Δυο ουσιώδη χαρακτηριστικά της Τραγωδίας, όπως τη γνωρίζουμε από την Ιστορία του Θεάτρου, ήταν: 1. Το φρικαλέο αποτέλεσμα (π.χ. η αυτοκτονία της Ιοκάστης, αυτοτύφλωση του Οιδίποδα, Θυσία της Ιφιγένειας, τσεκούρι για τον Αγαμέμνονα) και 2. αυτό το φρικαλέο αποτέλεσμα δεν ήταν επιλογή συνειδητή των δρώντων προσώπων, αλλά προέκυψε ως περιπέτεια απροσδόκητη (1). Αν προοιμιάζω έτσι την περιγραφή ή ανάλυση της σημερινής εκπαιδευτικής τραγωδίας μας, αυτό δε σημαίνει ότι δε διακρίνω σ' αυτήν ίχνη συνειδητότητας και ευθύνης των φερόμενων ως πρωταγωνιστών, αλλά ότι αυτά που συμβαίνουν ή προοιωνίζονται να συμβούν είναι τόσο φρικτά, κατά τη γνώμη μου βέβαια (2), ώστε μου είναι αδύνατο να τα ερμηνεύσω ως συνειδητή επιδίωξη κάποιων. Μπορούν να ερμηνευτούν και ως τραγική περιπέτεια (3).

Τα τραγικά στοιχεία στη σημερινή εκπαιδευτική πραγματικότητα μπορούν - ως αρχικά συμπτώματα και ορατές ή προβλέψιμες συνέπειες - να συνοψιστούν στις εξής παραγράφους:

• Τραγική σύγχυση σκοπών, μέσων και κριτηρίων στη διαδικασία εξέτασης και αξιολόγησης των μαθητών, των θυμάτων.
• Τραγική μετάβαση του σχολικού χρόνου από τη χαρά της διδασκαλίας και μάθησης σε αγωνία και αβεβαιότητα για την ύπαρξή τους.
• Τραγική ανεπάρκεια σχολικών βιβλίων και σύγχυση προγραμμάτων.
• Τραγική περιπέτεια της παιδαγωγικής ευαισθησίας και σύγχυση συναφών εννοιών, όπως: Αυτοπεποίθηση και ελπίδα, γνώση και πληροφορία, κριτική ικανότητα και δεξιότητες, οργάνωση και λειτουργία σχολείου.
• Τραγωδία για τους νέους, τους γονείς, τους ευσυνείδητους εκπαιδευτικούς.
• Τραγωδία για την πολιτισμική κληρονομιά των Ελλήνων, που «αξιοποιείται» μάλλον προς ταλανισμό των νέων παρά ως αξία μορφωτική.
• Τραγωδία πολύπτυχη εις βάρος της ελληνικής κοινωνίας και της συνοχής της.

Με την ίδια σειρά, επιχειρούμε ανάλυση των παραπάνω επισημάνσεων και τεκμηρίωση, όπου κρίνεται αναγκαία για μη ειδικό αναγνώστη.

α. Συμπτώματα σύγχυσης και μη συνάρτησης (4) των σκοπών - μέσων - κριτηρίων στην εξέταση και αξιολόγηση των μαθητών του Λυκείου.

Ποιο σκοπό υπηρετούμε, όταν εξετάζουμε και αξιολογούμε τα παιδιά στις β` και γ` τάξεις του Λυκείου; Να τους δώσουμε Απολυτήριο Δευτεροβάθμιας ή Πρόσβαση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση; Ο πρώτος τίτλος δηλώνει Γενική Παιδεία, που κρίνεται αναγκαία για τον άνθρωπο ως μέλος της Κοινωνίας και της νομικά οργανωμένης Πολιτείας. Ο δεύτερος τίτλος αποτελεί βεβαιωτικό ότι ο κάτοχός του κρίνεται επαρκής για να παρακολουθήσει ειδικές σπουδές άλλου επιπέδου, αξιοποιώντας το χρόνο του, την οικονομία της οικογένειάς του και τις δαπάνες της κοινωνίας, προκειμένου να προσφέρει αργότερα υπεύθυνη επιστημονική υπηρεσία στην κοινωνία.

