Αυτήν τη χρονιά συμπληρώνονται 100 χρόνια από τη γέννηση, στη Ρουμανία, ενός παιδιού που μεγαλώνοντας πίστεψε σε 2 θεούς: Των μαθηματικών και της μουσικής!

Μέσα απ' αυτό το κείμενο θα προσπαθήσουμε να γνωρίσουμε λίγο καλύτερα τον τολμηρό Ιάννη Ξενάκη, τον ανεξάντλητο πολυδημιουργό, με την ευρύτατη επιρροή, που σημάδεψε την πρώτη γραμμή της διεθνούς καλλιτεχνικής πρωτοπορίας του περασμένου αιώνα. Η πατρίδα του τον εξόρισε, αυτός την δόξασε.

Αυτό που ήταν ο Ξενάκης το έβαλε στα έργα του. Οι γονείς του ήταν Ελληνες. Ο,τι κι αν έκανε ήταν και είναι ελληνικό, με το νόημα που εκείνος έδινε στην ελληνικότητα.

«Ημουν 5 - 6 χρόνων όταν πέθανε η μητέρα μου», αναφέρει σε αυτοβιογραφικό κείμενό του. «Πέρασα τα εφηβικά μου χρόνια εσωτερικός σ' ένα σχολείο κοντά στη θάλασσα. Η ζωή όμως ήταν πικρή, ακόμη και στις Σπέτσες εκείνης της εποχής. Μου άρεσε πολύ να διαβάζω αστρονομία, απομονωμένος στη βιβλιοθήκη. Και κάποτε, μέσω ενός δασκάλου, ανακάλυψα τον Ομηρο, τους αρχαίους συγγραφείς. Ετσι άνοιξε για μένα η καταπακτή προς τον φιλοσοφικό λόγο.

Εν τω μεταξύ, επειδή αγαπούσα τα μαθηματικά και τη φυσική, με παρότρυναν να φοιτήσω στο Πολυτεχνείο, να γίνω πολιτικός μηχανικός, παρότι δεν μ' ενδιέφερε. Απ' την άλλη πλευρά υπήρχε η μουσική. Συνειδητοποιούσα σιγά σιγά ότι αυτό που ήθελα, δεν ήταν να μάθω πιάνο ή κάτι τέτοιο, αλλά να κάνω σύνθεση, να δω πώς φτιάχνεται η μουσική, ποια είναι η διάρθρωση, πώς είναι η δομή της».

Τέλη του 1941 ο Ξενάκης οργανώνεται στο ΕΑΜ και έπειτα στο ΚΚΕ. Ο ίδιος σημειώνει: «Eγινα μαρξιστής από τις ανάγκες της καθημερινότητας, από την πάλη και κυρίως επειδή διέκρινα ένα γεφύρωμα με τον πλατωνισμό. Eτσι άρχισε η δράση μου στο οργανωτικό πλαίσιο του Πολυτεχνείου. Αναμείχθηκα σε όλους τους αγώνες και έγινα μέλος της Πανσπουδαστικής επιτροπής, γραμματέας της ΕΠΟΝ Πολυτεχνείου το '43 - '44...».

Νεαρός φυλακίζεται από τους Ιταλούς, τους Γερμανούς και αργότερα από τους Αγγλους. Είχε πει: «Η ρεαλιστική και αποφασιστική πολιτική που είχε υιοθετήσει το Κομμουνιστικό Κόμμα με έπεισε, και προσχώρησα». Ξεκινάει να ...γεμίζει τον φάκελό του το καλοκαίρι του 1942, όταν διαμαρτύρεται με τους συμμαθητές του στο υπουργείο Οικονομικών για τις περικοπές των συσσιτίων.

Στα Δεκεμβριανά, πρωτοστατεί ως ομαδάρχης στον Λόχο Σπουδαστών του ΕΛΑΣ (στον μετέπειτα Λόχο «Λόρδος Μπάιρον»).

Την Πρωτοχρονιά του 1945, περιφρουρώντας με τους συντρόφους του τα κτίρια του Πολυτεχνείου, τραυματίζεται βαριά από όλμο, στο κτίριο της γωνίας Μαυρομιχάλη και Ναυαρίνου. Συμβαίνει λίγο πριν από την αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την Αθήνα.

