Στα εκατομμύρια χρόνια της εξέλιξης του ανθρώπου, ο εγκέφαλός του τριπλασιάστηκε σε μέγεθος και η συμπεριφορά του έγινε εκθετικά πιο περίπλοκη, ιδιαίτερα απ' όταν άρχισε να σχηματίζει πολυμελείς ομάδες με κοινωνική οργάνωση. Οι πρώιμοι ανθρωπίδες (μέλη της οικογένειας του ανθρώπου) κατασκεύαζαν μόνο απλά πέτρινα εργαλεία. Αργότερα, πρόγονοί μας με μεγαλύτερο εγκέφαλο εφηύραν πιο εξεζητημένα εργαλεία και ανέπτυξαν πιο προχωρημένες στρατηγικές για την επιβίωσή τους. Πολλοί επιστήμονες υποβαθμίζοντας τον ρόλο της κοινωνίας θεωρούσαν ότι κατά κύριο λόγο η αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου ήταν που οδήγησε στις τεχνολογικές και νοητικές προόδους, που χαρακτηρίζουν τον άνθρωπο τον σοφό (homo sapiens), τον σύγχρονο άνθρωπο. Τώρα, ανακαλύψεις απολιθωμάτων σε σύμπλεγμα σπηλαίων της Νότιας Αφρικής αμφισβητούν την αύξηση του μεγέθους του εγκεφάλου ως θεμελιακή προϋπόθεση της ανθρώπινης εξέλιξης προς πιο πολύπλοκες συμπεριφορές.

Ερευνητές που κάνουν ανασκαφές στο σπηλαιακό σύμπλεγμα Rising Star (Ανατέλλον Αστρο), κοντά στο Γιοχάνεσμπουργκ, γνωστοποίησαν πως βρήκαν στοιχεία με μορφή απολιθωμάτων, ότι το ανθρώπινο είδος ναλέντι (Homo naledi), που είχε μικρό κεφάλι, άρα και εγκέφαλο, επιδείκνυε πολύπλοκες και προχωρημένες συμπεριφορές, οι οποίες έως τώρα συσχετίζονταν μόνο με ανθρωπίδες, που είχαν μεγάλο εγκέφαλο. Περιγράφοντας τα ευρήματά τους σε τρεις προδημοσιεύσεις μελετών, ισχυρίζονται ότι ο άνθρωπος ναλέντι, που ο εγκέφαλός του είχε μέγεθος το ένα τρίτο του δικού μας, χρησιμοποιούσε τη φωτιά ως πηγή φωτός, έκανε σκόπιμη προσπάθεια για να θάβει τους νεκρούς του και χάραζε σχέδια στους τοίχους των σπηλαίων. Αν τα ευρήματα και τα συμπεράσματα των επιστημόνων αυτών επιβεβαιωθούν, οι παλαιοανθρωπολόγοι θα πρέπει να ξανασκεφτούν συνολικά τη διαδικασία που οδήγησε στον σύγχρονο άνθρωπο.

Ο άνθρωπος ναλέντι είναι σχετικά πρόσφατη προσθήκη στο πάνθεον των γνωστών ανθρωπιδών. Το 2013 και το 2014, μια ομάδα υπό τον παλαιοανθρωπολόγο Λι Μπέργκερ, του πανεπιστημίου του Βιτγουότερσραντ, στο Γιοχάνεσμπουργκ, ανακάλυψε βαθιά μέσα στο Ανατέλλον Αστρο περισσότερα από 1.500 απολιθώματα, που ανήκαν σε τουλάχιστον 15 άτομα. Τα απολιθώματα έδειχναν να ανήκουν σε έναν ανθρωπίδα, που ήταν ένας απρόσμενος συνδυασμός παλιών και νέων χαρακτηριστικών μελών της οικογένειας του ανθρώπου. Περπατούσε όρθιος, όπως ο σύγχρονος άνθρωπος και τα χέρια του ήταν επιδέξια σαν τα δικά μας. Ομως οι ώμοι του ήταν φτιαγμένοι για σκαρφάλωμα και τα δόντια του είχαν το σχήμα των δοντιών πρότερων ανθρωπίδων του γένους Αυστραλοπίθηκος. Κι ο εγκέφαλός του είχε όγκο μεταξύ 450 και 600 κυβικών εκατοστών, συγκριτικά με τα 1.400 κυβικά εκατοστά του όγκου του εγκεφάλου του σύγχρονου ανθρώπου. Οπως διαπίστωσαν οι ερευνητές, τα απολιθώματα είχαν ηλικία μόλις 335.000 έως 236.000 ετών πριν από σήμερα, εκπληκτικά πρόσφατα για ένα είδος με τόσο μικρό εγκέφαλο και άλλα πρωτόγονα χαρακτηριστικά.