Ευνόητο ότι για τα δύο αυτά επίπεδα διαφέρουν τα κριτήρια εξέτασης - αξιολόγησης όχι μόνο ή κυρίως ως προς το βαθμό δυσκολίας, όσο κυριότατα ως προς την ουσία (5). Ποια η συνέπεια της σύγχυσης σκοπών και μέσων και κριτηρίων; Ενδεικτικά θυμίζω μια συνέπεια εξωτερική: Τον Ιούνιο του 1999, σε ώρα που η πολιτική ηγεσία δεν είχε λόγο να δείξει το σκυθρωπό της «μεταρρύθμισης» πρόσωπο, βρεθήκαμε μπροστά στο αδόκητο αποτέλεσμα να απορρίπτονται 28% των μαθητών β` Λυκείου. Αλλοι τόσοι «προβιβάστηκαν» με βαθμολογία, για την οποία μάλλον ντρέπονται να μιλήσουν. Τόση φθορά και τόση ταπείνωση της νιότης μπορεί να περιγραφεί ως εκπαιδευτική επιτυχία; (`Η είναι αποτέλεσμα της εκπαιδευτικής πολιτικής χωρίς εσωτερική συνάρτηση, που επιχειρούμε να αναλύσουμε παρακάτω;).

β. Αλλο επίτευγμα, η απίστευτη συρρίκνωση του χρόνου διδασκαλίας για να εξυπηρετηθούν οι διαδικασίες εξετάσεων σε όλη τη διάρκεια του λεγόμενου διδακτικού έτους, το οποίο ουσιαστικά λήγει με την ανακοίνωση διδακτέας - εξεταστέας ύλης την 20ή Απρίλη. Είναι πολύ αμφίβολο αν πραγματοποιούνται - με ομαλές συνθήκες - 110 πλήρεις εργάσιμες μέρες διδασκαλίας όλο το έτος (6). Δηλαδή, 22 πλήρεις εργάσιμες εβδομάδες! Κύρια φροντίδα από τη νομοθετούσα Πολιτεία αναδεικνύεται η εξέταση, όχι η διδασκαλία. Από εδώ η αφετηρία τραγικών συνεπειών.

γ. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες, ένα μάθημα που έχει εγγραφεί στο πρόγραμμα, για να διδαχτεί 2 ή 4 ώρες την εβδομάδα, και συνοδεύεται από «διδακτέα ύλη» 150 ή 300 σελίδων, δεν μπορεί πια να είναι πεδίο χαρούμενης συνεργασίας διδασκόντων και διδασκομένων, μαθησιακής διαδικασίας που φωτίζει τη συνείδηση, προωθεί την κρίση, διευρύνει τη σκέψη. Για τον απλό λόγο ότι υπερβαίνει τα όρια αφομοιωτικής ικανότητας του ακροατηρίου. Δε μένουν περιθώρια για συζήτηση, αναζήτηση, εμβάθυνση, γνωσιακή διαδικασία, γοητεία της γνώσης. Η μορφωτική αξία υποχωρεί μπροστά στην αγωνία να «βγει η ύλη». Ο αγώνας γίνεται για τη συσσώρευση αναφομοίωτων πληροφοριών, που είναι το αιτούμενο των εξετάσεων. Η προαγωγή της σκέψης εγκαταλείπεται, η κοπιώδης και επιπολάζουσα απομνημόνευση γίνεται ανάγκη. Η παιδεία γίνεται βαναυσουργία (7).

δ. Η τραγωδία της μαθησιακής παράκρουσης επιδεινώνεται από την ποιότητα γραφής σχολικών βιβλίων. Ενδεικτικά, μεταφέρουμε από την πρώτη διδάξιμη σελίδα σχολικού βιβλίου της β` Λυκείου έναν ορισμό γνώσης: «Επιστήμη (από το ρήμα επίσταμαι= γνωρίζω) ήταν στην αρχαία ελληνική παράδοση η βέβαιη (σε αντίθεση προς τη δόξα= γνώμη, δηλαδή την υποκειμενική άποψη για ένα θέμα) γνώση» (8).