Το αποτέλεσμα είναι να χάσει το αριστερό μάτι του και να παραμορφωθεί το πρόσωπό του. Το 1947 καλείται στον στρατό, απ' όπου δραπετεύει, με αποτέλεσμα να καταδικαστεί ερήμην σε θάνατο.

Φεύγει παράνομα από την Ελλάδα για τη Γαλλία, για μια νέα ζωή και για την καλλιτεχνική του επανάσταση.

Αμνηστεύεται μόλις το 1974!

Γράφει: «Εφυγα από την Ελλάδα το 1947. Λιποτάκτης από το στρατό, από το Χαϊδάρι. Ηταν η εποχή που άρχιζαν οι εκτοπισμοί στη Μακρόνησο και η κομματική γραμμή θυμάμαι ήταν "ανοικτή". Δηλαδή όποιος ήθελε μπορούσε να πάει στο βουνό να βρει το Μάρκο Βαφειάδη, όποιος ήθελε μπορούσε να μείνει στα αστικά κέντρα για παράνομο αγώνα, άλλοι μπορούσαν, αν ήθελαν, να πάνε στο στρατό. Καθώς ήμουν τραυματισμένος, σκέφτηκα πως αν πήγαινα στο στρατό θα έβγαινα βοηθητικός κι έτσι θα μπορούσα ίσως να ξεφύγω. Το έσκασα και καταδικάστηκα σε θάνατο».

Σε έργα του θ' ακούσεις σεισμικούς ήχους, συγκρούσεις τροχοφόρων, θορύβους αεροσκαφών σε φάση προσγείωσης - απογείωσης κ.λπ., ακόμη και πιο εξωφρενικούς, όπως το να «σκάνε» κάρβουνα!

«Αν πάτε στο Νότο», έλεγε ο Ιάννης Ξενάκης, «έχετε τους εκατοντάδες ήχους των πουλιών, των εντόμων, των τζιτζικιών που σας πολιορκούν από κάθε πλευρά. Αυτοί οι ήχοι διαφέρουν ως προς την ένταση, την πυκνότητα και την τοποθέτηση στο χώρο. Αλλά εκείνο που μετράει είναι η ηχητική μάζα. Αυτή δημιουργεί την ομορφιά του ήχου των τζιτζικιών, των γρύλων, της καταιγίδας».

Η φύση εισχώρησε συνειδητά στα έργα του στοχαστή της μουσικής δημιουργίας Ιάννη Ξενάκη. Μαζί με τη φύση, στο έργο του πρωτοπόρου συνθέτη βρήκαν τη θέση τους και ήχοι ανθρωπογενείς, όπως ο ήχος μιας διαδήλωσης. Σαν αυτές που και ο ίδιος συμμετείχε ως μαχόμενος ΕΠΟΝίτης με τη σφραγίδα της μάχης στο αριστερό μέρος του προσώπου του.

«Είχα πάρει την απόφαση να γίνω μουσικός. Δεν ήξερα το είδος της μουσικής που επρόκειτο να κάνω, ήθελα απλώς να ζω κάνοντας μουσική, μελετώντας συνεχώς, όχι μόνον ακούγοντάς την. Το σημαντικό ήταν πως είχα αποφασίσει ότι για να υπάρξω ως άτομο έπρεπε να κάνω μουσική. Αλλιώς δεν θα ήμουν τίποτε. Hταν ένα πραγματικό πάθος, εσωτερικό, που σιγά σιγά έβγαινε στην επιφάνεια... Αισθανόμουν βεβαίως ένα είδος χρέους έναντι των συναγωνιστών και των συντρόφων που είχαν σκοτωθεί. Eνα χρέος για τον αγώνα που είχα εγκαταλείψει. Hθελα να επιστρέψω...».

Στο Παρίσι, υποχρεώνεται να παρουσιάζεται κάθε τρεις βδομάδες στο αστυνομικό τμήμα για να του σφραγίζουν την άδεια, περιμένοντας ατέλειωτες ώρες.

