- "Πάθος και πρωτοτυπία",οι προϋποθέσεις λογοτεχνικής δημιουργίας κατά την Ελλη Αλεξίου.
- "Δεν πάσχεις",έλεγε "Πώς λοιπόν θέλεις να συγκινήσεις τον αναγνώστη σου;".
Κι ακόμη:
- Γράφεις για τα τετριμμένα. Δε θα σε προσέξουν".
Πάθος και πρωτοτυπία, τα βασικά αιτήματα της Αισθητικής.
Ποιο ήταν το δικό της πάθος; Ενα και μοναδικό, το πάθος για Δικαιοσύνη!
- "Οταν βλέπω να γίνεται δίπλα μου μια αδικία, πονάω κι αισθάνομαι την ανάγκη να μιλήσω γι' αυτήν. Μόνο γι' αυτό γράφω. Για να καταγγείλω την αδικία".
Ηταν άδικη η ζωή για τον Φραντζέσκο, ήταν κι είναι άδικη η ζωή για πολλούς, για τους περισσότερους. Αδικη για τον άνεργο και το φτωχό. Αδικη για τον άρρωστο και τον ανέραστο. Αδικη για τον άσχημο και τον ατάλαντο. Γίνονται πολλές αδικίες. Και η καταγγελία τους είναι η πράξη υψηλού ήθους του ανθρώπου του πνεύματος, η δική του πράξη Δικαιοσύνης.
Για την πρωτοτυπία, εκείνη κι εγώ θα έπρεπε να είχαμε πει πολλά, αλλά ήμασταν αναγκασμένοι να μιλάμε λίγο. Θα έπρεπε να είχαμε πει πολλά, γιατί συμφωνούσαμε πως μόνη αυτή μετουσιώνει το πάθος σε μεγάλη τέχνη. Και ήμασταν αναγκασμένοι να μιλάμε λίγο γιατί μας ήταν αδύνατο, φυσικά, να διατυπώσουμε κανόνες.
- "Είναι μεγάλη αριστοκράτισσα",έλεγε. "Δεν υπακούει σε κανόνες". Αλήθεια, αρκετοί από μας είναι σε θέση να διακρίνουν τι είναι πρωτότυπο και τι δεν είναι. Αλλά ποιος τολμά να υπαγορεύσει συνταγή πρωτοτυπίας; Αν εμφανιστεί ένας νέος Παπαδιαμάντης, κάποτε θα τον αντιληφθούμε. Αλλά σε ποιο σχολείο φοιτά κανείς για να γίνει Παπαδιαμάντης;
***
Η Ελλη Αλεξίου ήξερε πως τα δικά της έργα έχουν γνησιότητα και πως αυτό είναι αρκετό για να της εξασφαλίσει τη θέση της στη νεοελληνική λογοτεχνία.Δεν εκβίαζε την πρωτοτυπία.Κι όταν κάποτε της είπα ότι από τα διηγήματά της ξεχωρίζω τα "Μυστήρια" λόγω πρωτοτυπίας της γραφής, χάρηκε για την παρατήρηση, αλλά δεν έδειξε ενδιαφέρον να συνεχίσει τη συζήτηση. Γενικά, απέφευγε να μιλά για ζητήματα μορφής. Και η πρωτοτυπία, βέβαια, αφορά κυρίως στη μορφή.
***
Εκεί, στο διαμέρισμα της οδού Θεσπρωτέως, είχα την τύχη να την ακούω και να της μιλώ ώρες πολλές, μέρες πολλές, όλα τα χρόνια της ζωής της, από το 1980 ως το τέλος της. Το αισθητικό πάθος της για Δικαιοσύνη την έκαμε πρόθυμη ν' ακούει ένα νομικό.Κάποτε διευκρίνισα, τι ακριβώς σημαίνει να είσαι δικαστής: Δίκαιο, για το δικαστή, είναι η ιστορικά δεδομένη έννομη τάξη, οι νόμοι του κράτους το οποίο υπηρετεί δηλαδή και τίποτε περισσότερο. Δέσμιος των νόμων αυτών ο δικαστής θα τους εφαρμόσει, έστω και αν έχει φιλοσοφικές διαφωνίες με το κράτος - νομοθέτη ή αν αντιλαμβάνεται ότι η εφαρμογή τους δε θα ικανοποιήσει το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Εργο του νομοθέτη είναι η αλλαγή των μη ικανοποιητικών, των "άδικων" νόμων. Και, περαιτέρω, είναι πολιτική ευθύνη της κοινωνίας ο έλεγχος του νομοθέτη.
