"... είναι αναμφισβήτητο ότι οι οικουμενικές κατακτήσεις του Αλέξανδρου οδήγησαν όλον τον τότε γνωστό κόσμο στο κατώφλι μιας νέας πνευματικής άνθησης, επίκεντρο της οποίας υπήρξε η Αλεξάνδρεια (... ). Η Αρχαία Αλεξανδριανή Βιβλιοθήκη, υπήρξε το λίκνο ενός επιστημονικού εγχειρήματος τόσον αξιόλογου, ώστε να έχει παραμείνει ανυπέρβλητο μέχρι τους νεότερους χρόνους".

Μουσταφά Ελ. ΑΜΠΑΝΤΙ

Οπως είναι γνωστό, ο θάνατος που βρήκε τον Αλέξανδρο στα 33 του χρόνια, ματαίωσε και την πραγματοποίηση των μεγαλεπήβολων σχεδίων, ένα από τα οποία ήταν η ίδρυση και δημιουργία μιας βιβλιοθήκης στην Αίγυπτο, στις εκβολές του τροφοδότη της γης ποταμού Νείλου, στο χώρο που είχε επιλέξει για πρωτεύουσα και έδωσε το όνομά του: Αλεξάνδρεια. Αυτό το έργο ολοκλήρωσαν οι επίγονοί του.

"Ο συγγραφέας του παρόντος τεκμηριώνει τη μελέτη του με στοιχεία από πληθώρα ερευνών και ευρημάτων (... ) φτιάχνει τη δική του ελάσσονα βιβλιοθήκη, σύμβολο της μεγάλης, κατεστραμμένης προ πολλού, Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας (... ). Την αναβίωση αυτού του συμβόλου επιδιώκει το Πρόγραμμα Ανασύστασης της Αρχαίας Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης" της Ουνέσκο, ανταποκρινόμενη στο πάγιο αίτημα της αιγυπτιακής κυβέρνησης με την οικονομική υποστήριξη του Αναπτυξιακού Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών, δηλαδή την "αποκατάσταση, βάσει σύγχρονων κριτηρίων, της διαχρονικής αξίας της", της ΜΑΒ δηλαδή, γράφει ανάμεσα σε πολλά άλλα ενδιαφέροντα, στην εισαγωγή του ο Φεντερίκο Μάγιορ, γενικός διευθυντής της Ουνέσκο. Σκοπός του είναι να βοηθήσει το σημερινό αναγνώστη να συλλάβει και να κατανοήσει την αγωνιώδη προσπάθεια του συγγραφέα να δώσει μια πλήρη εικόνα της πολιτιστικής πραγματικότητας κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους, να είναι νηφάλιος και αντικειμενικός στις εκτιμήσεις και αποτιμήσεις του και να αποδίδει τα ίσα σε όλους, όσον αφορά στις ευθύνες για την καταστροφή των βιβλιοθηκών και τον αφανισμό ενός και πλέον εκατομμυρίου βιβλίων της Μεγάλης Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης κυρίως, αλλά και των άλλων βιβλιοθηκών, εξίσου σημαντικών που αποτελούσαν "αποθήκες γνώσεων", τη σοφία του αρχαίου ελληνικού πρώτα, ρωμαϊκού κατά δεύτερο λόγο και αραβικού κόσμου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι "η Αλεξάνδρεια διατήρησε τη φήμη ως του καλύτερου εκπαιδευτικού κέντρου" όλη τη ρωμαϊκή περίοδο, οπότε παρατηρήθηκε μεγάλο ενδιαφέρον για τη θρησκεία και τη φιλοσοφία, που έπαιξε καθοριστικό ρόλο σχετικά με την τύχη του Μουσείου και της Βιβλιοθήκης.

Είχε τεράστια φήμη, γεγονός που "πτοούσε τους συγγραφείς". Ηταν η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη του αρχαίου κόσμου, κέντρο επιστημονικών ερευνών, πόλος έλξης λογίων από όλες τις μεσογειακές χώρες. Τόσο η Βιβλιοθήκη, όσο και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας "υπήρξαν κορυφαίες και αντιπροσωπευτικές εκφάνσεις του πολιτισμού της ελληνιστικής περιόδου" και σ' αυτό χρωστάει την ίδρυσή του "το αρχαίο Πανεπιστήμιο της Αλεξάνδρειας, το οποίο παρέμεινε φωστήρας της σοφίας και της επιστημονικής γνώσης πάνω από επτά αιώνες".