Συνεργάζεται με τον διάσημο Γάλλο αρχιτέκτονα Λε Κορμπιζιέ στο σχεδιασμό σημαντικών έργων.

Το 1953 παντρεύεται τη Φρανσουάζ, ηρωίδα της Γαλλικής Αντίστασης, δημοσιογράφο και συγγραφέα μυθιστορημάτων και βιογραφιών, με την οποία αποκτάει μία κόρη, τη Μάχη.

Το πάθος του παραμένει η μουσική. «Eπρεπε όμως και να ζήσω, λέει. Hμουν πρόσφυγας. Eκανα λοιπόν υπολογισμούς υποστυλωμάτων και τις νύχτες μελετούσα μουσική κι αναζητούσα έναν άνθρωπο να μου τη διδάξει. Hμουν ήδη μεγάλος, 27 - 29 χρόνων, όλοι μου έλεγαν: "Είσαι πολύ γέρος παιδάκι μου, δεν δουλεύεις καλύτερα ως μηχανικός ή έστω αρχιτέκτονας; Βγάλε χρήματα και μετά, όταν φτάσεις στα 40, θα μπορέσεις να κάνεις ό,τι θέλεις". Δεν τους άκουγα. Στην αρχή δεν υπήρχε τίποτε, μόνο μεγάλη πίκρα και αναμνήσεις».

Ετσι ο Ξενάκης συνεχίζει τις σπουδές στη μουσική, με καταλυτική την επαφή του με τον Ολιβιέ Μεσιάν, ο οποίος τον παροτρύνει να αξιοποιήσει τη μαθηματική και αρχιτεκτονική του εμπειρία στη μουσική.

Ο Ξενάκης δε σταμάτησε να πιστεύει πως ο ελληνικός ουρανός είναι αίθριος από την στρατόσφαιρα μέχρι τη θάλασσα.

Η επινόηση του ριζοσπάστη καλλιτέχνη δεν εγκλωβίστηκε ποτέ στα παραδοσιακά στεγανά που διαχωρίζουν την επιστήμη από την τέχνη ή τις τέχνες μεταξύ τους: Στη διάρκεια της πεντηκονταετίας κατά την οποία υπήρξε ενεργός, ο Ξενάκης αντιμετώπισε τη μουσική ως προνομιακό πεδίο για την έκφραση παγκόσμιων αρχών και αφηρημένων δομών, διερευνώντας τη σχέση της με άλλους τομείς της ανθρώπινης γνώσης και δραστηριότητας, όπως η φυσική και η φιλοσοφία.

Επινόησε τον όρο «Στοχαστική μουσική», ενώ βάση της μουσικής του σύνθεσης υπήρξαν τουλάχιστον 15 μαθηματικές θεωρίες, όπως των συνόλων ή των παιγνίων ή των «Νόμων των πιθανοτήτων» (κάποιες μάλιστα ήταν εμπνευσμένες και από την αστρονομία, τη μοριακή βιολογία κ.λπ.).

Παράλληλα, υπήρξε πρωτοπόρος στην εξέλιξη της ηλεκτρονικής μουσικής και συνδύασε με ρηξικέλευθο τρόπο τη μουσική με την αρχιτεκτονική σε μια σειρά από καθοριστικά πολύτεχνα έργα.

«Η συμβολή του στην ανανέωση των ιδεών γύρω από τη μουσική, αλλά και την τέχνη, την επιστήμη, τη φιλοσοφία γενικότερα, πηγαίνει ασφαλώς σε μεγαλύτερο βάθος, και είναι πιο συστηματική και πιο ουσιαστικά ριζοσπαστική από κάθε άλλη πρόταση του αιώνα μας για μια τέτοια ριζική αναθεώρηση», έγραφε ο μουσικολόγος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου στο βιβλίο - αφιέρωμα του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου προς «έναν απόφοιτό του» («Σύγχρονη Εποχή», 1994).

