ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ | ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ

ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Η 7η Συμφωνία του Σοστακόβιτς και η πολιορκία του Λένινγκραντ

Ενα μικρό αφιέρωμα του «Ριζοσπάστη», με αφορμή τα 71 χρόνια από τη λύση της πολιορκίας του Λένινγκραντ

Ντιμίτρι Σοστακόβιτς

Στις 27 Γενάρη 1944, λύεται η πολιορκία της ηρωικής πόλης του Λένινγκραντ με επιχειρήσεις του Κόκκινου Στρατού που απωθούν έως και 100 χιλιόμετρα τα γερμανικά στρατεύματα από τις θέσεις τους. Η πολιορκία κράτησε 872 μέρες. 16.647 κάτοικοι του Λένινγκραντ σκοτώθηκαν, 38.702 τραυματίστηκαν, 641.803 πέθαναν από την πείνα μέσα στην πολιορκημένη πόλη, που δέχτηκε 107.000 βόμβες και 159.000 βαριά βλήματα. Η πόλη του Λένιν άντεξε.

Μια από τις ιστορίες που γεννήθηκαν μέσα από τον ηρωισμό και τη θέληση του λαού του Λένινγκραντ να υπερασπιστεί την πατρίδα που ο ίδιος διαφέντευε, όπου ο ίδιος είχε την εξουσία, είναι αυτή της σύνθεσης της 7ης Συμφωνίας του Ντιμίτρι Σοστακόβιτς και της συναυλίας που δόθηκε στις 9 Αυγούστου 1942 μέσα στην πολιορκημένη πόλη.

Στην κολοσσιαία «Εβδομη Συμφωνία» του, επονομαζόμενη και «του Λένινγκραντ», το συμφωνικό μεγαλείο του Σοστακόβιτς φτάνει στο απόγειό του και «στρατεύεται», για να υμνήσει την ηρωική αντίσταση των κατοίκων του Λένινγκραντ απέναντι στην ανελέητη πολιορκία των ναζιστικών δυνάμεων. Αναφέρει χαρακτηριστικά ο συνθέτης. «Πριν από μια ώρα τελείωσα το δεύτερο μέρος του νέου μου συμφωνικού έργου. Αν όλα πάνε καλά και καταφέρω να γράψω το τρίτο και το τέταρτο μέρος, θα έχω κάνει την Εβδομη Συμφωνία μου. Γιατί σας τα λέω αυτά; Σας τα λέω για να μπορέσουν να μάθουν οι κάτοικοι του Λένινγκραντ που με ακούν τώρα ότι η ζωή στην πόλη μας εξακολουθεί να συνεχίζεται. Ο καθένας από μας εκτελεί το στρατιωτικό του καθήκον. Οι εργαζόμενοι στον τομέα του Πολιτισμού εκπληρώνουν το καθήκον τους με τιμή και ανιδιοτέλεια, όπως και όλοι οι Λενινγκραντινοί».

Η 7η Συμφωνία του Σοστακόβιτς γράφτηκε στο μεγαλύτερό της μέρος μερικούς μήνες πριν και κατά τη διάρκεια της πολιορκίας με τον συνθέτη να παίρνει ενεργά μέρος στην υπεράσπιση της πόλης. Γράφει ο Σοστακόβιτς. «Ακόμα και σ' αυτούς τους δύσκολους καιρούς του πολέμου διδάσκονται και παίζονται νέα μουσικά έργα. Νέα θεατρικά έργα ανεβαίνουν στα θέατρα. Οι ζωγράφοι δημιουργούν καινούργιους πίνακες. Καλλιτέχνες, μουσικοί και συγγραφείς, μαζί με τους υπόλοιπους συμπατριώτες μας, βοηθούν τον Κόκκινο Στρατό να διώξει τον εχθρό». Και συνεχίζει: «Αρχισα να δουλεύω την 7η Συμφωνία μου στις 19 του Ιούλη 1941. Τις ημερομηνίες τις θυμάμαι πολύ καθαρά. Το πρώτο μέρος είχε ολοκληρωθεί στις 3 του Σεπτέμβρη, το δεύτερο στις 17 και το τρίτο στις 29. Δούλευα μέρα και νύχτα. Ηθελα να συνθέσω ένα έργο για το σήμερα, για τη ζωή μας. Ενώ δούλευα ακούγονταν οι βολές των αντιαεροπορικών και οι εκρήξεις από τις οβίδες. Αλλά ούτε στιγμή δε σταμάτησα να δουλεύω. Στην πόλη επικρατούσε ένα αληθινά μαχητικό πνεύμα. Γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι συμπεριφέρονταν με μεγάλο θάρρος. Θα θυμάμαι για πάντα τις γυναίκες του Λένινγκραντ που, χωρίς να σκέφτονται τον εαυτό τους, πάλευαν να αχρηστεύσουν εμπρηστικές βόμβες και γενικά, με κάθε τρόπο, έδειχναν τον ηρωισμό τους».

