμε νεότερα αντλώντας υπομονετικά πληροφορίες από τους ανάλογους κόμβους που συναντάμε στο κυβερνοχώρο, όπως ο ISS (NASA) (Διεθνής Διαστημικός Σταθμός ΝΑΣΑ) στη διεύθυνση http: //station. nasa. gov/reference/ και οISS Gallery (Διεθνής Διαστημικός Σταθμός - "Πινακοθήκη") στη διεύθυνση http: //station. nasa. gov/gallery/index. html.

Ορισμένοι μπορεί να αναρωτηθούν ποιος ο λόγος ύπαρξης ενός Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού, τη στιγμή που η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει μία σειρά καυτών ζητημάτων πάνω και σε σχέση με τον πλανήτη Γη. Ο κόμβος της ΝΑΣΑ για το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό επιχειρηματολογεί υπέρ του προγράμματος με μία σειρά ενδιαφερουσών προτάσεων:

- Ενας νέος διαστημικός σταθμός θα δημιουργήσει ένα μόνιμο ινστιτούτο επιστημών στο διάστημα προκειμένου να προωθηθεί η διενέργεια μακροχρόνιων ερευνών σε περιβάλλον σχετικής μηδενικής βαρύτητας.

- Θα γίνουν αποτελεσματικές ιατρικές έρευνες στο διάστημα με σημαντικά οφέλη για την υγεία του ανθρώπινου γένους.

- Θα αναπτυχθούν νέα υλικά και διαδικασίες επεξεργασίας στοιχείων απαραίτητες για τη σημερινή και μελλοντική βιομηχανία.

- Θα εξασφαλιστεί η ανάπτυξη συνεργασίας μεταξύ των χωρών (διευκρίνιση: των πλούσιων χωρών...).

Τώρα, που αποφασίσατε ότι θέλετε να ενημερωθείτε για το πρόγραμμα δημιουργίας του "Αϊ Ες Ες" (ΔΔΣ), μπορείτε να ανατρέξετε στις σχετικές πληροφοριακές στήλες του κόμβου της ΝΑΣΑ και να μάθετε λεπτομερώς ποιοι και πότε θα αποτελέσουν το πρώτο πλήρωμα του νέου διαστημικού σταθμού, από ποια μέρη θα απαρτίζεται ο "Αϊ Ες Ες" και πώς θα συμβάλει στη δημιουργία του εκάστη από τις 16 χώρες που συνεργάζονται στο πρόγραμμα. Επιπλέον, υπάρχει εκπαιδευτικό υλικό για ανήσυχους καθηγητές και μαθητές, πληροφοριακό ιστορικό υπόβαθρο και επιστημονικό υλικό σχετικά με το Διεθνή Διαστημικό Σταθμό, και τέλος όλες οι νεότερες ειδήσεις από το "μέτωπο" των εργαστηρίων και του στρατηγείου των Εθνικής Αμερικανικής Διαστημικής Υπηρεσίας, European Space Agency (Ευρωπαϊκή Διαστημική Υπηρεσία) στη διεύθυνση http: //www.estec. esa. nl/spaceflight/.

Παρά την εντυπωσιακή πρώτη σελίδα του κόμβου της Ευρωπαϊκής Διαστημικής Υπηρεσίας, όπου φιγουράρει η μελλοντική εικόνα του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού, θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι δεν πρόκειται για έναν από τους πλέον ενημερωμένους κόμβους. Ωστόσο, μπορείτε να βρείτε συγκεκριμένες πληροφορίες για την ευρωπαϊκή συμμετοχή, ερευνητικές προτάσεις στους τομείς βιοτεχνολογίας, φυσικής, ενώ υπάρχει και ειδικό "προσκλητήριο" σε ομάδες Ευρωπαίων επιστημόνων ερευνητικής βιομηχανίας.

Οσο για τον κόμβο της Ρωσικής Διαστημικής Υπηρεσίας(http: //liftoff. msfc. nasa. gov/rsa/rsa. html),που στην ουσία δεν είναι παρά παρακλάδι του κεντρικού κόμβου της ΝΑΣΑ, η κατάσταση είναι στα ίδια επίπεδα. Οσοι αναζητούν περισσότερες πληροφορίες γύρω από το σημερινό διαστημικό πρόγραμμα θα μείνουν σχετικώς ευχαριστημένοι, υπό την προϋπόθεση πως αρκούνται στην παροχή στοιχείων που έχουν να κάνουν με την παρουσία και τις προόδους της σημερινής Ρωσίας στο διάστημα. Βέβαια, αυτό το τελευταίο "ελέγχεται" ως... ανακριβές, εάν, βέβαια, κανείς τολμήσει να συγκρίνει το παρόν με το λαμπρό παρελθόν της πρώην ΕΣΣΔ στον τομέα της διαστημικής έρευνας... Ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα είναι η παιδική στήλη του κόμβου για το διάστημα, όπου με έναν ιδιαίτερα απλό και έξυπνο τρόπο οι έφηβοιπρο(σ)καλούνται να λύσουν τις πρώτες τους απορίες γύρω από την αστρονομία, τη διαστημική και την αστροναυτική.

Δ. ΟΡΦ.