Παραδείγματα και στοιχεία από χώρες του σκανδιναβικού «τόξου», όμως, είναι αποκαλυπτικά για το ότι και εκεί έχει προχωρήσει και είναι κυρίαρχο το μοντέλο του επιχειρηματικού δημόσιου πανεπιστημίου, δηλαδή των ιδρυμάτων που κυνηγούν χρηματοδοτήσεις, που κάνουν περικοπές στη λογική της εξοικονόμησης κόστους, που διαπλέκονται με τις επιχειρήσεις και υποτάσσουν την έρευνά τους στις προτεραιότητες και τις ανάγκες του κεφαλαίου.

Στη Σουηδία η άνοδος του πληθωρισμού, που φέρνει αυξήσεις στο κόστος σε όλες τις πλευρές της ζωής, έχει αντίκτυπο και στα πανεπιστήμια, όπου αυξάνεται το κόστος των λειτουργιών τους (μισθολογικό, ενοίκια κ.ά.), χωρίς να αντισταθμίζεται αυτό με βάση τις ανάγκες από την κρατική χρηματοδότηση. «Είναι δύσκολο να δούμε πώς τα πανεπιστήμια θα μπορέσουν να διατηρήσουν την ίδια ποιότητα εκπαίδευσης», σημείωναν φοιτητικές ενώσεις της χώρας με βάση τον προϋπολογισμό του 2023 και προέβλεπαν μειώσεις σε θέσεις εισακτέων.

Την ίδια περίοδο προβλέφθηκαν αύξηση των επιτοκίων των φοιτητικών δανείων και επανακαθορισμός του τρόπου αποπληρωμής, όπως και έλλειψη φοιτητικής στέγης, καθώς σταδιακά καταργείται η επενδυτική στήριξη για νέες κατασκευές ενοικιαζόμενων κατοικιών για φοιτητές, ενώ το κόστος της ανέγερσης συνεχίζει να αυξάνεται. Ταυτόχρονα, δεν εφαρμόζεται καμία αύξηση στο στεγαστικό επίδομα, παρά τις αυξήσεις ενοικίων για τους φοιτητές και γενικότερα την αύξηση του κόστους ζωής. Και, μαζί με τα παραπάνω, μειώθηκαν τα κονδύλια για την Υγεία των φοιτητών.

Αντίστοιχα στοιχεία έρχονται και από τη Δανία. Η λογική της «αυτονομίας των ιδρυμάτων», δηλαδή η μείωση της κρατικής χρηματοδότησης και ο εξαναγκασμός των πανεπιστημίων σε κυνήγι για την εύρεση πόρων, που είναι η επίσημη πολιτική του κράτους για τα πανεπιστήμια, δημιουργούν προβλήματα ακόμα και σε ιδρύματα - ναυαρχίδες, όπως το DTU (Πολυτεχνείο της Δανίας), που αντιμετώπιζε έλλειμμα ύψους 390 εκατ. κορονών για το 2022 και 260 εκατ. για το 2023.

Τον Δεκέμβρη του 2022 η διοίκηση του DTU ανακοίνωσε ότι «θα παρθούν πρωτοβουλίες για τη μείωση του κόστους», σημειώνοντας μεταξύ άλλων: «Μείωση θα γίνει σε εργασίες συντήρησης, αναβολή κατασκευής προγραμματισμένων κτηρίων κ.λπ. Οι μειώσεις δαπανών θα περιλαμβάνουν επίσης το πανεπιστημιακό προσωπικό. Θα παγώσουν οι προσλήψεις και αρχικά θα προσφερθεί στους υπαλλήλους η δυνατότητα να υποβάλουν αίτηση για πρόγραμμα εθελούσιας εξόδου». Ενώ ο διευθυντής του ιδρύματος τόνιζε: «Στόχος μας είναι να δρομολογήσουμε τώρα τις αναγκαίες μειώσεις δαπανών, για να διασφαλίσουμε ότι θα παραμείνουμε ένα ισχυρό πανεπιστήμιο στο μέλλον».