- "Και τι θα γίνει, αν έχομε πάλι δικτατορία;" ερώτησε.
- "Τότε οφείλω να παραιτηθώ",είπα.
Εδειξε ικανοποιημένη με την απάντησή μου. Αλλά πιστεύω πως η ίδια δε θα μπορούσε ποτέ να εφαρμόσει ένα νόμο που θα προσέβαλλε το περί δικαίου αίσθημά της, έστω και αν αυτός είχε την πολιτική προέλευση που εκείνη επιθυμούσε.
Δίκαιο. Σημαίνει, προεχόντως, επιλογή. Ετσι και όχι αλλιώς. Αυτό και όχι το άλλο.
Ποιος επιλέγει; Στην κρατικά δομημένη κοινωνία αυτός που εκφράζει την κυρίαρχη πολιτική δύναμη.
Ο άρχων μονοπωλεί το δίκαιο.
Πώς επιλέγει; Μην αυταπατάσθε, λέγει ο Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος στην πλατωνική "Πολιτεία". Επιλέγει κατά το συμφέρον του: "φημί γαρ εγώ είναι το δίκαιον ουκ άλλο τι ή το του κρείττονος συμφέρον" (338 C).
Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να θέσει τον ένα και μοναδικό κανόνα δικαίου vai victis, αν είναι ο Βρέννος. Σ' αυτή την περίπτωση, η εξουσία του δεν έχει ιστορική προοπτική. Αν όμως ο άρχων επιθυμεί να έχει η εξουσία του ιστορική προοπτική, πρέπει να εναρμονίσει το συμφέρον του με τα συμφέροντα πολλών άλλων, αυτών που είτε θα του παρέχουν σταθερό πολιτικό έρεισμα, είτε απλώς θα τον ανέχονται. Αυτό τουλάχιστον μπορούμε να το διεκδικούμε. Υπάρχει τίποτε περισσότερο; "... τω δικαίω λόγω νυν χρήσθε, ον ουδείς πω παρατυχόν ισχύι τι κτήσασθαι προθείς του μη πλέον έχειν απετράπετο. Επαινείσθαι τε άξιοι, οίτινες χρησάμενοι τη ανθρωπεία φύσει ώστε ετέρων άρχειν δικαιότεροι ή κατά την υπάρχουσαν δύναμιν γένωνται" (Θουκ. Α 76). Η Θέση αυτή είναι αδυσώπητη, αλλά απόλυτα ορθή. Θα έρθει άραγε εποχή, κατά την οποία δε θα είναι στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας η επιθυμία εξουσίας; Και θα προσλάβει, τότε, η έννοια του δικαίου άλλο περιεχόμενο;
"- Ναι. χωρίς αμφιβολία", απαντούσε η Ελλη Αλεξίου σε μένα, που αμφέβαλλα κι εξακολουθεί ν' αμφιβάλλω.
Directum. Η λατινική λέξη σημαίνει "ευθεία" και, μεταφορικά, "δίκαιο" (diritto, droit, Recht στις λατινογενείς γλώσσες). Αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο την επιθυμία των ανθρώπων για το ποιόν των δικαιικών επιλογών: Ευθεία κι όχι καμπύλη ή τεθλασμένη! Να ζήσει και να μορφωθεί ο Φραντζέσκος. Να εξαλειφθεί η βία, η πείνα, η ανισότητα, η εκμετάλλευση. Αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο το αισθητικό πάθος που εμψύχωσε το λογοτεχνικό έργο της Ελλης Αλεξίου. Το βαθύτατα ουμανιστικό πάθος της για τη Δικαιοσύνη.
