Η επικαιρότητα του σοσιαλισμού βασίζεται στο γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ, έχει φτάσει σ' ένα ανώτατο στάδιο, όπου η ουσιαστική και πραγματική επίλυση των προβλημάτων δεν μπορεί να γίνει δίχως ν' αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της εξουσίας, δηλαδή το πρόβλημα της ανατροπής του καπιταλισμού. Αυτά είπε, ανάμεσα σ' άλλα, στην ομιλία της, η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα στους φοιτητές της Φιλοσοφικής, αποσπάσματα της οποίας δημοσιεύει σήμερα ο «Ριζοσπάστης».

Νιώθω την ανάγκη να πω κάτι που είναι αυτονόητο για ένα Κομμουνιστικό Κόμμα και για το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας βεβαίως: Η υπόθεση του σοσιαλισμού είναι και επίκαιρη και αναγκαία, από την πρώτη στιγμή της ίδρυσής του. Αλλωστε, δε θα υπήρχε άλλο νόημα ύπαρξης του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας. Ιδρύθηκε, ακριβώς γιατί είχε συνειδητοποιηθεί η αναγκαιότητα της πάλης για το σοσιαλισμό, η αναγκαιότητα της πάλης για την ανατροπή του καπιταλισμού. Αυτό σημαίνει κατ' αρχήν Κομμουνιστικό Κόμμα. Ανεξαρτήτως, βεβαίως, από τη δυνατότητα πρόβλεψης και τη δυνατότητα υπολογισμού, του πότε μπορεί να κατακτηθεί ο σοσιαλισμός, πότε μπορεί να γίνει η σοσιαλιστική επανάσταση.

Αυτό δε σημαίνει, ωστόσο, ότι επειδή το Κομμουνιστικό Κόμμα ιδρύεται με σκοπό το σοσιαλισμό, είναι ξεκομμένο και αποσπασμένο από τα καθημερινά προβλήματα του λαού, είτε το 1918, είτε σήμερα, ότι είναι αποκομμένο από τις καθημερινές ανάγκες των ανθρώπων, όχι μόνο της χώρας που δρα, αλλά γενικότερα.

Η επικαιρότητα του σοσιαλισμού δεν είναι νέο ζήτημα. Και, βεβαίως, παραμένει και σήμερα, παρά το γεγονός ότι συνέβησαν οι δραματικές και απρόβλεπτες για όλους μας εξελίξεις στις αρχές της δεκαετίας του '90, δηλαδή η ανατροπή των σοσιαλιστικών καθεστώτων της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος, όπως στο 19^ο αιώνα ήταν επίκαιρη η αστική επανάσταση, η γαλλική επανάσταση και οι άλλες αστικές επαναστάσεις που έγιναν.

Σε τι συνίσταται η επικαιρότητα; Οχι επειδή αυτή είναι η επιθυμία των κομμουνιστών, ούτε επειδή υπάρχουν οξυμένα προβλήματα. Γιατί οξυμένα προβλήματα είχε η ανθρωπότητα και το 15^ο αιώνα και το 16^ο και το 17^ο και το 18^ο και το 19^ο. Τότε όμως, παρά το γεγονός ότι υπήρχαν οξύτατα προβλήματα και πείνα και φτώχεια, δεν μπορούσε κανείς το 17^ο αιώνα να μιλήσει για την επικαιρότητα του σοσιαλισμού. Επίκαιρος ο σοσιαλισμός έγινε στα τέλη του 19^ου και οπωσδήποτε τον 20^ό αιώνα.

Πού βασίζεται η επικαιρότητα του σοσιαλισμού: Στο γεγονός ότι ο καπιταλισμός έχει αναπτυχθεί τόσο πολύ - κι αυτό βεβαίως έγινε από τις αρχές του 20^ού αιώνα ιδιαίτερα - έχει φτάσει σ' ένα ανώτατο στάδιο, όπου η ουσιαστική και πραγματική επίλυση των προβλημάτων δεν μπορεί να γίνει δίχως ν' αντιμετωπιστεί το πρόβλημα της εξουσίας, δηλαδή το πρόβλημα της ανατροπής του καπιταλισμού.

