- "Πάθος και πρωτοτυπία",οι προϋποθέσεις λογοτεχνικής δημιουργίας κατά την Ελλη Αλεξίου.

- "Δεν πάσχεις",έλεγε "Πώς λοιπόν θέλεις να συγκινήσεις τον αναγνώστη σου;".

Κι ακόμη:

- Γράφεις για τα τετριμμένα. Δε θα σε προσέξουν".

Πάθος και πρωτοτυπία, τα βασικά αιτήματα της Αισθητικής.

Ποιο ήταν το δικό της πάθος; Ενα και μοναδικό, το πάθος για Δικαιοσύνη!

- "Οταν βλέπω να γίνεται δίπλα μου μια αδικία, πονάω κι αισθάνομαι την ανάγκη να μιλήσω γι' αυτήν. Μόνο γι' αυτό γράφω. Για να καταγγείλω την αδικία".

Ηταν άδικη η ζωή για τον Φραντζέσκο, ήταν κι είναι άδικη η ζωή για πολλούς, για τους περισσότερους. Αδικη για τον άνεργο και το φτωχό. Αδικη για τον άρρωστο και τον ανέραστο. Αδικη για τον άσχημο και τον ατάλαντο. Γίνονται πολλές αδικίες. Και η καταγγελία τους είναι η πράξη υψηλού ήθους του ανθρώπου του πνεύματος, η δική του πράξη Δικαιοσύνης.

Για την πρωτοτυπία, εκείνη κι εγώ θα έπρεπε να είχαμε πει πολλά, αλλά ήμασταν αναγκασμένοι να μιλάμε λίγο. Θα έπρεπε να είχαμε πει πολλά, γιατί συμφωνούσαμε πως μόνη αυτή μετουσιώνει το πάθος σε μεγάλη τέχνη. Και ήμασταν αναγκασμένοι να μιλάμε λίγο γιατί μας ήταν αδύνατο, φυσικά, να διατυπώσουμε κανόνες.

- "Είναι μεγάλη αριστοκράτισσα",έλεγε. "Δεν υπακούει σε κανόνες". Αλήθεια, αρκετοί από μας είναι σε θέση να διακρίνουν τι είναι πρωτότυπο και τι δεν είναι. Αλλά ποιος τολμά να υπαγορεύσει συνταγή πρωτοτυπίας; Αν εμφανιστεί ένας νέος Παπαδιαμάντης, κάποτε θα τον αντιληφθούμε. Αλλά σε ποιο σχολείο φοιτά κανείς για να γίνει Παπαδιαμάντης;

***

Η Ελλη Αλεξίου ήξερε πως τα δικά της έργα έχουν γνησιότητα και πως αυτό είναι αρκετό για να της εξασφαλίσει τη θέση της στη νεοελληνική λογοτεχνία.Δεν εκβίαζε την πρωτοτυπία.Κι όταν κάποτε της είπα ότι από τα διηγήματά της ξεχωρίζω τα "Μυστήρια" λόγω πρωτοτυπίας της γραφής, χάρηκε για την παρατήρηση, αλλά δεν έδειξε ενδιαφέρον να συνεχίσει τη συζήτηση. Γενικά, απέφευγε να μιλά για ζητήματα μορφής. Και η πρωτοτυπία, βέβαια, αφορά κυρίως στη μορφή.

***

Εκεί, στο διαμέρισμα της οδού Θεσπρωτέως, είχα την τύχη να την ακούω και να της μιλώ ώρες πολλές, μέρες πολλές, όλα τα χρόνια της ζωής της, από το 1980 ως το τέλος της. Το αισθητικό πάθος της για Δικαιοσύνη την έκαμε πρόθυμη ν' ακούει ένα νομικό.Κάποτε διευκρίνισα, τι ακριβώς σημαίνει να είσαι δικαστής: Δίκαιο, για το δικαστή, είναι η ιστορικά δεδομένη έννομη τάξη, οι νόμοι του κράτους το οποίο υπηρετεί δηλαδή και τίποτε περισσότερο. Δέσμιος των νόμων αυτών ο δικαστής θα τους εφαρμόσει, έστω και αν έχει φιλοσοφικές διαφωνίες με το κράτος - νομοθέτη ή αν αντιλαμβάνεται ότι η εφαρμογή τους δε θα ικανοποιήσει το κοινό περί δικαίου αίσθημα. Εργο του νομοθέτη είναι η αλλαγή των μη ικανοποιητικών, των "άδικων" νόμων. Και, περαιτέρω, είναι πολιτική ευθύνη της κοινωνίας ο έλεγχος του νομοθέτη.