Οταν την επισκέφθηκα για τελευταία φορά στην "Παμμακάριστο", γνωρίζαμε πολύ καλά πως η ζωή της έφθανε στο τέλος της. Χαμογελούσε με ήρεμη θλίψη. Αλλά με πιο φωτεινό χαμόγελο με χαιρέτησε στο παρεκκλήσι της Μητρόπολης. Απαλλαγμένη από τα γηρατειά. Κεφάλαιο πλέον της νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Κώστας ΠΙΣΠΙΡΙΓΚΟΣ
Πάρεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας
Του Γ. Χ. ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΑΔΗ
Το θέμα που θέλω να συζητήσω μαζί σου, καλέ μου σύντροφε, είναι ο τρόπος, με τον οποίο ψάχνουμε να βρούμε τον Φταίχτη. Πώς τον καταδείχνουμε και με ποιον τρόπο τον περιγράφουμε. Μα, θα μου πείτε, είναι τόσο σοβαρό ένα τέτοιο θέμα; Ναι, είναι. Και είναι για έναν πολύ απλό λόγο. Γιατί η κατάδειξη και η περιγραφή του "φταίχτη" στη χώρα μας ακολουθούν μια εντελώς αδόκιμη διαδικασία, που κάθε άλλο παρά στις αρχές της διαλεκτικής στηρίζεται.
Ποια είναι, λοιπόν, αυτή η διαδικασία; Το βασικό που τη χαρακτηρίζει είναι οι παράγοντες που τη στοιχειοθετούν. Κι αυτοί είναι τρεις: Το κράτος, οι απλοί πολίτες, οι "αυτόπτες μάρτυρες", όπως λέγονται στα ρεπορτάζ και τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης. Το κράτος ακολουθεί τις παραδοσιακές, νόμιμες πρακτικές, που θεμελιώνονται σε τυπικές και σχεδόν συμβατικές επιχειρηματολογίες. Υποψίες, συλλήψεις, ανακρίσεις, αστυνομική καταπίεση, δικαστικός τρόμος, δικηγόροι, ψευδομάρτυρες, κομματικοί αντίπαλοι, αρμόδιοι απληροφόρητοι. Γενικώς, ένας κόσμος, που θεμελιώνει την άποψή του πάνω στην κλασική μέθοδο της "υποψίας". Σπάνια, στις περιπτώσεις αυτές, συμβαίνει ν' ακούσετε ένα θεωρητικό επιχείρημα, που να στηρίζει την κατάδειξη του "φταίχτη". Κι αυτό σημαίνει πως ο κόσμος του κράτους δε φαίνεται να έχει ξεκαθαρισμένη μέσα στις γραπτές ή τις προφορικές του απόψεις την έννοια της σχέσης ανάμεσα στο αποτέλεσμα και την αιτία. Συνεχώς ανακυκλώνεται μέσα σε ένα τέλμα παγιωμένων προκαταλήψεων, που λίγο ως πολύ επιβάλλουν την άποψη ότι ο πλέον ύποπτος είναι ο πιο "αδύνατος". Αρα, οι πραγματικοί ύποπτοι, εξ ορισμού, ξεφεύγουν από την αντίληψη του κράτους. Και, κατά συνέπεια, και τις πραγματικές αιτίες των αρνητικών φαινομένων της κοινωνίας μας το κράτος τις αγνοεί. Παράδειγμα, η ανεργία, η δυσπραγία του εργαζομένου, τα κενά της εξωτερικής μας πολιτικής, η τραγωδία των εκπαιδευτικών μας πραγμάτων.
Η επί 60 ολόκληρα χρόνια συντρόφισσα του ΚΚΕ, η Ελλη Αλεξίου,η αξέχαστη Λιλίκα,η υπέροχη "γιαγιά" των ελληνικών Γραμμάτων, η δασκάλα του ελληνικού λαού, που συνέδεσε τη ζωή και το έργο της με τους αγώνες και αγωνίες αυτού του τόπου, που υπήρξε η αγαπημένη της ΚΝΕ και πάντα παρούσα στα Φεστιβάλ της, "έφυγε" από τη ζωή, σαν αύριο πριν δεκαπέντε χρόνια, για να μείνει παντοτινή στη μνήμη μας και στα Γράμματα.
Με την ευκαιρία των 15 χρόνων από το θάνατό της, κάνουμε αυτό το μικρό αφιέρωμα στη μνήμη της, με σύντομα βιογραφικά της στοιχεία για να την γνωρίσουν οι νεολαίοι αναγνώστες μας και ένα ενδιαφέρον κείμενο του δικαστή και αγαπημένου φίλου της Κώστα Πισπιρίγκου.