Ο καπιταλισμός ξεκίνησε προοδευτικά, σε σχέση με το προηγούμενο κοινωνικό σύστημα, το φεουδαρχικό. Αυτή η προοδευτικότητα κράτησε λίγο. Οταν νίκησε και κυριάρχησαν οι καπιταλιστικές σχέσεις, άρχισε η συντηρητική στροφή, για να φτάσουμε τώρα - και όταν λέω τώρα δεν εννοώ μόνο στις μέρες μας, τώρα στις μέρες μας φαίνεται πιο καθαρά - στην πλήρη αντίδραση.

Επομένως, είναι αντικειμενικό το πρόβλημα και όχι δημιούργημα της επιθυμίας των κομμουνιστών. Αυτό που εμείς λέμε, είναι ότι ο καπιταλισμός έφτασε στο ανώτατό του στάδιο, στον ιμπεριαλισμό. Εφτασε σ' αυτό, όταν διαμορφώθηκε το μονοπώλιο και ο κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός. Τότε ωρίμασε και η αναγκαιότητα ανατροπής του.

Είναι γεγονός ότι τα τελευταία χρόνια αυτή η επικαιρότητα φάνηκε να μειώνεται εξαιτίας των ανατροπών. Αυτό, αν το δούμε στην ιστορία της ανθρωπότητας - και ο καπιταλισμός είχε επίσης ανεπιτυχείς προσπάθειες - δεν είναι τίποτα άλλο, παρά μία προσωρινή ήττα και ανατροπή ενός συστήματος, που έκανε τα πρώτα του και πρωτόγνωρα βήματα.

Βεβαίως, στα όρια μιας γενιάς, της δικής μου και της δικής σας, αυτή η ήττα παίρνει δραματικές διαστάσεις και δημιουργεί - για όσους δε γνωρίζουν την ιστορία εξέλιξης της ανθρωπότητας και την προηγούμενη ιστορική πείρα - την εντύπωση ότι αυτό που έγινε είναι τελεσίδικο, ότι αυτό που έγινε είναι κάτι που έδειξε ότι ο σοσιαλισμός δεν πατούσε στην πραγματικότητα. Δεν είναι έτσι.

Γι' αυτό, θα ήθελα να σταθώ στο εξής ζήτημα, όχι αναλύοντάς το σε βάθος. Ο καπιταλισμός επικράτησε σχετικά εύκολα με λιγότερα πισωγυρίσματα, γιατί αναδείχτηκε, γεννήθηκε, επίσης επαναστατικά, μέσα από ένα κοινωνικό σύστημα εξίσου εκμεταλλευτικό: Τη φεουδαρχία. Και, μάλιστα, μέσα σε συνθήκες ενός εκμεταλλευτικού συστήματος, που ωρίμαζαν οι καπιταλιστικές σχέσεις, δηλαδή ωρίμαζε η βάση του επόμενου συστήματος.

Ο σοσιαλισμός είναι ένα σύστημα, το οποίο γεννιέται κι αυτό επαναστατικά, αλλά οι σοσιαλιστικές σχέσεις στον τομέα της οικονομίας δεν υπάρχουν στο προηγούμενο σύστημα. Θα γεννηθούν μετά τη νίκη. Ενώ ο καπιταλισμός γεννήθηκε μέσα στο παλιό και επικράτησε, βεβαίως, μετά τη νίκη του.

Αυτό είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό θέμα και μια σημαντική διαφορά. Γιατί ο σοσιαλισμός κληρονομεί μια οικονομική βάση, δημιουργημένη από τον καπιταλισμό. Αυτήν τη βάση πρέπει να την αλλάξει, πρέπει να δημιουργήσει κάτι εντελώς καινούριο. Αρα, οι δυσκολίες και η συνθετότητα των καθηκόντων είναι πολύ πιο μεγάλη και επιπλέον - θα σταθώ πιο αναλυτικά μετά - ο σοσιαλισμός δεν οικοδομήθηκε και ούτε και στο μέλλον θα οικοδομηθεί σ' ένα δρόμο στρωμένο με ρόδα. Θα οικοδομείται για μεγάλο διάστημα, συνυπάρχοντας με τον καπιταλισμό, τον ιμπεριαλισμό, μέσα σε συνθήκες οξυμένης αντιπαράθεσης και, άρα, δυσκολιών.

Και οι συνθήκες νίκης του και οι συνθήκες οικοδόμησης δεν είναι οι ίδιες με του καπιταλισμού. Εμείς θεωρούμε ότι πρέπει να αποκατασταθεί στα μάτια των εργαζομένων η αλήθεια για το σοσιαλισμό που γνωρίσαμε, το σοσιαλισμό του 20^ού αιώνα. Αλήθεια απαλλαγμένη από την εξιδανίκευση, αντικειμενική, αλήθεια απαλλαγμένη από τη λάσπη που ρίχτηκε.