Τα απολιθώματα βρέθηκαν σε δύσβατα σημεία των σπηλαίων, που πρέπει να ήταν δύσβατα και όταν ζούσε ο άνθρωπος ναλέντι. Οστά άλλων μεγάλων ζώων δεν βρέθηκαν στα ίδια σημεία, όπως θα είχε συμβεί αν άνθρωποι και ζώα είχαν πέσει κατά λάθος στη σπηλιά ή αν είχαν μεταφερθεί εκεί από τα νερά της βροχής. Με τα δεδομένα αυτά, οι ερευνητές συμπέραναν ότι οι άνθρωποι ναλέντι πρέπει σκοπίμως να έμπαιναν στο υπόγειο σπηλαιακό σύστημα, ώστε να θάψουν τους νεκρούς τους. Και για να το κάνουν μέσα στα σκοτάδια των σπηλαίων πρέπει να χρησιμοποιούσαν πυρσούς για να βλέπουν.

Μεταγενέστερη πιο προσεκτική έρευνα των τοποθεσιών έδειξε ότι τα πτώματα είχαν τοποθετηθεί σε ρηχούς τάφους, οι οποίοι στη συνέχεια καλύφθηκαν με το χώμα που είχε εκσκαφεί. Σε έναν από τους τάφους, το πτώμα είχε τοποθετηθεί σε εμβρυική στάση, χαρακτηριστικό των ταφών και των πρώιμων homo sapiens. Σε έναν τρίτο τάφο δίπλα στο χέρι του νεκρού βρέθηκε ένα αντικείμενο σαν πέτρινο εργαλείο. Επιπρόσθετα βρέθηκαν ίχνη αιθάλης στην οροφή, ξυλοκάρβουνο και κομμάτια καμένων οστών στο έδαφος των σπηλαίων, καθώς και μια εστία.

Μια ακόμη πιο εκπληκτική ανακάλυψη ήταν τα γεωμετρικού μοτίβου σχέδια με γραμμές στους τοίχους των σπηλαίων, που περιλάμβαναν τετράγωνα, τρίγωνα, σταυρούς, χι και σχήματα που θυμίζουν σκάλα. Τα σχέδια αυτά είχαν γίνει με βαθιές χαρακιές στους δολομιτικούς βράχους σε σημεία κοντά στις ταφές. Ο δολομίτης είναι αρκετά σκληρό υλικό και οι βαθιές χαρακιές σε αυτόν μπορούν να γίνουν μόνο με σημαντική προσπάθεια. Οι επιφάνειες όπου βρέθηκαν τα χαράγματα, σύμφωνα με τους ερευνητές, είχαν πιο πριν λειανθεί με χώμα ή άμμο.

Μέχρι πριν ένα τέταρτο του αιώνα η επικρατούσα αντίληψη ήταν ότι ο άνθρωπος ο σοφός είχε εφεύρει την τέχνη στην Ευρώπη, πριν από 35.000 χρόνια. Τις τελευταίες δεκαετίες ερευνητές ανακάλυψαν στοιχεία ότι τα ξαδέρφια μας οι Νεάντερταλ και οι Ντενίσοβαν, επίσης, έκαναν τέχνη. Ωστόσο ο άνθρωπος ναλέντι είχε πολύ μικρότερο εγκέφαλο από όλους αυτούς τους ανθρωπίδες.

Δεν έχουν πειστεί όλοι οι παλαιοανθρωπολόγοι για τα συμπεράσματα των συναδέλφων τους από τη Νότια Αφρική. Αρκετοί θεωρούν ότι δεν έχει αποδειχτεί πέραν κάθε αμφιβολίας ότι πρόκειται για σκόπιμες ταφές, ενώ άλλοι παρατηρούν ότι ακόμη δεν έχει προσδιοριστεί η ηλικία των σχεδίων στα τοιχώματα των σπηλαίων, ώστε να επιβεβαιωθεί ότι είναι σύγχρονα των ανθρώπων ναλέντι. Οι Νοτιοαφρικανοί επιστήμονες προσπαθούν τώρα να βρουν επιπλέον στοιχεία, που θα δώσουν απαντήσεις σε αυτές τις αμφιβολίες.

Παρότι περνούν περισσότερο από το μισό κάθε έτους σε κατάσταση χειμερίας νάρκης σε συνθήκες έντονης παγωνιάς, οι καφέ αρκούδες παραμένουν εξαιρετικά υγιείς. Αυτοί οι αδρανείς γίγαντες σπάνια εμφανίζουν θρόμβους στο αίμα, όπως συμβαίνει στους ανθρώπους σε σχετικά σύντομες περιόδους ακινησίας. Για παράδειγμα κάποιοι από αυτούς που σπάνε το πόδι τους και ακινητοποιούνται, εκδηλώνουν αυξημένο κίνδυνο για εμφάνιση θρόμβωσης, πάθηση που μπορεί να καταλήξει ακόμη και στον θάνατο.

Ερευνητές, μελετώντας τη χειμερία νάρκη των αρκούδων, εντόπισαν μια πρωτεΐνη, που τους επιτρέπει να αποφεύγουν τη θρόμβωση, κατά τη διάρκεια της μακρόχρονης ακινησίας τους. Οι βιολόγοι συνέλεξαν αίμα από 13 αρκούδες, που κοιμούνταν τον χειμώνα στις φωλιές τους στη Σουηδία και το καλοκαίρι πήραν νέα δείγματα από τις ίδιες αρκούδες, αφού πρώτα τις κοίμισαν με βέλη ηρεμιστικού, που τους έριξαν από ελικόπτερο.

Αναλύοντας τα δείγματα αίματος διαπίστωσαν ότι οι συγκεντρώσεις περισσότερων των 150 πρωτεϊνών εμφάνιζαν σημαντική διαφορά στα δείγματα από χειμερία νάρκη, συγκριτικά με τα δείγματα από αρκούδες σε εγρήγορση. Οι ερευνητές επικέντρωσαν στα αιμοπετάλια, τα συστατικά που προκαλούν πήξη του αίματος και θρόμβους. Η πρωτεΐνη των αιμοπεταλίων, που εμφάνιζε τη μεγαλύτερη διαφορά ανάμεσα στα χειμερινά και τα καλοκαιρινά δείγματα, ήταν η πρωτεΐνη θερμικού σοκ 47 (HSP47). Η πρωτεΐνη αυτή ενεργοποιεί ένα ένζυμο, που ονομάζεται θρομβίνη, και βοηθά τα αιμοπετάλια να κολλήσουν το ένα με το άλλο και να σχηματίσουν θρόμβους. Στις αρκούδες σε εγρήγορση, το HSP47 βοηθά στην επούλωση πληγών και στο σταμάτημα της αιμορραγίας. Αλλά στις αρκούδες που βρίσκονται σε χειμερία νάρκη μέσα στην ασφάλεια της φωλιάς τους, η πρωτεΐνη αυτή δεν είναι ιδιαίτερα χρήσιμη. Γι΄ αυτό κατά μέσο όρο τα αιμοπετάλια των αρκούδων σε χειμερία νάρκη παρήγαγαν 55 φορές λιγότερη HSP47.

Για να προσδιορίσουν αν ένας παρόμοιος μηχανισμός εμποδίζει τη δημιουργία θρόμβων σε χρόνια ακινητοποιημένους ανθρώπους, οι ερευνητές σύγκριναν δείγματα αίματος από ασθενείς που είχαν σοβαρά τραύματα στη σπονδυλική στήλη, με δείγματα από δραστήριους ανθρώπους που είχαν κατά τα άλλα όσο γίνεται πιο παρόμοια χαρακτηριστικά. Οπως και στις αρκούδες σε χειμερία νάρκη, το αίμα των χρόνια ακινητοποιημένων ασθενών περιείχε λιγότερες πρωτεΐνες HSP47. Ετσι είχαν και αυτοί μικρότερη πιθανότητα εμφάνισης θρομβοφλεγμονής.

Η ερευνητική ομάδα συνέλεξε επίσης αίμα από υγιή άτομα, πριν ξεκινήσουν τη συμμετοχή τους σε μια προσομοίωση επί εδάφους μιας μηνιαίας διαστημικής πτήσης. Υστερα από 27 μέρες που τα άτομα αυτά παρέμειναν στο κρεβάτι, οι ερευνητές πήραν ξανά δείγμα αίματος, διαπιστώνοντας ότι τα αιμοπετάλιά τους είχαν αρχίσει να παράγουν σημαντικά λιγότερη HSP47. Παρόμοιο μοτίβο εντόπισαν και σε πείραμα με γουρούνια και ποντίκια, που δεν τους επιτρεπόταν να κινηθούν. Οι ερευνητές θεωρούν ότι η μείωση της έκφρασης των πρωτεϊνών HSP47 μπορεί να είναι ένας μηχανισμός κοινός σε όλα τα θηλαστικά, ώστε να εμποδίζεται η εμφάνιση θρόμβων, σε περιόδους παρατεταμένης ακινησίας. Αλλά αυτός ο μηχανισμός εμφανίζεται με μεγαλύτερη καθυστέρηση στους ανθρώπους, με αποτέλεσμα η μικρότερης διάρκειας ακινησία εξαιτίας ασθένειας ή τραυματισμού να μας κάνει πιο επιρρεπείς στη θρόμβωση, απ' ό,τι τους χρόνια ακινητοποιημένους ασθενείς με τραύμα στη σπονδυλική στήλη.

Πρόκειται για χαρακτηριστική περίπτωση που η κατανόηση της βιολογίας ενός ζώου, όπως η αρκούδα, μπορεί να δώσει σημαντικές πληροφορίες για τις λειτουργίες του ανθρώπινου σώματος. Ισως οι ανακαλύψεις αυτές οδηγήσουν σε θεραπείες αποφυγής της θρόμβωσης σε ασθενείς σε προσωρινή ακινησία.