Ο Μέγας Αλέξανδρος, όπως είναι γνωστό, δεν πρόφτασε να πραγματοποιήσει τα μεγαλεπήβολα σχέδιά του. Αφησε όμως, εκτός από το όραμα της μεγάλης αυτοκρατορίας, μια τεράστια περιοχή του τότε κόσμου όπου οι πάντες σχεδόν μιλούσαν την ελληνική γλώσσα. Βρήκαν έτσι έτοιμο το κλίμα οι επίγονοι και συνέχισαν, στο μέτρο των δυνάμεών τους, αυτό το έργο. "Μέσα σ' αυτό το κλίμα αναγέννησης του πνεύματος δημιουργήθηκαν η Βιβλιοθήκη και το Μουσείο της Αλεξάνδρειας" από τον Πτολεμαίο τον Λάγου ή Σωτήρα, που "φιλοδοξούσε να συγκεντρώσει στη βιβλιοθήκη" του "στην Αλεξάνδρεια κείμενα όλων των επιφανών ανδρών, αληθινά αξιόλογα", από το γιο του Πτολεμαίο το Φιλάδελφο ή από τον Δημήτριο τον Φαληρέα, που διατέλεσε και επικεφαλής της Βασιλικής Βιβλιοθήκης για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οι γνώμες των ερευνητών και στο σημείο αυτό δε συμφωνούν και το ερώτημα: ποιος ήταν ο ιδρυτής της Αλεξανδρινής Βιβλιοθήκης παραμένει αναπάντητο.

Σύμφωνα με τον ερευνητή συγγραφέα του βιβλίου τούτου η Αλεξανδρινή Βιβλιοθήκη είχε ως πρότυπο τις Αθηναϊκές: την πρώτη δημόσια βιβλιοθήκη, που εγκαινίασε ο Πεισίστρατος τον 6ο π. Χ. αιώνα, αλλά και τη βιβλιοθήκη της Ακαδημίας Πλάτωνος, όπως και του Λυκείου του Αριστοτέλους, που εθεωρείτο "πνευματικός πατέρας της αλεξανδρινής βιβλιοθήκης", σύμφωνα με τον Στράβωνα. Η ΜΑΒ περιελάμβανε και διαφορετικές εκδόσεις του ίδιου έργου, όπως "εκ Χίου, εκ Σινώπης, εκ Μασσαλίας", αλλά εκτός από αρχαιοελληνικά και ρωμαϊκά και αραβικά κείμενα, "διέθετε και βουδιστικά". Οι Πτολεμαίοι ήταν μανιώδεις συλλέκτες και πλήρωναν για την αγορά βιβλίων αδρά ποσά στις αγορές κυρίως της Αθήνας και της Ρόδου. Η μετάφραση της εβραϊκής Πεντατεύχου από τους Ο στην ελληνική γλώσσα, που έγινε "για να καλυφθούν οι ανάγκες της πολυπληθούς ιουδαϊκής κοινότητας που είχε εξελληνισθεί", ολοκληρώθηκε χάρη στην "αφθονία του υλικού που διέθετε η Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας".

Οι διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου συναγωνίζονταν ποιος "θα καταστήσει το δικό του βασίλειο επιφανέστερο, ισχυρότερο, αλλά και πολιτιστικά ανώτερο από τα υπόλοιπα". Ετσι δημιουργήθηκαν βιβλιοθήκες και επιστημονικά κέντρα έρευνας σε πολλές άλλες πόλεις εκτός από την Αλεξάνδρεια. "Προοδευτικά ο θεσμός της δημόσιας βιβλιοθήκης κατέστη αναγκαία παράμετρος της ζωής των περισσότερων ελληνιστικών πόλεων, τόσο των μεγάλων όσο και των μικρότερων". Σύμφωνα με το έθιμο της εποχής επιβαλλόταν να υπάρχει βιβλιοθήκη στον περίβολο του ναού. Εκτός αυτού και οι βασιλικές κατοικίες είχαν βιβλιοθήκες και αρχειοφυλάκια.

Πλήθος επιστημόνων, γραφέων, αντιγραφέων καλλιγράφων εργάζονταν εκεί για σχολιασμό κειμένων, αντιγραφές, καταλογογράφηση (υπήρξε λεπτομερής αλφαβητικός κατάλογος που βοηθούσε τους μελετητές), κριτική αξιολόγηση, ταξινόμηση σε κατηγορίες κλπ. "Η πληθώρα βιβλίων που διέθεταν οι ερευνητές υπήρξε πολύτιμο ερευνητικό εργαλείο (... ). Πρώτη φορά συγκεντρώθηκε στην ίδια βιβλιοθήκη υλικό όχι μόνο ελληνικής αλλά και μεσανατολικής προέλευσης. (... ) Πρώτη φορά στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος, καθορίστηκαν οι αρχές, προσδιορίστηκαν οι μέθοδοι και τέθηκαν γενικά οι βάσεις της εμπεριστατωμένης έρευνας". Σ' αυτό βοήθησε πολύ και η ανταλλαγή γνώσεων και επιστημονικού υλικού.