Από 1η Μάη 2023 περικόπηκε δραστικά από το κράτος και το επίδομα ανεργίας για τους απόφοιτους των μεταπτυχιακών (master), που δίνεται πια για 1 έτος αντί για 2, και μειώθηκε και το ποσό του σε λίγο πάνω από 1.000 ευρώ, που σημαίνει ότι το καθαρό ποσό μετά την αφαίρεση των φόρων θα είναι περίπου 35% κάτω από το όριο της φτώχειας και θα είναι αδύνατο να ζήσει κανείς στη Δανία με αυτό.

Παράλληλα, πέρυσι η κυβέρνηση της Δανίας ανακοίνωσε ότι ο χρόνος για τις μεταπτυχιακές σπουδές master θα μειωθεί από δύο χρόνια - που είναι σήμερα - σε έναν χρόνο, υποβαθμίζοντας έτσι το αντίκρισμα αυτών των τίτλων σπουδών.

Την ίδια στιγμή τα πανεπιστήμια, κυρίως σε ερευνητικό επίπεδο, είναι πλήρως ευθυγραμμισμένα με τις προτεραιότητες και τις απαιτήσεις του κεφαλαίου, σε βάρος πάντα της ισόρροπης ανάπτυξης όλων των επιστημών και γνωστικών αντικειμένων. Χαρακτηριστικό σε αυτό το πλαίσιο είναι το παράδειγμα του Πανεπιστημίου της Κοπεγχάγης, που το 2019, εν μία νυκτί και με βάση κυβερνητική απόφαση για μείωση 2% της χρηματοδότησής του, έκλεισε μια σειρά Τμήματα κλασικών και ανθρωπιστικών σπουδών και απέλυσε εκατοντάδες εργαζόμενους.

Ταυτόχρονα, η δανέζικη κυβέρνηση ενέκρινε το 2019 δύο πακέτα συνολικού ύψους 17,1 εκατ. ευρώ για την ενίσχυση, από το Ταμείο Ανάκαμψης, των ερευνών κατά παραγγελία του μεγάλου κεφαλαίου. Πόσο μοιάζει αλήθεια αυτό με το 1 δισ. που διαφημίζει εδώ η ελληνική κυβέρνηση για τα πανεπιστήμια...

Επιχειρηματικοί κολοσσοί της ιατροφαρμακευτικής παραγωγής (δυναμικός κλάδος για τη Δανία) διασυνδέονται με 9 πανεπιστήμια, με πάνω από 12.700 ερευνητές, που δουλεύουν σε προγράμματα τα οποία ιεραρχούν οι μονοπωλιακοί όμιλοι.

Παράλληλα, έχουν υλοποιηθεί τουλάχιστον 30 μεταπτυχιακά και προπτυχιακά ερευνητικά προγράμματα από εταιρείες που δραστηριοποιούνται στο πλευρό της πολεμικής μηχανής του ΝΑΤΟ, ενώ κάθε χρόνο υπάρχουν 8-10 θέσεις πρακτικής άσκησης για προγράμματα της «Lockheed» στις ΗΠΑ. Στο Πανεπιστήμιο του Ααρχους αναπτύχθηκε το πρόγραμμα προσομοίωσης οδήγησης επανδρωμένων και μη οχημάτων για μελλοντικές στρατιωτικές αποστολές, αξιοποιώντας και τεχνογνωσία των αμερικανικών Ενόπλων Δυνάμεων, καθώς το εν λόγω πρόγραμμα είναι μέρος ενός συνολικότερου προγράμματος του ΝΑΤΟ. Τον Απρίλη του 2022 η δανέζικη κυβέρνηση αποφάσισε τη δημιουργία - στο πλαίσιο του Πολυτεχνείου της Δανίας - ερευνητικού κέντρου αποκλειστικά για τις ανάγκες του ΝΑΤΟ, το οποίο θα χρηματοδοτείται με 2,2 εκατ. ευρώ τον χρόνο από τον δημόσιο προϋπολογισμό Ερευνας.