Η επικαιρότητα του σοσιαλισμού βασίζεται στο εξής πράγμα: Ο καπιταλισμός δεν μπορεί να λύσει ούτε ένα από τα προβλήματα που απασχολούν τους λαούς. Μπορεί να τα πολλαπλασιάσει και να τα οξύνει. Δε θα κάνω ανάλυση των προβλημάτων, είναι γνωστά. Τι έκανε ο καπιταλισμός σε μια ορισμένη φάση, ιδιαίτερα μετά το Β` Παγκόσμιο Πόλεμο; Παραχώρησε ορισμένες κατακτήσεις στους εργαζόμενους που πάλευαν, οι οποίες κατακτήσεις, αλλού σχετικά, αλλού απόλυτα, βελτίωναν το βιοτικό επίπεδο των λαών. Πάντα, όμως, πίσω από τις δυνατότητες που είχαν οι λαοί να ζήσουν καλύτερα. Εδώ να δούμε και το εξής: Βεβαίως, ανέβηκε το επίπεδο του λαού της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας. Ανέβαινε όμως, γιατί εκεί υπήρχε και η διαπάλη, η σύγκριση με τη Λαϊκή Δημοκρατία της Γερμανίας. Ανέβαινε το βιοτικό επίπεδο στις Ηνωμένες Πολιτείες, αλλά ανέβαινε γιατί οι Ηνωμένες Πολιτείες είχαν ένα υψηλό επίπεδο συσσώρευσης, καθώς εκμεταλλεύονταν την εργατική τάξη και τους εργαζόμενους μέσα στη χώρα, αλλά κυρίως γιατί εκμεταλλεύονταν οξύτατα όλους τους άλλους λαούς, ή ένα μεγάλο μέρος των λαών και, επομένως, εισέπρατταν τέτοια κέρδη από την εκμετάλλευση, ώστε είχαν τη δυνατότητα να ελίσσονται απέναντι στα αιτήματα των εργαζομένων. Αν πάμε δε από καπιταλιστική χώρα σε καπιταλιστική χώρα, μπορούμε να δούμε ότι, στην αντιπαράθεση με το σοσιαλισμό, οι κατακτήσεις του σοσιαλισμού λειτουργούσαν ως πίεση στο καπιταλιστικό σύστημα, ως παράγοντες για ένα τέτοιο επίπεδο παροχών. Πάντα, όμως, αυτό το επίπεδο παροχών γινόταν με εξασφαλισμένη την πρόοδο της κερδοφορίας και με εξασφαλισμένη την υπερεκμετάλλευση των λαών.

Τα πράγματα έχουν αλλάξει και ο καπιταλισμός περνάει συνεχώς σε ακόμα μεγαλύτερη πολιτική αντίδραση. Περνάμε σήμερα στο καθεστώς της κατάργησης - εκεί θα πάμε - των γενικευμένων παροχών και πάμε, αντί της διακηρυγμένης τυπικής κοινωνικής ισότητας, στη λογική των ευκαιριών για κάποιους. Και πάλι όχι σε υψηλού επιπέδου παροχές.

Ορισμένοι ισχυρίζονται ότι σήμερα δεν υπάρχει κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός, γιατί το κράτος αποκρατικοποιείται. Σήμερα υπάρχουν τάχα επιχειρήσεις, οι οποίες δρουν ελεύθερα στην αγορά, ανταγωνίζονται ελεύθερα μεταξύ τους, άρα δεν είμαστε στο ιμπεριαλιστικό κρατικομονοπωλιακό στάδιο...

Είτε το κράτος έχει άμεση επιχειρηματική δραστηριότητα, είτε όχι, παραμένει κράτος των μονοπωλίων.

Δεν υπάρχουν λύσεις στα πλαίσια του καπιταλισμού. Τι μπορούν να υπάρξουν; Κατακτήσεις. Προσωρινές και πολύ λιγότερες, για λιγότερους, και πολύ πιο αναιμικές, σε σύγκριση με το παρελθόν.