Ολος αυτός ο ανεκτίμητος πλούτος αφανίστηκε και κανείς δεν μπορεί να ξέρει το συγκεκριμένο λόγο της καταστροφής. Κι εδώ οι γνώμες των ερευνητών διίστανται. Αλλα βιβλία κάηκαν, όταν ο Ιούλιος Καίσαρας διέταξε να πυρποληθούν τα νεώρια. Σύμφωνα με την αντικειμενική πληροφορία του Αμμιανού Μαρκελλίνου, μια ανεκτίμητη βιβλιοθήκη 700.000 τόμων αφανίστηκε "διά πυρός (... ) επί δικτατορίας Ιουλίου Καίσαρος". Ο συγγραφέας του βιβλίου τούτου δεν αποδέχεται την πληροφορία ότι ο Αμρ, κατ' εντολήν του χαλίφη Ομάρ "χρησιμοποίησε τα βιβλία... για τη θέρμανση των λουτρών της Αλεξάνδρειας ως καύσιμα". Και "χρειάστηκαν έξι ολόκληροι μήνες, ώσπου να ολοκληρωθεί η καταστροφή τους". Κλείνει υπέρ της άποψης ότι την τελειωτική καταστροφή επέφεραν οι πρώτοι χριστιανοί, που αντιμάχονταν κάθε παγανιστικό στοιχείο και κυρίως οι τυχοδιώκτες Σταυροφόροι, που είναι οι κυρίως υπεύθυνοι για την τρομερή καταστροφή των βιβλιοθηκών και τον αφανισμό των βιβλίων. Εχει τους λόγους του. Και τεκμηριώνει τις απόψεις του με πλήθος σημειώσεων, βασισμένος σε πηγές, από τις οποίες παραθέτει επιλογή τεσσάρων σελίδων. Η μελέτη συμπληρώνεται με κατάλογο φωτογραφιών και ευρετήριο.

Η μετάφραση της κυρίας Λένας Κασίμη είναι πολύ καλή και η έκδοση προσεγμένη και καλαίσθητη, αποτελεί σημαντική προσφορά στον τόπο.

Ο αντικειμενικός αναγνώστης του σημαντικού βιβλίου για το οποίο μιλάμε, θα βγάλει τα δικά του συμπεράσματα. Εκείνο που έχει σημασία για μας είναι πως το μεγαλύτερο και πολυτιμότερο θησαυροφυλάκιο γνώσεων του αρχαίου κόσμου, το μεγαλύτερο μέρος του οποίου αποτελούσε η αρχαιοελληνική σοφία, τα πρωτότυπα έργα των μεγάλων δημιουργών της ελληνικής αρχαιότητας, δεν υπάρχει πια... (Εκδόσεις "ΣΜΙΛΗ", Αθήνα 1998, σ.268).

Ελένη ΧΩΡΕΑΝΘΗ

***

Οπου και αν κοιτάζω βλέπω ανθρώπους που πονούν. Με το ίδιο βλέμμα που περιεργάζομαι το τριαντάφυλλο που άφησε φεύγοντας το απόγευμα στα σκαλοπάτια μου κοιτάζω στις τρεις ακριβώς την αλλαγή της βάρδιας σ' ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας. Αν χαθεί η ανθρωπιά, δε θα 'χουν πολλή σημασία τα δειλινά και οι θάλασσες. Εκτός από τα λόγια για τον έρωτα και τη μοναξιά, υπάρχει και ο καπιταλισμός που τσακίζει ψυχές και κόκαλα.

***

***

Η συνάντησή της με τις επαναστατικές δυνάμεις της κοινωνίας θα μετατρέψει την κριτική της στην ηθική και τη βαρβαρότητα σε κριτική της πολιτικής οικονομίας και του καπιταλισμού.

Η ανατροπή των αιτιών που χώρισαν τη χειρωνακτική από τη διανοητική εργασία, θα είναι η σύνθεση ενός νέου κόσμου που η τέχνη θα είναι ζωή και όχι η ζωή τέχνη.

Παύλος ΡΟΥΦΑΣ