Η 7η Συμφωνία ολοκληρώθηκε το Δεκέμβρη του 1941 στο Κουίμπιτσεφ και η πρεμιέρα της έγινε στην ίδια πόλη στις 5 Μάρτη 1942 από την ορχήστρα του θεάτρου Μπολσόι και μαέστρο τον Σαμουήλ Σαμοσούντ, και μεταδόθηκε από όλους τους ραδιοφωνικούς σταθμούς της ΕΣΣΔ. Στις 29 και 30 Μάρτη έγινε η συναυλία της στη Μόσχα, ενώ δεκάδες συναυλίες ακολούθησαν στην Ευρώπη και την Αμερική τους επόμενους μήνες.

Ταυτόχρονα, πάρθηκε η απόφαση να πραγματοποιηθεί συναυλία της 7ης Συμφωνίας και στην πολιορκημένη πόλη του Λένινγκραντ. Ηταν ένα εγχείρημα που είχε να ξεπεράσει πολλά εμπόδια.

Στις 9 Μάρτη 1942, ο μαέστρος Καρλ Ελίασμπεργκ ξεκίνησε να ανασυγκροτεί την πληγμένη από τις κακουχίες της πολιορκίας Ορχήστρα Ραδιοφωνίας του Λένινγκραντ. Ταυτόχρονα, δόθηκε άδεια σε στρατιώτες του Κόκκινου Στρατού, που ήταν μουσικοί, να φύγουν από το μέτωπο για να στελεχώσουν την ορχήστρα. Τον Ιούνιο 1942 ένα αντίγραφο της παρτιτούρας έφτασε στην πόλη του Λένινγκραντ με μια βραδινή πτήση για τον ανεφοδιασμό της πόλης. Αφού πολλαπλασιάστηκε σε αρκετά αντίγραφα για όλους τους μουσικούς ξεκίνησαν οι πρόβες της ορχήστρας. Η αδυναμία των μουσικών από την ταλαιπωρία της πολιορκίας ήταν μεγάλη. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν έφτασε το πρώτο σόλο της τρομπέτας έγινε σιωπή. «Λυπάμαι κύριε», είπε ο τρομπετίστας. «Απλώς δεν έχω τόση δύναμη στους πνεύμονές μου». Παρ' όλα αυτά, με τη στήριξη του μαέστρου αλλά και όλου του λαού του Λένινγκραντ που φρόντισε να εξασφαλίσει μέχρι και μεγαλύτερες μερίδες συσσιτίου για τους μουσικούς, η προετοιμασία της ορχήστρας έγινε κατορθωτό να ολοκληρωθεί.

Η ημερομηνία της συναυλίας ορίστηκε για τις 9 Αυγούστου 1942. Ηταν η μέρα που με θράσος καυχιόνταν οι ναζί ότι θα είχαν κυριεύσει το Λένινγκραντ. Παρά τις άσχημες συνθήκες που επικρατούσαν, παγωνιά και πείνα, η αίθουσα της Φιλαρμονικής ήταν ασφυκτικά γεμάτη. Προς κατάπληξη όλων ο ήχος των κανονιοβολισμών σταμάτησε. Αργότερα, μαθεύτηκε ότι ο Κόκκινος Στρατός χτύπησε ανελέητα με το πυροβολικό του τις θέσεις των ναζί εκείνο το βράδυ, για να μην αποτελέσει στόχο για τον εχθρό η κατάφωτη αίθουσα της συναυλίας, πράγμα το οποίο πέτυχε μιας και οι ναζί άργησαν να αντιδράσουν, ώστε να διακόψουν τη συναυλία.