Να δούμε και μια άλλη πλευρά. Εγώ καταλαβαίνω, ως πολύ εύλογο το ερώτημα: Μα, αφού ο σοσιαλισμός είναι επίκαιρος, γιατί δε γίνεται τώρα;

Είπα, ότι πάντα η επικαιρότητα και η αναγκαιότητα προηγούνται της πραγματοποίησης, δε συμπίπτουν μεταξύ τους απόλυτα χρονικά. Διότι η πραγματοποίηση μιας επανάστασης, είτε είναι αστική, είτε είναι σοσιαλιστική, δε γίνεται μηχανικά και από μόνη της, αλλά με την επενέργεια, με τη δράση των λαϊκών μαζών.

Οι αντικειμενικοί νόμοι ενός συστήματος ισχύουν ανεξάρτητα από τη θέληση των μαζών. Και όσο το σύστημα λειτουργεί, επιταχύνεται η σήψη του ή επιταχύνεται η νίκη του νέου συστήματος, με βάση τη δράση των μαζών. Επομένως, ενώ είναι ώριμος ο σοσιαλισμός σήμερα, αυτό που υστερεί είναι η ωριμότητα της πραγματοποίησης της σοσιαλιστικής επανάστασης. Θα μου πείτε, πότε θα γίνει; Δεν υπάρχει πρόβλεψη. Εμείς πρέπει να συμβάλουμε στην ωρίμανση των υποκειμενικών προϋποθέσεων.

Η επανάσταση δεν μπορεί να γίνει ταυτόχρονα παγκόσμια. Θα γίνει σε μια χώρα, θα γίνει σε μια άλλη, σε ένα σύνολο χωρών, γειτονικών ίσως, θα γίνεται διαδοχικά, αλλά παγκόσμια δε γίνεται διά μιας.

Για να γίνει η επανάσταση, πρώτα - πρώτα πρέπει να έχουν οξυνθεί στο έπακρο οι αντιθέσεις, ώστε η άρχουσα τάξη να μην μπορεί να κυβερνήσει όπως πριν. Να έχει εξαντλήσει όλα τα περιθώρια άσκησης εξουσίας. Ομως, εδώ πρέπει να προσέξουμε. Μπορεί, παραδείγματος χάρη, κάποια κόμματα να μην μπορούν να σχηματίσουν αστική κυβέρνηση σε μια συγκυρία. Αυτό δε σημαίνει ότι η άρχουσα τάξη δεν έχει εναλλακτικές λύσεις, π.χ., συμμαχία με μικροαστικά κόμματα.

Η λεγόμενη ακυβερνησία μπορεί να δείχνει και ύπαρξη οξυμένης κατάστασης και βαθύτερης πολιτικής κρίσης γενικότερα, μπορεί, όμως, να μην είναι έτσι. Η επανάσταση ωριμάζει, όταν οι επάνω δεν μπορούν πια, δεν έχουν λύση.

Δεύτερον, το κίνημα της εργατικής τάξης, το πολιτικό, εργατικό κίνημα, το λαϊκό κίνημα, πρέπει να έχει φθάσει σ' ένα σημείο απίστευτα υψηλής δραστηριότητας και, αν θέλετε, μέσα στο λαό να υπάρχει θέληση για βαθιά αλλαγή και αγνόηση και των θυσιών που απαιτούνται για τις αλλαγές. Δεν είναι απλώς να θέλουμε την αλλαγή, αλλά να έχει φθάσει ο λαός σε ένα υψηλό επίπεδο συνείδησης.

Πρέπει να υπάρχει συνολικά αυτό που λέμε επαναστατική κατάσταση. Και η επαναστατική κατάσταση δεν αποφασίζεται από τους κομμουνιστές. Η επαναστατική κατάσταση είναι μια αντικειμενική διαδικασία. Η επαναστατική κατάσταση για να οδηγήσει σε επαναστατική πάλη, και, αν θέλετε, για να οδηγήσει στη λαϊκή εξέγερση για την επανάσταση, χρειάζεται το κόμμα, το εργατικό κίνημα, να είναι σε θέση, να έχει δύναμη και ικανότητα, να βοηθήσει την ανάπτυξη και να πρωτοπορήσει στη διεξαγωγή αυτής της πάλης, σε συμπαράταξη με τους συμμάχους του.

Αν δεν υπάρχουν όλα αυτά, μπορεί και επαναστατική κατάσταση να έχεις και να μη φθάσεις σε αποτέλεσμα. Για δείτε την Αλβανία πριν από μερικά χρόνια. Οι επάνω δεν μπορούσαν. Οι από κάτω δεν τους ήθελαν. Αλλά εκεί τι δεν υπήρχε; Δεν υπήρχε η δύναμη, η οποία θα άνοιγε το δρόμο προς τα εμπρός. Δεν υπήρχε το υποκειμενικό, το οργανωμένο, μαχητικό, πρωτοποριακό κίνημα.

