«Παιδί» της φτώχειας και της ανεργίας η αναγκαιότητα μέσα από την οποία «ξεπήδησε» η λεγόμενη κοινωνική οικονομία, ήταν η διαχείριση της εξαθλίωσης, η εκτόνωση των κραυγαλέων κοινωνικών αντιθέσεων και η ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής. Το καπιταλιστικό κράτος, αναθέτοντας σε «κοινωνικές επιχειρήσεις», Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και δίκτυα εθελοντισμού τις ήδη υποβαθμισμένες δομές και υπηρεσίες Κοινωνικής Πρόνοιας, είναι απαλλαγμένο, έχει «ελεύθερα τα χέρια του» να δίνει ακόμα μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού πλούτου στις μεγάλες επιχειρήσεις.

Την περασμένη Τετάρτη, το υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης έδωσε στη δημοσιότητα την «Πρόταση πολιτικής για την προώθηση της κοινωνικής οικονομίας και τη διευκόλυνση της ίδρυσης και λειτουργίας κοινωνικών επιχειρήσεων», η οποία θα αποτελέσει βάση για το σχέδιο νόμου που αναμένεται να κατατεθεί στη Βουλή τον Οκτώβρη. Συνοπτικά, το σκεπτικό είναι το εξής: Πάνω από 200 εκατ. ευρώ θα δαπανηθούν από κοινοτικούς, κυρίως, πόρους για την ενίσχυση επιχειρήσεων «κοινωνικής οικονομίας», οι οποίες θα είναι «μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα» και θα δραστηριοποιούνται σε τομείς κοινωφελούς χαρακτήρα για τις ευάλωτες κοινωνικές ομάδες. Ως προτιμητέοι εταίροι, που θα επιλεγούν για την ίδρυση μιας «κοινωνικής επιχείρησης» θα είναι οι εξής ομάδες: Ατομα με ειδικές ανάγκες, απεξαρτημένα από διάφορες ουσίες άτομα, πρόσωπα με χρόνια προβλήματα υγείας, αρχηγοί μονογονεϊκών οικογενειών, παλιννοστούντες, πρόσφυγες, μετανάστες, ηλικιωμένοι, άνεργοι κάθε ηλικίας, κυρίως όμως άνεργοι κάτω των 35 χρόνων.

Ποιοι είναι οι «κοινωφελείς σκοποί» στους οποίους θα δραστηριοποιούνται οι «κοινωνικές επιχειρήσεις»; Εδώ, «ο καλός ο μύλος όλα τα αλέθει»: Από τη φύλαξη και φροντίδα ηλικιωμένων, ΑμΕΑ και παιδιών, τομείς Υγείας και Πρόνοιας, επανένταξη στην κοινωνία αποκλεισμένων κοινωνικά ομάδων, προστασία του περιβάλλοντος, διαμόρφωση ελεύθερου χρόνου και ψυχαγωγία, μέχρι παραγωγή βιολογικών προϊόντων, υπηρεσίες κέτερινγκ, αναβίωση ενός παραδοσιακού επαγγέλματος και αναστήλωση ενός ...παραδοσιακού καφενείου!

Ο στόχος είναι παραπάνω από προφανής. Δε διατίθενται, φυσικά, τόσες εκατοντάδες εκατομμύρια ευρώ από την κυβέρνηση και την ΕΕ ούτε για την ουσιαστική προστασία και ανακούφιση των ευπαθών ομάδων, ούτε για να διασωθεί ένα επάγγελμα και ένα παραδοσιακό καφενείο... Αλλιώς αυτά τα χρήματα θα αξιοποιούνταν για καθολικές, σύγχρονες και δωρεάν δομές, αντί - για παράδειγμα - να κλείνουν οι παιδικοί σταθμοί ο ένας μετά τον άλλο, αντί τα κέντρα απασχόλησης και κατάρτισης ΑμΕΑ να είναι ελάχιστα και παντελώς υποβαθμισμένα. Ούτε μπορεί να πιστέψει κανείς ότι με αυτόν τον τρόπο θα εκτονωθεί - έστω - το εκρηκτικό πρόβλημα της ανεργίας. Εξάλλου, στην ίδια τη διεθνή βιβλιογραφία και αρθρογραφία τονίζεται ότι η συνεισφορά της «κοινωνικής οικονομίας» «δεν θα πρέπει να περιορίζεται στη δημιουργία θέσεων απασχόλησης, αλλά και στην ενδυνάμωση της κοινωνικής συνοχής». Το ίδιο υπογραμμίζουν και οι Βρυξέλλες: «Η κοινωνική οικονομία δεν πρέπει να θεωρείται απλώς μέσο για τη δημιουργία θέσεων εργασίας, αλλά και μέσο κάλυψης των αναγκών για κοινωνικές υπηρεσίες που δεν καλύπτονται από την οικονομία της αγοράς».