Η συναυλία αναμεταδόθηκε σε όλη την πόλη. Είναι χαρακτηριστικά τα λόγια ενός πυροβολητή του Κόκκινου Στρατού: «Οι άντρες της μονάδας μου άκουγαν τώρα τη Συμφωνία με τα μάτια κλειστά. Φαίνονταν σάμπως ο ασυννέφιαστος ουρανός από πάνω μας να είχε γίνει μια καταιγίδα που ξέσπαγε σε μουσική».

Ταυτόχρονα, είχαν τοποθετηθεί μεγάφωνα προς τους ναζί με σκοπό τη μετάδοση της συναυλίας προς τις γραμμές του εχθρού, έχοντας μεγάλο αντίκτυπο στην πτώση του ηθικού των πολιορκητών. Στο ημερολόγιο ενός Γερμανού στρατιώτη, που βρέθηκε κατά την οπισθοχώρηση των Γερμανών, ήταν γραμμένο: «Οταν άκουσα τη μετάδοση της συναυλίας κατάλαβα ότι το Λένινγκραντ δεν θα έπεφτε ποτέ στα χέρια μας».

A. Πρ.

Μεσημβρινές κάθετες σκέψεις

1. Η ανάγκη είναι η μητρική μας γλώσσα.

2. Οσοι είχαμε την τύχη να μεγαλώσουμε στην Καισαριανή γνωρίζουμε πως το Σκοπευτήριο είναι τόπος περισυλλογής, κυρίως ψυχικής αναμέτρησης. Ο τόπος αυτός δεν παρηγορεί, δεν έχει καμία σχέση με τη μοιρολατρία, δεν απορεί για το μέλλον, είναι καθαρή έννοια - κι ας απλώνεται στο αχανές του θανάτου -, είναι πάντα ζωντανός αφού μάχεται καθημερινά τη λησμονιά. Ο τοίχος του λειτουργεί ως πνευματικός νόμος, παρών και αιώνιος, υψώνεται με ένταση και έχει πάντοτε τον τελευταίο λόγο. Με τις σκέψεις αυτές, προσπάθησα να κατανοήσω την αστραπιαία επίσκεψη στο χώρο του Αλέξη Τσίπρα μετά την ορκωμοσία του. Οχι πως δεν είναι δικαίωμά του. Στην περίπτωση ωστόσο του νέου πρωθυπουργού, η επίσκεψη αυτή θα ήταν καλό να πραγματοποιηθεί στο τέλος της θητείας του, όταν θα έχει κάνει ταμείο και θα έχει βρεθεί στην κατάσταση εκείνης της ψυχικής ισορροπίας που σου προσδίδει τη μορφή του προσκυνητή, τη μόνη μορφή που σηκώνει ο χώρος.

3. Δεν έχω ακούσει στη ζωή μου τόσες πολλές ανελέητες και διαδεδομένες κοινοτοπίες που εκστομίζει σε κάθε του δημόσια εμφάνιση ο ακλόνητος μικροαστός Σταύρος Θεοδωράκης. Επιρρεπής στη λογοδιάρροια, που τον βοηθά να εξαπατά τον εαυτό του, αφοσιωμένος στην πνευματική νωθρότητα, στην οποία οι επιδόσεις του είναι ακαταμάχητες, περιφέρεται με μια ψεύτικη αυτοπεποίθηση συνθλιβόμενος από το βάρος της μετριότητας.

4. Κορυφαίος δειλός των εκλογών αναδείχθηκε ο Σαμαράς. Κρυμμένος πίσω από τον αποστειρωμένο ακροδεξιό Βορίδη, περίμενε την επανεκλογή του με το θράσος που έχουν οι τοκογλύφοι όταν πλησιάζει η ώρα να πληρωθούν. Περιττός πια και επικίνδυνος, με κλίση μεγάλη στη συκοφαντία, δεν μπορεί να προσαρμοστεί στην ήττα του. Συμπεριφέρεται σαν νευρόσπαστο, επιτρέποντας σε όλους εμάς να διακρίνουμε τον τσάμπα μάγκα που έκρυβε με επιμέλεια μέσα του. Τώρα εξηγούνται πώς μας άφησε ενέχυρο στα χέρια των Γερμανών, πώς μέσα από τις επίλεκτες μονάδες των μπάτσων σάρωνε ό,τι κινιόταν στους δρόμους. Μια κρυφή πληγή είναι ο Σαμαράς, και τώρα που αυτό γίνεται εμφανές, αντί να το βουλώσει, πουλάει επιθετικότητα. Η πτώση του σίγουρα θα γίνει μια ανυπόφορη απειλή για μας. Εύχομαι οι γνωστοί δημοσιογράφοι να μην κοπιάσουν να διατηρήσουν τη μοιραία σχέση τους και με τις νέες μικρότητες του Αντώνη, γιατί τώρα που ψάχνει σε ποιον να ρίξει το φταίξιμο που έφαγε το κεφάλι του, μπορεί να δείξει κι αυτούς.