Τι ήταν αυτό που έγινε στις αρχές της δεκαετίας του '90; Ηταν αντεπανάσταση, νίκη της αντεπανάστασης, ανεξάρτητα από τη μορφή που πήρε. Γιατί αυτοί που νίκησαν είναι αυτοί που ήθελαν την παλινόρθωση του καπιταλισμού. Και, εδώ που τα λέμε, έγινε εύκολα και αναίμακτα. Οσα λέγονται και γράφονται, ότι ξεσηκώθηκαν και βγήκαν στους δρόμους οι λαοί και έδιωξαν τις κυβερνήσεις και τις ηγεσίες, είναι ψέματα. Βγήκαν μερικές δεκάδες χιλιάδες, και αυτό, αν θέλετε, είναι το τραγικό και αυτό είναι που μας απασχολεί και αυτό είναι που συζητάμε: Ο περισσότερος κόσμος δεν κατάλαβε τι έγινε. Εκείνη τη στιγμή, δεν κατάλαβε ακριβώς τι έγινε. Εμεινε απαθής. Βέβαια, οι λαοί δεν υπερασπίστηκαν το σοσιαλισμό. Ομως, από ουσιαστική άποψη, είναι νίκη της αντεπανάστασης. Και σήμερα εκεί έχουμε παντού επικράτηση του καπιταλισμού.

Ποιοι στήριξαν αυτήν τη διαδικασία; Κατ' αρχήν, οργανώθηκε από ένα σημαντικό μέρος της κομματικής και κρατικής ηγεσίας, που οπωσδήποτε δείχνει ότι αυτά τα κόμματα σταδιακά - όχι εκείνη τη στιγμή, αλλά πιο πριν - είχαν χάσει τον επαναστατικό, πρωτοποριακό τους ρόλο και είχαν υιοθετήσει απόψεις, κάτω από διάφορους παράγοντες και την πίεση του ιμπεριαλισμού, απόψεις αναθεωρητικές, οπορτουνιστικές, καιροσκοπικές, οι οποίες τα οδήγησαν σε μια ορισμένη μετάλλαξη και σε μια υπόκλιση και παράδοση - όχι με την έννοια της συνωμοσίας και της προδοσίας, δεν το λέω με αυτήν την έννοια. Με συνωμοτικά σχέδια και με όρους προδοσίας δεν εξηγούνται οι εξελίξεις αυτές. Ενα άλλο τμήμα βέβαια, μπερδεύτηκε, ανέχτηκε, δε διαμαρτυρήθηκε. Ενώ υπήρχε και μια ορισμένη κοινωνική βάση σ' αυτήν την αντεπανάσταση. Υπήρχε τμήμα λαού δυσαρεστημένο, καθώς δεν έβλεπε να ικανοποιούνται οι σύγχρονες, διευρυνόμενες, κοινωνικές ανάγκες, ιδιαίτερα μέσα στη διανόηση, στη νεολαία, που είναι πιο μακριά από το παρελθόν, πιο άπειρη και πιο απαιτητική, ταυτόχρονα.

Στις σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης υπήρχαν και τα παλιά τμήματα της αστικής τάξης, των τσιφλικάδων, τα τμήματα των κυρίαρχων τάξεων, των μικροαστικών κοινωνικών δυνάμεων. Ηταν παρόντα στις περισσότερες χώρες. Και αυτά, βεβαίως, δεν είχαν συμφέρον από το σοσιαλισμό.