* * *
Η Ελλη Αλεξίου γεννήθηκε στις 22 Μάη του 1884 στο Ηράκλειο Κρήτης, από οικογένεια με μεγάλη πατριωτική - αγωνιστική παράδοση. Ο πατέρας της είχε συλληφθεί και φυλακιστεί στην επανάσταση του Θερίσσου το 1905. Φοίτησε στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο Ηρακλείου, πήρε μαθήματα ζωγραφικής από τον Γ. Ξυλούρη και μουσικής. Το 1911 έρχεται για ανώτατες σπουδές στην Αθήνα. Θέλει να γίνει δασκάλα του απλού λαού. Και έγινε δασκάλα του, με την κυριολεξία της λέξης. Παράλληλα αρχίζει να την απασχολεί η λογοτεχνική γραφή. Ανήσυχη και ελεύθερη φύση, αν και νεαρή κοπέλα, τολμά να προσεγγίσει ένα λογοτεχνικό, πλην "ανδρικό" στέκι. Το καφενεδάκι στη "Δεξαμενή", στο Κολωνάκι.
Στο φτωχικό καφενεδάκι συχνάζουν τα πιο ανήσυχα ιδεολογικά, πνευματικά και λογοτεχνικά ονόματα της εποχής. Εκεί η Ελλη Αλεξίου γνωρίζεται και συνδέεται με τους λογοτέχνες Α. Καρκαβίτσα, Γ. Βλαχογιάννη, Κ. Θεοτόκη, Α. Τραυλαντώνη, Μ. Φιλήντα, Ι. Κονδυλάκη, Ν. Καρβούνη, Σ. Μαυροειδή - Παπαδάκη, Λ. Νάκου, Μ. Αυγέρη και ιδιαιτέρως με τον Κώστα Βάρναλη.Εκεί στη μοιραία "Δεξαμενή" άνθισε ο έρωτάς της με τον Κ. Βάρναλη, που έγινε αρραβώνας για να διαλυθεί σύντομα, λόγω της άρνησης του πατέρα της να παντρευτεί τόσο μικρή, και πριν τελειώσει τις σπουδές της. Παρά τη διάλυση του αρραβώνα συνέχισε να πηγαίνει στο λογοτεχνικό στέκι, όπου αργότερα γνωρίστηκε και με τον συγγραφέα Β. Δασκαλάκη, τον οποίο τελικά παντρεύτηκε. Οπως η ίδια έλεγε για τη λογοτεχνική συντροφιά της "Δεξαμενής" "ήταν ένα μικρό δείγμα της συμμαχίας που άρχισε από τότε με τους αδύνατους και αδικημένους".
Οι λαϊκοί αγώνες που δυναμώνουν, οι ιδεολογικές συζητήσεις που "φουντώνουν" στο καφενεδάκι, οι διώξεις όσων πρωτοστάτησαν στην εκπαιδευτική αναγέννηση όλου του λαού που οραματίστηκε ο Δημήτρης Γληνός,οδηγούν την Ελλη Αλεξίου, όλο και πιο κοντά, όλο και πιο συνειδητά στις κομμουνιστικές ιδέες. Στα 1928 δίνει το βιογραφικό της σημείωμα στον Νίκο Πλουμπίδη και γίνεται μέλος του ΚΚΕ.Καθώς παράλληλα το λογοτεχνικό της έργο προκαλεί αίσθηση και επαινείται από την κριτική, το 1934 γίνεται μέλος της Εταιρίας Ελλήνων Λογοτεχνών.
Καθώς δεν κρύβει τις ιδέες της, συλλαμβάνεται από την Ειδική Ασφάλεια του φασιστικού καθεστώτος της 4ης Αυγούστου και ανακρίνεται. Στην περίοδο της Κατοχής η Ελλη Αλεξίου παίρνει ενεργά μέρος στην Εθνική Αντίσταση μέσα από τις γραμμές του "ΕΑΜ Λογοτεχνών" και αναλαμβάνει τα σχολικά συσσίτια έως το 1945. Στο μεταξύ, στα 1944, ο σύντροφός της, Β. Δασκαλάκης, πεθαίνει.