5. Η επανεμφάνιση της Χρυσής Αυγής δεν με εξέπληξε. Η κατάσταση της ωμότητας που εκπροσωπούν τα μέλη της, χάρη στις γνωστές υπηρεσίες, κρατιέται ζεστή και ετοιμοπόλεμη. Οι ψηφοφόροι της, θρασύδειλοι και χοντροκομμένοι, ανήκουν σε εκείνη την κατηγορία ανθρώπων που, όταν μαζευτούν πάνω από δύο, αποκτούν τις συνήθειες της συμμορίας. Πρόκειται για ένα σχιζοειδές μόρφωμα, με έντονο σύμπλεγμα ανωτερότητας, που κατατρύχεται από αβυσσαλέες αντιφάσεις. Η περιφρονητική στάση απέναντί τους δεν αρκεί. Πρέπει όλοι να σχηματίσουμε ένα απειλητικό κύκλο που θα στενεύει διαρκώς γύρω τους.

Του
Γιώργου ΚΑΚΟΥΛΙΔΗ

Πώς περιγράφει ο Σοστακόβιτς το έργο του

Η Εβδομη Συμφωνία μου είναι έργο προγραμματικό, φορτισμένο με τα φοβερά γεγονότα του 1941. Εχει τέσσερα μέρη.

Το πρώτο μέρος μιλά για την ευτυχισμένη ζωή των ανθρώπων του λαού μας, τη σιγουριά που είχαν για τον εαυτό τους και την εμπιστοσύνη για το μέλλον τους, δηλαδή για τη ζωή εκείνη που πριν τον πόλεμο ζούσαν χιλιάδες Λενινγκραντινοί. Το μουσικό θέμα του πολέμου διαπερνά ολόκληρο το μεσαίο τμήμα του πρώτου μέρους. Κεντρική θέση κατέχει ένα πένθιμο εμβατήριο, ή μάλλον ένα ρέκβιεμ για τα θύματα του πολέμου. Οι Σοβιετικοί πολίτες τιμούν τη μνήμη των ηρώων τους. Μετά το ρέκβιεμ, έρχεται ένα άλλο επεισόδιο ακόμα πιο τραγικό. Τη μουσική του δεν μπορώ ούτε καν να την περιγράψω. Θα έλεγα ίσως πως περικλείνει τα δάκρυα μιας μητέρας, ή ακόμα, εκείνο το αίσθημα που σε κατέχει, όταν ο πόνος είναι τόσο μεγάλος που δεν σου έχουν απομείνει δάκρυα. Υστερα έρχεται η φωτεινή, λυρική κατακλείδα του πρώτου μέρους. Μόνο στο τέλος-τέλος αυτού του μέρους ακούγεται από κάπου μακριά το μουσικό θέμα του πολέμου, θυμίζοντάς μας τον αγώνα που έχουμε ακόμα μπροστά μας.

Το δεύτερο μέρος είναι ένα λυρικό σκέρτσο, που περιέχει αναμνήσεις από χαρούμενα, ευχάριστα γεγονότα. Στο βάθος όμως αυτών, υπάρχει ένας τόνος λύπης και περισυλλογής.

Το τρίτο μέρος είναι ένα αντάτζιο γεμάτο πάθος. Η έκσταση μπρος στη ζωή και ο θαυμασμός για τη φύση, αυτά είναι τα κεντρικά θέματα που διαπερνούν το μέρος αυτό, που χωρίς διακοπή εισρέει στο τέταρτο μέρος.

Το πρώτο και το τέταρτο μέρος είναι τα πιο σημαντικά του έργου. Το πρώτο είναι ο αγώνας, το τέταρτο η νίκη που έρχεται.

(Ντμίτρι Σοστακόβιτς, για τον ίδιο και την εποχή του (επιλογή - παρουσίαση κειμένων: Λ. Γκριγκόριεφ, Γ. Πλάτεκ), εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή»)