Θα μου πείτε, μπορούμε να ερμηνεύσουμε τη νίκη της αντεπανάστασης μόνο με το γεγονός ότι τα κομμουνιστικά κόμματα έχασαν τον πρωτοποριακό τους ρόλο, έκαναν λάθη και παρεκκλίσεις, ή υπήρχε ένα τμήμα του λαού που ανέχθηκε αυτήν την κατάσταση; Αυτό είναι ένα πρώτο επίπεδο εξήγησης, το οποίο ισχύει. Είμαστε υποχρεωμένοι, όμως, να εμβαθύνουμε πιο πέρα. Ενα ζήτημα είναι η συνύπαρξη, με όρους ανοιχτού ή συγκαλυμμένου πολέμου, ιμπεριαλισμού - σοσιαλισμού. Και, επομένως, κάθε επαναστατικό κίνημα, κάθε επαναστατική κυβέρνηση, να το πω έτσι, αυτό το πράγμα πρέπει να το παίρνει υπόψη. Δεν οικοδομεί το σοσιαλισμό μόνη της, ελεύθερα. Η ιμπεριαλιστική κύκλωση, η ιμπεριαλιστική επενέργεια και ο πόλεμος θα είναι παρών. Επομένως ένα ζήτημα είναι, πόση επαγρύπνηση έχουμε γι' αυτά. Και έτσι θα είναι και στο μέλλον. Και, επομένως, η απαίτηση για σωστή καθοδήγηση και οικοδόμηση είναι ακόμα μεγαλύτερη, γιατί τα λάθη τα αξιοποιεί ο αντίπαλος. Και τα λάθη δυσαρεστούν το λαό.

Ο Μαρξ, ο Ενγκελς και ο Λένιν ξεκαθάριζαν ότι η σοσιαλιστική κοινωνία είναι μια μεταβατική κοινωνία προς τον κομμουνισμό. Είναι μια κοινωνία, η οποία γεννιέται πάνω στο παλιό, με πάρα πολύ ισχυρά τα αποτυπώματά του. Εχει αντιθέσεις, δεν είναι μια αταξική κοινωνία. Δεν είναι ταξική εκμεταλλευτική, αλλά και οι τάξεις δεν καταργούνται με διατάγματα σε 5-10-15 χρόνια. Μπορεί η εξάλειψη των τάξεων, της διαστρωμάτωσης και ιδιαίτερα των συνεπειών να είναι πολύ μακρόχρονη. Ιδιαίτερα, όταν οι χώρες που οικοδομούν το σοσιαλισμό είναι περικυκλωμένες. Εάν, π.χ., ο σοσιαλισμός κυριαρχήσει σ' ένα μεγάλο μέρος της Γης, στις υπόλοιπες χώρες που θα φτάσουν στο σοσιαλισμό αργότερα, θα είναι πολύ πιο εύκολη η οικοδόμηση του σοσιαλισμού και πιο δύσκολη στις πρώτες χώρες. Το ζήτημα του χαρακτήρα της σοσιαλιστικής κοινωνίας, ως μεταβατικής προς τον κομμουνισμό, είναι σημείο - κλειδί.

Εμείς σήμερα, σε παγκόσμιο επίπεδο και στη χώρα μας, ζούμε μια περίοδο, όπου ο καπιταλισμός είναι η δικτατορία των μονοπωλίων. Εχει συντελεστεί πολύ μεγάλη στροφή προς πλήρη αντίδραση. Και αυτή η στροφή έχει ακόμη κι άλλα σκαλοπάτια.

Μην συγχέετε την ύπαρξη Κοινοβουλίων, αστικών θεσμών μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα, με την ίδια τη δικτατορία. Ακριβώς η στροφή στην αντίδραση γίνεται με όλο το μανδύα του Κοινοβουλίου κι όλων των άλλων αστικών θεσμών που αποδυναμώνονται.

Να ξέρουμε, επίσης, ότι ορισμένοι θεσμοί λειτούργησαν ως ένα βάθρο υπέρ του λαού, χάρις στην πάλη. Αυτό που γίνεται σήμερα, είναι οπωσδήποτε μια κατακτημένη μορφή δημοκρατίας, αλλά αυτό και μπορεί να υπάρχει και στο μέλλον και, ταυτόχρονα, οι μηχανισμοί βίας, χειραγώγησης και εξαγοράς, να είναι τόσο πολύ ισχυροί, ώστε ο αντίπαλος να φτάσει να μη φοβάται μια ορισμένη δημοκρατική μορφή λειτουργίας.

Εμείς λέμε ότι έχει πάρα πολύ μεγάλη σημασία να σκύψει κανείς στη μελέτη του σοσιαλισμού, ακόμη κι αν θέλει να ξεκινήσει κάνοντας μόνο κριτική. Μόνο, που επιμένουμε ότι αυτή η κριτική πρέπει να γίνει με μέτρο, με την εξέταση του τι είναι ο σοσιαλισμός και όχι με την τάση να φέρουμε το σοσιαλισμό στα μέτρα του καπιταλισμού. Αυτό δεν μπορεί να γίνει.