Το 1945 φεύγει για σπουδές στη Σορβόνη ως υπότροφος της γαλλικής κυβέρνησης. Παρακολουθεί μαθήματα ιστορίας και φωνητικής, αλλά της έχει ήδη αφαιρεθεί η ελληνική ιθαγένεια και της απαγορεύεται η επιστροφή στην πατρίδα. Το 1949 διορίζεται εκπαιδευτικός σύμβουλος για τα ελληνικά σχολεία των σοσιαλιστικών χωρών. Η εκεί παιδαγωγική προσφορά της στα Ελληνόπουλα της αναγκαστικής υπερορίας, υπήρξε αληθινά μνημειακών διαστάσεων,με τους δασκάλους που εκπαίδευσε, με τα σχολικά βιβλία που σχεδίασε και έγραψε. Με το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που κατάρτισε για να μορφωθούν οι ξεριζωμένοι: παιδιά, αγράμματοι νεολαίοι, αλλά και ενήλικες αγωνιστές και αγωνίστριες για τη λευτεριά και προκοπή της Ελλάδας. Της πατρίδας που τους στέρησαν οι ξένοι "προστάτες" της και οι ντόπιοι "υπηρέτες" τους.
Λόγω της τεράστιας εκπαιδευτικής και λογοτεχνικής προσφοράς της καλείται και συμμετέχει σε τρία Διεθνή Συνέδρια Ειρήνης. Η Ελλάδα όμως και γι' αυτό την τιμωρεί. Το 1952 δικάζεται ερήμην και εκδίδεται παραπεμπτικό βούλευμα και ένταλμα σύλληψής της. Το 1953 συμμετέχει στο Α' Παγκόσμιο Συνέδριο Δημοκρατικών Γυναικών στην Κοπεγχάγη και επισκέπτεται ύστερα από πρόσκληση της κυβέρνησης τη Σοβιετική Ενωση. Η επίσκεψη επαναλαμβάνεται το 1961, στις γιορτές για τον Ουκρανό ποιητή Ταράς Σεφτσένκο.
Την ίδια χρονιά συναντιέται με την αδελφή της Γαλάτεια και τον σύζυγό της Μάρκο Αυγέρη.Την επόμενη χρονιά η Γαλάτεια σκοτώνεται και μόνο τότε παραχωρείται στην Ε. Αλεξίου ολιγοήμερη άδεια να επιστρέψει στην Ελλάδα, μόνο για να παραστεί στην κηδεία. Το 1965 επανακτά την ελληνική ιθαγένεια. Επιστρέφει το 1966, αλλά συλλαμβάνεται, κρατείται στις Φυλακές "Αβέρωφ" και δικάζεται για "αντεθνική δράση και προπαγάνδα". Τελικώς απαλλάσσεται από την κατηγορία, ύστερα από την αντίδραση της κοινής γνώμης. Με την επιβολή της δικτατορίας απαγορεύονται τα βιβλία της και διατάσσεται να ζει υπό περιορισμό στο διαμέρισμά της. Από τη μεταπολίτευση και μετά συμμετέχει ενεργά, ως διακεκριμένο μέλος του ΚΚΕ, σε όλες τις πολιτικές και πνευματικές εκδηλώσεις του Κόμματος, το οποίο στις εκλογές του 1977 την τίμησε θέτοντάς την πρώτη στη λίστα των υποψηφίων βουλευτών Επικρατείας.
Το Σεπτέμβρη του 1985 άρχισε η περιπέτεια με την υγεία της. Η Ελλη Αλεξίου "έφυγε" στις 28 Σεπτέμβρη του 1988. Το ανθρώπινο ήθος της, οι αγώνες της, και το συγγραφικό έργο της παραμένουν ζωντανά, παντοτινή παρακαταθήκη των σοσιαλιστικών ιδανικών. Το πολύπλευρο έργο της - μυθιστορήματα, διηγήματα, παιδικά βιβλία, θεατρικά έργα, εκπαιδευτικά δοκίμια και ανθολογίες για την ποίηση της Αντίστασης - πρέπει να παραμείνει "σύντροφος" και "δάσκαλος" των νέων γενεών.