Τι να σχολιάσουμε; Την πυκνότητα λόγου (συσσώρευση εννοιών), που δυσχεραίνει την κατανόηση ακόμη και για κάποιον που γνωρίζει από άλλη πηγή το θέμα; `Η το ότι η θεωρούμενη «βέβαιη γνώση» και «υποκειμενική άποψη» - γνώμη δεν είναι έννοιες αντίθετες, αλλά διαφέρουν ως προς το βαθμό βεβαιότητας που εκφράζουν, ως προς την προσέγγιση της αλήθειας;

Αλλο δείγμα, επίσης από την πρώτη σελίδα βιβλίου της β' Λυκείου, όπου μαθαίνουμε έναν άλλο ορισμό υπέροχο: «Κοινωνία δεν είναι τίποτε άλλο από μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων με μόνιμα και συμπαγή χαρακτηριστικά». Απορίες;

• Υπάρχουν πράγματι «μόνιμα και συμπαγή» χαρακτηριστικά;
• Ποια τα μόνιμα; Ποια τα συμπαγή;
• Τι μπορεί να εννοήσει περί κοινωνίας απ' αυτό τον ορισμό ο αρχάριος;
• Πώς να προχωρήσει παρακάτω, όπου αφθονούν παραπλήσιοι ορισμοί;
• Μήπως με τα ίδια λόγια ακριβώς (αλλάζοντας τη γενική «ανθρώπων») μπορούμε να ορίσουμε την κοινωνία προβάτων ή λύκων; (9).

Μετά τις εθιμοτυπικές συναντήσεις με τις εκπαιδευτικές ομοσπονδίες ΟΛΜΕ και ΔΟΕ, από τις οποίες προέκυψε η εμμονή και της νέας ηγεσίας του υπουργείου Παιδείας για συνέχιση της «μεταρρύθμισης», ο υπουργός Παιδείας Πέτρος Ευθυμίου, σε συνέντευξή του στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», απορρίπτει στα λόγια πάντα το «δογματισμό» στην άσκηση εκπαιδευτικής πολιτικής, όμως στην πράξη δε συζητά καν τα αιτήματα του εκπαιδευτικού κινήματος και αφήνει περιθώρια μόνο για επουσιώδεις βελτιωτικές παρεμβάσεις, που δεν επηρεάζουν ούτε την ουσία ούτε τους στόχους της μεταρρύθμισης.

«Δεν μπορεί να συνυπάρξουν δογματισμός και εκπαιδευτική πολιτική», δηλώνει χαρακτηριστικά ο υπουργός Παιδείας. Και αμέσως μετά, ερωτώμενος αν υπάρχει πιθανότητα επαναφοράς του θεσμού των ανεξεταστέων, απαντά «ούτε καν σαν σκέψη», απορρίπτοντας έτσι, χωρίς ούτε καν να έχει προηγηθεί ο περιβόητος «διάλογος», ένα από τα βασικά αιτήματα του εκπαιδευτικού κινήματος, που ήταν η επαναφορά των επανεξεταστέων.

Περισσότερο «διαλλακτικός» εμφανίζεται ο υπουργός Παιδείας, όταν αναφέρεται στο «ώριμο αίτημα της εκπαιδευτικής κοινότητας» για την αξιολόγηση του εκπαιδευτικού έργου, την οποία εμφανίζει ως μέτρο «εκπαιδευτικό» και όχι «διοικητικό». Βέβαια, το προεδρικό διάταγμα και η υπουργική απόφαση για την αξιολόγηση των εκπαιδευτικών, δίνει εντελώς διαφορετική εντύπωση, καθώς, όπως προκύπτει, η αξιολόγηση σημαίνει χειραγώγηση του εκπαιδευτικού.

Στο μεταξύ, αυτή την περίοδο οι μαθητές ετοιμάζονται εντατικά για τον άνευ προηγουμένου εξεταστικό μαραθώνιο, που αρχίζει στις 20 Μάη και τελειώνει στις 24 Ιούνη. Κάποιοι άλλοι μαθητές, στα υποβαθμισμένα Τεχνικά Επαγγελματικά Εκπαιδευτήρια, ακόμα κάνουν μάθημα με φωτοτυπίες και CDs. Κατά τα άλλα, ο υπουργός, στη συνέντευξή του, αναγνωρίζει τα προβλήματα των ΤΕΕ, αλλά, όπως χαρακτηριστικά σπεύδει να σημειώσει: «να μην πνίξουμε το παιδί, επειδή τα πρώτα του βήματα ήταν δύσκολα». Αποδεικνύοντας για άλλη μια φορά ότι το υπουργείο θεωρεί τους μαθητές πειραματόζωα, προσθέτει «θα ήθελα πάρα πολύ να δούμε το πολύ ενδιαφέρον πείραμα που ξεκινάει από φέτος με την εισαγωγή τους στα ΤΕΙ και να υπάρξει και η δοκιμασία του εξαμήνου προσαρμογής».