Βρήκα μια συνομιλία του Μίκη Θεοδωράκη με τον Ξενάκη. Χρονιά 1963. Περιοδικό «Ταχυδρόμος». Τον ρωτάει ο Μίκης: - Θα 'θελα να μου πεις για τον τρόπο της δουλειάς σου σήμερα, για τη γενικότερη στάση σου απέναντι σ' ό,τι λέμε ελληνικότητα, καθώς και την μουσική ιδεολογία σου αυτής της εποχής. Κι ο Ξενάκης: - Υπάρχει η ελληνική δημοτική μουσική, που επί αιώνες ήταν ο μοναδικός τρόπος εκφράσεως, κι έμεινε εξ ίσου αναλλοίωτη με τη γλώσσα μας, κατά συνέπεια είναι ένα κειμήλιο ιστορικό, ορισμένοι δε κλάδοι της έχουν ρίζα στην αρχαιότητα. Γι' αυτό η δημοτική μας μουσική πρέπει να έχη την ίδια σημασία μ' εκείνη των αρχιτεκτονικών μνημείων, των γλυπτικών, των φιλολογικών, που καθιστούν την Ελλάδα ιδιαίτερο τόπο. - Νομίζω Ιάννη πως το 1954 που πρωτοβρεθήκαμε, άρχιζες να μπαίνης σε μια νέα μουσική περίοδο. Πώς να την ονομάσουμε; - Στην αρχή Γεωμετρική! Αργότερα: Στοχαστική!

Ο Ξενάκης δίδαξε σύνθεση στη Σορβόνη, έδωσε πολλά σεμινάρια, και από το '66 διηύθυνε το Κέντρο Ερευνας για την Πρωτοποριακή Μουσική στο Παρίσι, ενώ ίδρυσε στην Ελλάδα το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Ερευνας, που αποτελούσε όνειρο της ζωής του. Τιμήθηκε με πολλά διεθνή βραβεία, και αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μια καθυστερημένη τιμή στον πρωτοπόρο καλλιτέχνη από τη χώρα που τον είχε πικράνει. Ο Ξενάκης υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες και διανοητές του 20ού αιώνα, ο πιο επιδραστικός συνθέτης ελληνικής καταγωγής, ενώ έχει αφήσει πίσω του ένα έργο που συνεχίζει να εμπνέει νέους μουσικούς της πειραματικής και ηλεκτρονικής σκηνής. Ο τρόπος που έπλαθε ο Ιάννης Ξενάκης τους ηχητικούς όγκους με την τέχνη του αρχιτέκτονα, οδήγησε πολλούς μουσικούς που δεν προέρχονται από τον ακαδημαϊκό χώρο της «νέας μουσικής», αλλά από την πιο πειραματική, underground, ηλεκτρονική σκηνή, να ασχοληθούν με το έργο του και να εμπνευστούν από αυτό. Ισως αυτό να οφείλεται στη σύνδεση της σύνθεσης με τρόπους σκέψης που δεν οφείλουν πολλά στις κλασικές παραδόσεις, ίσως πάλι, στην αίσθηση του επείγοντος που απορρέει από τη χωρίς συμβιβασμούς γραφή του. Ο πρωτοπόρος, πολυτάλαντος δημιουργός, που σταμάτησε να συνθέτει το 1997, λόγω σοβαρών προβλημάτων υγείας, πέθανε μια χειμωνιάτικη Κυριακή πρωί του 2001, στο σπίτι του στο Παρίσι, σε ηλικία 78 ετών, έπειτα από μακροχρόνια ασθένεια. «Δόξασε την Ελλάδα», δήλωνε, μεταξύ άλλων, τότε ο Μ. Θεοδωράκης για το χαμό του συνθέτη, «ενώ μέσα του η φλογερή του αγάπη γι' αυτήν, λόγω και των ιστορικών συνθηκών, είχε μεταβληθεί σε ασήκωτο πόνο».

• ΕΚΘΕΣΗ για τον Ξενάκη τον μουσικό, τον μαθηματικό, τον μηχανικό, επιμελήθηκε και σχεδίασε η Gabriella Spanο και θα διαρκέσει μέχρι τα μέσα Νοέμβρη στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών. Η δράση εντάσσεται στο Meta-Xenakis για τον διεθνή εορτασμό των 100 χρόνων από τη γέννηση του Ιάννη Ξενάκη.