Τα δανέζικα πανεπιστήμια θα συνεισφέρουν δύο υπηρεσίες στο ΝΑΤΟ: Από τη μια θα πραγματοποιούνται οι δοκιμές και η κατασκευή νέων τεχνολογιών, από την άλλη τα πανεπιστήμια θα βοηθάνε τις εταιρείες όπλων να πωλούν ευκολότερα και πιο γρήγορα την τεχνολογία τους.

Συμπερασματικά πρέπει να κρατήσουμε ότι αν και τα δημόσια πανεπιστήμια είναι αυτά που κυριαρχούν σε όλη την Ευρώπη, το άνοιγμα της «αγοράς» της Ανώτατης Εκπαίδευσης στον ιδιωτικό τομέα επιφέρει ραγδαία αρνητικές συνέπειες στα δημόσια πανεπιστήμια, που λειτουργούν όλο και περισσότερο με ιδιωτικοοικονομικούς όρους, μπαίνουν στη λογική να κοστολογούν τις σπουδές τους και να εμπορεύονται υπηρεσίες και υποδομές. Ετσι πέφτει και η ποιότητα των σπουδών, όταν αυτές γίνονται εμπόρευμα, έρμαιο στις διακυμάνσεις της αγοράς, που συναρτάται με την κερδοφορία ή ακόμα και την επιβίωση των ιδρυμάτων.

Τόσο στα σχόλια της διαβούλευσης του νομοσχεδίου της κυβέρνησης για τα ιδιωτικά πανεπιστήμια, όσο και στη δημόσια συζήτηση έχει τεθεί έντονα το θέμα του άρθρου 16 του Συντάγματος, που το νομοσχέδιο ξεκάθαρα παραβιάζει. Θυμίζουμε ότι το άρθρο 16 απαγορεύει ρητά την ίδρυση μη κρατικών πανεπιστημίων, ενώ προβλέπει επίσης ότι οι σπουδές στα ανώτατα ιδρύματα είναι δωρεάν.

Το πρώτο επιχείρημα που πρόβαλε ο υπουργός Παιδείας, ότι τάχα το άρθρο 16 ήταν ένα κατασκεύασμα της χούντας για να έχει τα πανεπιστήμια υπό κρατικό έλεγχο, το «μάζεψε» πολύ γρήγορα αφού το καταρρίπτει η ίδια η Ιστορία. Για του λόγου το αληθές, απλά σημειώνουμε ότι στο ετήσιο διάγγελμά του, που απηύθυνε από την τηλεόραση και το ραδιόφωνο στις 16 Δεκεμβρίου 1972, ο Γεώργιος Παπαδόπουλος είχε πει ότι «ευρισκόμεθα εις συνεργασίαν με αμερικανικόν πανεπιστήμιον, προκειμένου να αρχίσωμεν, εφ' όσον τελικώς εξελιχθούν αι συνομιλίαι και αι συμφωνίαι καλώς, τας ενεργείας μέσω των οποίων θα λειτουργήση εις την χώραν ξενόγλωσσον Πανεπιστήμιον, προς παροχήν μεταπτυχιακής εκπαιδεύσεως». Στα σχέδια της χούντας τότε για ιδιωτικά πανεπιστήμια - παραρτήματα ιδρυμάτων του εξωτερικού - έβαλαν φραγμό οι κινητοποιήσεις του φοιτητικού κινήματος που είχαν ανάμεσα στα αιτήματά τους την αναστολή λειτουργίας ξένων κολεγίων (αν και το Deree λειτούργησε από τότε).