Ο νέος υπουργός Παιδείας σε όλους τους τόνους δηλώνει ότι συνεχίζει την αντιεκπαιδευτική μεταρρύθμιση, που φέτος, με τις πανελλαδικές εξετάσεις και στη Β` και στη Γ` Λυκείου ολοκληρώνει το έργο της αποψίλωσης του λυκείου. Στην ίδια συνέντευξη στην «Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία», ρωτάται αν θα μείνει απλώς διαχειριστής της «μεταρρύθμισης Αρσένη». «Αν είμαι καλός διαχειριστής μιας σωστής εκπαιδευτικής πολιτικής, το θεωρώ μεγάλο τίτλο τιμής» , απαντά ο υπουργός Παιδείας.

(1) Θυμηθείτε λ.χ. την «περιπέτεια» του Οιδίποδα: αναζητούσε ανυποχώρητα πληροφορία για την καταγωγή του και «ανακάλυψε» ότι είχε ο ίδιος σκοτώσει τον πατέρα του, είχε νυμφευτεί τη μάνα του. Εκείνη, όταν υποπτεύθηκε τη φρικαλέα αλήθεια, αυτοκτόνησε και εκείνος τυφλώθηκε. Ολα έγιναν παρά την αρχική επιδίωξη και προσδοκία του.

(2) Υπογραμμίζω με έμφαση την υποκειμενικότητα των αξιολογήσεων, ιδιαίτερα όταν περικλείουν κάτι φρικιαστικό. Κι εύχομαι να έχω πλανηθεί.

(3) Ο Αγαμέμνων επιδίωκε την επιτυχία της εκστρατείας, τη συλλογική επιδίωξη. Η μοίρα τού ζήτησε να θυσιάσει την κόρη του Ιφιγένεια. Παραπλάνησε τη γυναίκα του ότι πρόκειται για συνοικέσιο. Δε συγκινήθηκε από τα δάκρυα της κόρης του, αλλά η μάνα... τον αποζημίωσε με το τσεκούρι.

(4) Συνειδητά αποφεύγουμε το μονολεκτικό όρο (ασυναρτησία), που εγκλείει αχρείαστη φόρτιση.

(5) Λόγου χάρη για τον πρώτο σκοπό (τη χορήγηση Απολυτηρίου) η εξέταση μπορεί να στρέφεται κυρίως προς τη διαπίστωση ότι ο νέος έχει κατακτήσει κάποιες βασικές και γενικές γνώσεις και δεξιότητες αναγκαίες στη ζωή. Για το δεύτερο σκοπό η εξέταση μπορεί να διερευνά και την ειδική εννοιολογική και συλλογιστική υποδομή του υποψηφίου για κάποιες ειδικές σπουδές.

(6) Οταν όλες οι εργάσιμες εβδομάδες του σχολικού έτους, πλήρεις ή κολοβές, είναι συνολικά 27, όταν οι ωριαίες εξετάσεις στα δύο τετράμηνα είναι 17+17 (στη Β' Λυκείου) και διασπείρονται σε όλο το διδακτικό έτος, με προειδοποίηση μερικών ημερών για κάθε μάθημα, μπορεί ο καθένας να καταλάβει ότι όλο σχεδόν το χρόνο τα παιδιά ζουν την αγωνία κάποιας «κρίσιμης» εξέτασης και βρίσκονται σε πυρετώδη ετοιμασία για την επικείμενη εξέταση, που εμποδίζει να διαβάσουν τα άλλα μαθήματα.

(7) Αισθάνομαι την ανάγκη να θυμίσω έναν αρχαίο ορισμό παιδείας. Στους Νόμους του Πλάτωνα (659 D) ένας από τους συνομιλητές καταλήγει συμπερασματικά: «έστιν ουν παιδεία η παίδων ολκή (έλξη, γοήτευση, προσέλκυση) και αγωγή προς τον ορθόν λόγον...». Τώρα, πού προσέλκυση και πού ορθός λόγος μέσα σε όσα ήδη επισημάναμε;

(8) Ιστορία των Κοινωνικών Επιστημών (Β' Λυκείου)

(9) Εισαγωγή στο Δίκαιο και τους Πολιτικούς Θεσμούς (Β' Λυκείου). Περισσότερες επισημάνσεις για τις «αρετές» αυτών των δύο βιβλίων και άλλων (της «μεταρρύθμισης») σε ειδικά άρθρα που δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά «Νέα Παιδεία» (τεύχος 89) και «Εκπαιδευτικά» (τεύχη 49-50, 53-54).

(Αύριο η συνέχεια)