Στο πλαίσιο της αναζήτησης της ιστορίας και της εξέλιξης του σκακιού που έχουμε ξεκινήσει μέσα από τις σελίδες του «Ριζοσπάστη», δημοσιεύουμε σήμερα το δεύτερο μέρος από το ενδιαφέρον κείμενο που έστειλε για τη στήλη μας η Σαπφώ Διαμάντη, διερμηνέας, μεταφράστρια Λογοτεχνίας. Στο επόμενο φύλλο θα ακολουθήσει το τρίτο μέρος.

Αξιωματικός: Το μέγα μπλέξιμο, το κομμάτι που παρουσιάζει το μεγαλύτερο ενδιαφέρον: Eνώ στα Eλληνικά λεγόταν τρελός (προφανής μετάφραση από τα Γαλλικά - μόνη γλώσσα που χρησιμοποιεί αυτήν τη λέξη, που έχει την έννοια ο τρελός του βασιλιά, ο γελωτοποιός - «είναι τρελοί αυτοί οι Γαλάτες»), γιατί άρχισε να λέγεται και αξιωματικός και στο τέλος επικράτησε αυτός ο τελευταίος όρος; Ασε που και στα Βουλγαρικά και τα Ρουμανικά «αξιωματικός» είναι, όπως και στα Φιλανδικά και στα Αλβανικά η 2η λέξη! Ελευθερουδάκης: «Τρελλός (ή αξιωματικός)». Η εξήγηση της Σαπφώς: Πρόκειται ίσως για πολιτισμικό φαινόμενο: Ενώ ο τρελός (του βασιλιά) παρέπεμπε π.χ. στον Βασιλιά Ληρ, ο αξιωματικός (του βασιλιά) παραπέμπει σε κάτι σαν τι Πλαστήρας τι Παπάγος... (λέμε τώρα!!!). Αλλο ο τρελός του βασιλιά και άλλο ο αξιωματικός του βασιλιά. Απλή εικασία... Ισπανικά: Αραβ. alfil - πελβί [pil] = ελέφαντας - και η ιταλική προφανώς παραφθορά της ισπανικής, ενώ η βασκική αποτελεί κυριολεκτική της μετάφραση. Ερώτηση: Είχε ελέφαντες στην Αυλή του Αλφόνσο του 6ου; Λες να τους είχε χαρίσει στον Ελ Σιδ εκείνος ο κολλητός του ο Μαυριτάνος; - Φαρσί και Αραβικά βεβαίως ίδια λέξη. Και στα Αλβανικά (!): 1η λέξη! Και πού βρέθηκαν οι ελέφαντες στην (τότε, αλλά όχι τώρα) Αγία Πετρούπολη; Διότι να που και στα Ρώσικα «ελέφαντας» είναι... Ομως, οι Ισπανοί φαίνεται να την πήραν μαζί με το παιχνίδι, γιατί ο ελέφαντας λέγεται elefante - ω ναι! - οι Ρώσοι όμως; Slon, πιθανότατα απλή κυριολεκτική μετάφραση. Αγγλικά και Πορτογαλικά, «επίσκοπος» (είναι και οι μόνοι που τον παριστάνουν διαφορετικά: Με μια μίτρα καθολικού επισκόπου! Είναι τρελοί αυτοί οι Βρετανοί - και οι Πορτογάλοι εν προκειμένω!). Ερώτηση: Ποιος το πήρε από ποιον; Η εξήγηση της Σαπφώς: Οι Αγγλοι από τους Πορτογάλους, δεδομένης της ετυμολογίας - λατ. episcopus, ελλ. επίσκοπος (εικασία κι αυτή...). Γερμανικά: der Laufer = δρομέας. Αυτό πάλι; Αλλά και η εβραϊκή λέξη δρομέας σημαίνει. Οπως και η ουγγρική, η δανική και η νορβηγική. Και η 2η λέξη στα Σερβοκροατικά. Η διαφοροποίηση της έννοιας σε αυτές τις γλώσσες σχετίζεται πιθανότατα με τη συνήθως γρήγορη ανάπτυξη του πεσσού κοντά στην αντίπαλη παράταξη (λέει ο μετρ!). Τα άσχετα (όπου η έννοια της λέξης δεν παραπέμπει σε καμία από τις παραπάνω ομάδες): Πολωνικά = αγγελιοφόρος, Τσεχικά = πυροβολητής, Σερβοκροατικά (1η λέξη) = κυνηγός, Ολλανδικά = σύμβουλος. Πιάσ' τ' αυγό και κούρεφ' το! Χίντι και Τουρκικά = βεζύρης (ε, όπως πρέπει τέλος πάντων).

Αλογο, Ιππος: Στις περισσότερες γλώσσες η λέξη σημαίνει άλογο. Αλλά: Γαλλικά και Εβραϊκά «ιππέας» και αγγλικά «ιππότης» (παραπλήσια έννοια - συνειρμός). Και ο Ελευθερουδάκης αναφέρει εντός παρενθέσεως «έφιππος αξιωματικός». Ετυμ. λατ. γλωσσών: Caballus, λέξη γαλατική = παλιάλογο (!), που επικράτησε του κλασ. λατ. equus. Γερμανικά: der Springer = άλτης (ιδιότητα του ίππου). Και στα δανικά ίδια λέξη. Πολωνικά και Σερβοκροατικά 1η λέξη = άλτης, 2η = άλογο (κυριολεκτικά στα Πολωνικά = αλογάκι). Παρένθεση: Ναι, στα Τουρκικά το άλογο λέγεται άτι, για όσους δεν το ήξεραν δηλαδή...

Πύργος: Στις περισσότερες γλώσσες σημαίνει αυτό ακριβώς. Ελευθερουδάκης: 'Η και «φρούριο» εντός παρενθέσεως, όπως και στα Ιταλικά. Στα Αλβανικά, 2η λέξη torre από τα Ιταλικά. Βουλγαρικά = κανόνι (κατά κει φέρνει κι αυτό πάντως - πού ήταν τα κανόνια, κ.λπ. - συνειρμός). Στα Σερβοκροατικά, η ίδια λέξη σημαίνει όμως πύργος... Στα Ρωσικά δύο λέξεις, η πρώτη σημαίνει λέμβος και δεν χρησιμοποιείται πλέον (τρέχα γύρευε από πού είχε έρθει αυτό) και η δεύτερη (χα!): Toura, από lat. turris = πύργος, κάστρο, από όπου προέρχεται η λέξη και όλων των λατ. και των γερμ. γλωσσών, και της φινοουγγρικής ομάδας των ουραλοαλταϊκών, αλλά και των εουσκέρα... Τώρα γιατί οι Αγγλοι τον λένε - ούτε λίγο ούτε πολύ - κουρούνα, και μόνο η 2η λέξη σημαίνει κάστρο, αυτό... Σε πύργους αράζουν οι κουρούνες; Δεν πιστεύω να ρωτήσει κανείς! Η λέξη στην ομάδα Χίντι, Φαρσί, Αραβικά, Τουρκικά και Αλβανικά μοιάζει να έχει την ίδια ετυμολογία, από τα Περσικά προς τα Αραβικά κ.ο.κ., λέξη που σημαίνει κάστρο (ο πύργος στα Αραβικά λέγεται [burj] = μπούρτζι, βεβαίως).