Το άρθρο 16 διατυπώθηκε στην αναθεώρηση του Συντάγματος το 1975, μια περίοδο που σηματοδοτούνταν από την προσπάθεια της αστικής τάξης να δημιουργήσει ένα πιο ομαλό κλίμα εδραίωσης της οικονομικής και πολιτικής εξουσίας της, παίρνοντας ταυτόχρονα τα αναγκαία διαρθρωτικά μέτρα για την αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης που είχε ανάγκη το κεφάλαιο εκείνη την εποχή, με στόχο πάντα να ενισχύει την κερδοφορία του. Σ' αυτό το πλαίσιο ο Δ. Νιάνιας (εισηγητής της κυβερνητικής πλειοψηφίας της ΝΔ) στη συζήτηση για το άρθρο 16 το 1975 μεταξύ άλλων υποστήριζε: «Το κράτος οφείλει να προστατεύση την ελευθερίαν του πνεύματος απολύτως και την ελευθερίαν των Ανωτάτων Ιδρυμάτων, όταν μάλιστα καθώς θα προτείνω η Ανώτατη Παιδεία είναι και οφείλει να είναι μόνον κρατική δια τον φόβον των μπίζνες...».

Σήμερα, η κυβέρνηση ερμηνεύει όπως τη βολεύει το άρθρο 16 προκειμένου να το παρακάμψει, επιβεβαιώνοντας ότι το αστικό κράτος δεν «κωλώνει» πουθενά, ούτε στο Σύνταγμα, που το έχει «κορόνα στο κεφάλι του», όταν πρόκειται να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα των επιχειρηματικών ομίλων. Μάλιστα, ένα από τα επιχειρήματά της είναι ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας έκρινε ως «σύμφωνη με το Σύνταγμα» την επιβολή διδάκτρων στα μεταπτυχιακά προγράμματα των δημόσιων πανεπιστημίων και τα δίδακτρα στο Ελληνικό Ανοιχτό Πανεπιστήμιο, άρα το άρθρο 16 έχει ξαναπαραβιαστεί, με «πράσινο φως» από το ΣτΕ.

Κόντρα όμως στα τέσσερα - πέντε ονόματα συνταγματολόγων, κυρίως από τον χώρο του ΠΑΣΟΚ, που επικαλείται ο υπουργός Παιδείας, έχουν βγει άλλοι οχτώ συνταγματολόγοι και ένα πρώην στέλεχος του ΣτΕ, που ξεκαθαρίζουν ότι η παράκαμψη του άρθρου 16 είναι αντισυνταγματική, ενώ πάνω από 1.000 πανεπιστημιακοί ετοιμάζουν σχετική προσφυγή στο ΣτΕ.

Πρέπει να έχουμε ξεκάθαρο ότι η συνταγματική ρύθμιση δεν αρκεί όχι μόνο για να ικανοποιήσει τις σύγχρονες κοινωνικές ανάγκες στη μόρφωση, αλλά ούτε καν για να τις «προστατέψει» από τη βασική επιδίωξη του κεφαλαίου που περιφρουρεί το κάθε αστικό Σύνταγμα: Την καπιταλιστική κερδοφορία. Ωστόσο, χρησιμοποιώντας όλα τα όπλα που μπορεί να έχει το κίνημα σε αυτήν τη μάχη ενάντια στα ιδιωτικά πανεπιστήμια, δεν μπορεί να απεμπολήσει την ανάδειξη της ξεκάθαρης αντισυνταγματικότητάς τους.

Σ' αυτό το πνεύμα εξάλλου, το ΚΚΕ είχε τοποθετηθεί και στη συζήτηση για την αναθεώρηση του Συντάγματος το 2018, ζητώντας την επέκταση του άρθρου 16 με την ακόλουθη διατύπωση: «Η μόρφωση δεν είναι εμπόρευμα. Πλήρης διασφάλιση του ενιαίου και δημόσιου χαρακτήρα της Παιδείας με απαγόρευση στη λειτουργία ιδιωτικών εκπαιδευτηρίων στην Εκπαίδευση και Κατάρτιση. Πλήρης κατοχύρωση στη δωρεάν παροχή Παιδείας για όσους βρίσκονται στη χώρα». Γιατί φυσικά το άρθρο 16 δεν σηματοδοτεί μια «σοσιαλιστική νησίδα» στον ελληνικό εκπαιδευτικό χάρτη σήμερα, είναι όμως ένα εμπόδιο που η πράξη δείχνει ότι τους έχει δυσκολέψει τόσα χρόνια...