- "Και τι θα γίνει, αν έχομε πάλι δικτατορία;" ερώτησε.

- "Τότε οφείλω να παραιτηθώ",είπα.

Εδειξε ικανοποιημένη με την απάντησή μου. Αλλά πιστεύω πως η ίδια δε θα μπορούσε ποτέ να εφαρμόσει ένα νόμο που θα προσέβαλλε το περί δικαίου αίσθημά της, έστω και αν αυτός είχε την πολιτική προέλευση που εκείνη επιθυμούσε.

Δίκαιο. Σημαίνει, προεχόντως, επιλογή. Ετσι και όχι αλλιώς. Αυτό και όχι το άλλο.

Ποιος επιλέγει; Στην κρατικά δομημένη κοινωνία αυτός που εκφράζει την κυρίαρχη πολιτική δύναμη.

Ο άρχων μονοπωλεί το δίκαιο.

Πώς επιλέγει; Μην αυταπατάσθε, λέγει ο Θρασύμαχος ο Χαλκηδόνιος στην πλατωνική "Πολιτεία". Επιλέγει κατά το συμφέρον του: "φημί γαρ εγώ είναι το δίκαιον ουκ άλλο τι ή το του κρείττονος συμφέρον" (338 C).

Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να θέσει τον ένα και μοναδικό κανόνα δικαίου vai victis, αν είναι ο Βρέννος. Σ' αυτή την περίπτωση, η εξουσία του δεν έχει ιστορική προοπτική. Αν όμως ο άρχων επιθυμεί να έχει η εξουσία του ιστορική προοπτική, πρέπει να εναρμονίσει το συμφέρον του με τα συμφέροντα πολλών άλλων, αυτών που είτε θα του παρέχουν σταθερό πολιτικό έρεισμα, είτε απλώς θα τον ανέχονται. Αυτό τουλάχιστον μπορούμε να το διεκδικούμε. Υπάρχει τίποτε περισσότερο; "... τω δικαίω λόγω νυν χρήσθε, ον ουδείς πω παρατυχόν ισχύι τι κτήσασθαι προθείς του μη πλέον έχειν απετράπετο. Επαινείσθαι τε άξιοι, οίτινες χρησάμενοι τη ανθρωπεία φύσει ώστε ετέρων άρχειν δικαιότεροι ή κατά την υπάρχουσαν δύναμιν γένωνται" (Θουκ. Α 76). Η Θέση αυτή είναι αδυσώπητη, αλλά απόλυτα ορθή. Θα έρθει άραγε εποχή, κατά την οποία δε θα είναι στοιχείο της ανθρώπινης προσωπικότητας η επιθυμία εξουσίας; Και θα προσλάβει, τότε, η έννοια του δικαίου άλλο περιεχόμενο;

"- Ναι. χωρίς αμφιβολία", απαντούσε η Ελλη Αλεξίου σε μένα, που αμφέβαλλα κι εξακολουθεί ν' αμφιβάλλω.

Directum. Η λατινική λέξη σημαίνει "ευθεία" και, μεταφορικά, "δίκαιο" (diritto, droit, Recht στις λατινογενείς γλώσσες). Αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο την επιθυμία των ανθρώπων για το ποιόν των δικαιικών επιλογών: Ευθεία κι όχι καμπύλη ή τεθλασμένη! Να ζήσει και να μορφωθεί ο Φραντζέσκος. Να εξαλειφθεί η βία, η πείνα, η ανισότητα, η εκμετάλλευση. Αποδίδει κατά τον καλύτερο τρόπο το αισθητικό πάθος που εμψύχωσε το λογοτεχνικό έργο της Ελλης Αλεξίου. Το βαθύτατα ουμανιστικό πάθος της για τη Δικαιοσύνη.

Οταν την επισκέφθηκα για τελευταία φορά στην "Παμμακάριστο", γνωρίζαμε πολύ καλά πως η ζωή της έφθανε στο τέλος της. Χαμογελούσε με ήρεμη θλίψη. Αλλά με πιο φωτεινό χαμόγελο με χαιρέτησε στο παρεκκλήσι της Μητρόπολης. Απαλλαγμένη από τα γηρατειά. Κεφάλαιο πλέον της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Κώστας ΠΙΣΠΙΡΙΓΚΟΣ

Πάρεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας