«Το χάραμα», «Ακρα του τάφου σιωπή», «Η θέλησή μου βράχος», «Για κοίτα 'κει χάσμα σεισμού», «Εξοδος / Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά»... Λόγια και εικόνες μιας μεγαλειώδους ποιητικής δημιουργίας, των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», του Διονυσίου Σολωμού. Σε αυτό το αριστουργηματικής γραφής, ελεύθερης σκέψης και στοχασμού ποιητικό έργο βασίστηκε η ομώνυμη λαϊκή λειτουργία του Γιάννη Μαρκόπουλου, που θα παρουσιάσει η ΚΕ του ΚΚΕ, στον απόηχο της συμπλήρωσης 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821.

Οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» είναι μία από τις κορυφαίες ποιητικές συνθέσεις του Διονυσίου Σολωμού. Εργο εμπνευσμένο από τα γεγονότα της πολιορκίας και της εξόδου του Μεσολογγίου, κατά την Επανάσταση του '21, το οποίο απασχόλησε τον ποιητή σχεδόν μέχρι το τέλος της ζωής του.

Σε εμάς έφτασε σε τρία Σχεδιάσματα που το καθένα τους αντιπροσωπεύει όχι μονάχα διαφορετικό στάδιο επεξεργασίας αλλά και διαφορετική ποιητική αντίληψη. Το Α' Σχεδίασμα του ποιήματος, «συνθεμένο εις είδος προφητικού θρήνου εις το πέσιμο του Μεσολογγίου», γράφτηκε λίγο μετά την πτώση της πόλης. Για δέκα ολόκληρα χρόνια (1834 - 1844), δουλεύει αποκλειστικά το «Β' Σχεδίασμα» επιμένοντας στην επεξεργασία μεμονωμένων, καθαρά λυρικών επεισοδίων («αποσπασμάτων») και χρησιμοποιώντας τον ομοιοκατάληκτο δίστιχο στίχο του «Ερωτόκριτου», που δίνει καινούριο βάθος και μουσικότητα. Σε αυτό «εικονίζοντο τα παθήματα των γενναίων αγωνιστών εις τες υστερινές ημέρες της πολιορκίας έως οπού έκαμαν το γιουρούσι». Στο «Γ' Σχεδίασμα» των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», που γράφτηκε από το 1844 κι ύστερα, χρησιμοποιεί έναν στίχο περισσότερο λιτό, χωρίς ομοιοκαταληξία.

Είναι ένα έργο που μιλά για την «ηθική ελευθερία», όπως εύστοχα σημειώνει και ο Βάρναλης. Οι εσωτερικές συγκρούσεις των αγωνιστών, τα διλήμματα και οι πειρασμοί, η αντίσταση, οι θυσίες του Αγώνα, η ομορφιά της ζωής μαζί με τη βαθιά συνείδηση του Χρέους, μιας λέξης που επανέρχεται συχνά - αυτός άλλωστε ήταν και ο αρχικός τίτλος της σύνθεσης - είναι τα θέματα αυτού του ποιήματος. Οι πολιορκημένοι του Μεσολογγίου θέλησαν και έμειναν, έχοντας απόλυτη αυτογνωσία της θέσης τους και απόλυτη συνείδηση του επιχειρούμενου τολμήματος. Αποδείχθηκαν έτσι πραγματικά ελεύθεροι στη συνειδητή θυσία της ζωής τους. Αλλωστε, η διαλεκτική σύνθεση των αντίθετων στοιχείων διατρέχει σχεδόν όλο το κείμενο, από τον τίτλο κιόλας, ελεύθεροι αλλά και πολιορκημένοι συγχρόνως. Το καινούργιο που προκύπτει δεν είναι τίποτε άλλο από την επικράτηση της θέλησης και του αγώνα για να νικήσει η ζωή.

Είν' έτοιμα στην άσπονδη πλημμύρα των αρμάτων

Δρόμο να σχίσουν τα σπαθιά, κι ελεύθεροι να μείνουν,

Εκείθε με τους αδελφούς, εδώθε με το χάρο.

Τέλος, δεν θα μπορούσαμε σε αυτό το μικρό μας αφιέρωμα σε αυτό το σπουδαίο έργο να μην αναφερθούμε στην αντίληψη του Σολωμού ότι η Ιστορία - και η Επανάσταση - είναι πράξη συλλογική, όχι ατομική. Μια θέση που διαφαίνεται και σε αυτό το ποίημα. Οπως γράφει, «να μην προσελκύσεις την προσοχή πάνω στον Μάρκο (Μπότσαρη): μειώνει τον έπαινο των άλλων, που όλοι τους υπήρξαν ίσοι μ' αυτόν». Πρωταγωνιστής είναι η ίδια η μάζα, «που αγωνίζεται τον καλόν αγώνα». Ετσι, το έργο του δεν περιορίζεται ούτε χρονικά ούτε τοπικά, αποκτώντας έναν υπερτοπικό και διαχρονικό χαρακτήρα. Γίνεται η ποίηση καθολική.

«Η μουσική εργασία πάνω στους "Ελεύθερους Πολιορκημένους" του Σολωμού άρχισε πριν 14 χρόνια. Εκτοτε άφησα για καιρό το έργο και το '68 ξαναδούλεψα για μεγάλο διάστημα, πάνω στα τρία "Σχεδιάσματα" του ποιήματος. Πολλές μουσικές μου σκέψεις υπαγορεύτηκαν από τους αγώνες της νεολαίας. Εμπνεύστηκα από κει. Η επιλογή του στίχου και του πεζού που έκανα, βασίστηκε στη νοηματική γραμμή μιας αρχής (εισαγωγή), μιας μέσης (δράση) και ενός τέλους (έξοδος)».

Τα παραπάνω γράφει ο Γιάννης Μαρκόπουλος, τον Αύγουστο του 1977, χρονιά που κυκλοφόρησε ο δίσκος.

Η μουσική εργασία του Γιάννη Μαρκόπουλου πάνω στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» ξεκίνησε τη δεκαετία του '60. Στα δύσκολα χρόνια της δικτατορίας καταπιάνεται ξανά με το έργο συνθέτοντας τα μέρη «Μητέρα μεγαλόψυχη», «Αραπιάς άτι», «Πειρασμός», «Εξοδος» και «Η θέλησή μου βράχος». Η οριστική μορφή του έργου δόθηκε το 1975, με τη μορφή «λαϊκής λειτουργίας». Αξίζει να σημειωθεί ότι ο συνθέτης οργάνωσε το λιμπρέτο του μουσικού έργου επιλέγοντας από όλα τα σχεδιάσματα του ποιήματος και τα πεζά, τους στίχους και τα αφηγηματικά μέρη.

Πρόκειται για ακόμα μία δημιουργία, που αποδεικνύει περίτρανα ότι στίχος και μουσική στο έργο του Γιάννη Μαρκόπουλου βρίσκονται σε μια αρμονία, σε ένα τέλειο συνταίριασμα, που συνδέει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μιας δίκαιης και ευτυχισμένης ζωής.

Η πρώτη παρουσίαση έγινε το 1975, από τον ίδιο, τραγουδώντας τα μέρη του έργου και παίζοντας πιάνο στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, όπου τον είχε καλέσει ο καθηγητής Λίνος Πολίτης, από τους σημαντικότερους μελετητές του Σολωμού. Ηταν μια ξεχωριστή βραδιά, όπου καθηγητές και φοιτητές εξέφρασαν τη γνώμη τους, αλλά και την αγάπη τους και την εκτίμησή τους για το έργο. Η συγκέντρωση αυτή βοήθησε τον συνθέτη στην εδραίωση της πεποίθησης για την αξία της μελωδικής και ρυθμικής του ομιλίας πάνω στο ποίημα.

Το έργο κυκλοφόρησε σε δίσκο με ερμηνευτές τους Νίκο Ξυλούρη, Λάκη Χαλκιά, Ηλία Κλωναρίδη και αφηγήτρια την ηθοποιό Ειρήνη Παππά. Συμμετείχε η ερασιτεχνική Μεικτή Χορωδία Πρέβεζας, σε διδασκαλία Γιώργου Κακίτση και ορχήστρα, στα οποία συμπεριλαμβάνονταν και λαϊκά όργανα της παράδοσης. Η πρώτη συναυλία δόθηκε στο γήπεδο του Παναθηναϊκού το καλοκαίρι του '78, μπροστά σε κοινό 22.000 ατόμων, που κατέκλυσαν τις κερκίδες του γηπέδου και υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό το νέο μουσικό έργο.

Εκτοτε θα γνωρίσει πολλά ανεβάσματα. Οι χειρόγραφες παρτιτούρες του συνθέτη βρίσκονται στο Ιστορικό Μουσείο του Μεσολογγίου.