Η «κοινωνική οικονομία», ως συγκροτημένη και αναγκαία στρατηγική κατεύθυνση των μονοπωλίων, διαμορφώθηκε στη Διάσκεψη υπουργών Κοινωνικής Πολιτικής των κρατών - μελών του ΟΟΣΑ τον Ιούνη του 1998. Πυρήνας της κατεύθυνσης που έδωσε η Διάσκεψη είναι να δημιουργηθεί «το κράτος, το οποίο ρυθμίζει το κοινωνικό περιβάλλον, αντί του κράτους που χορηγεί κοινωνικές παροχές». Στο πρόγραμμα LEED του ΟΟΣΑ αναλύεται εκτενώς η φύση και ο ρόλος της «κοινωνικής οικονομίας», ο οποίος πρέπει να είναι υποστηρικτικός και συμπληρωματικός στα πλαίσια των στόχων της στρατηγικής της Λισαβόνας, δηλαδή η «εδραίωση της κοινωνικής συνοχής ως παράγοντας ανταγωνιστικότητας».

Οι υπηρεσίες αυτές είτε θα έχουν «φιλανθρωπικό» χαρακτήρα και αναγκαστικά θα αφορούν σε ένα μικρό αριθμό ανθρώπων για ένα συγκεκριμένο διάστημα, είτε θα λειτουργούν ανταποδοτικά, αφού, όπως επισημαίνεται, οι «κοινωνικές επιχειρήσεις» - αν και «μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα» - θα πρέπει με κάποιον τρόπο να είναι βιώσιμες.

Για το καπιταλιστικό κράτος, ακόμα και αυτά τα λίγα που δαπανώνται για τις λαϊκές ανάγκες, οι όποιες κοινωνικές και προνοιακές παροχές είναι «πεταμένα λεφτά». Θα μπορούσαν να δίνονται με πολλούς τρόπους στο μεγάλο κεφάλαιο, για να γίνει η καπιταλιστική οικονομία πιο ανταγωνιστική. Πόσο μάλλον, όταν πρόκειται για «ευπαθείς ομάδες» που είναι εκτός παραγωγής, που δε συνεισφέρουν, δηλαδή, πολλά στα καπιταλιστικά κέρδη.

Ετσι, σε περιοχές που μαστίζονται από την ανεργία - και όχι μόνο - άτομα ευπαθών ομάδων θα προτιμηθούν για να συστήσουν τέτοιες «κοινωνικές επιχειρήσεις», με σκοπό την απασχόλησή τους. Αυτές θα έχουν έναν κοινωφελή σκοπό, όπως: Φροντίδα ηλικιωμένων, ΑμΕΑ ή παιδιών. Διαμόρφωση και συντήρηση ενός πάρκου. Δημιουργική απασχόληση παιδιών. Κοινωνική επανένταξη και επαγγελματική κατάρτιση αποφυλακισμένων ανηλίκων. Υπηρεσίες υγείας, εμβολιασμοί κ.λπ. Από πού θα έχουν έσοδα αυτές οι επιχειρήσεις, μόλις λήξει η όποια κρατική ή κοινοτική επιχορήγηση; Από όπου μπορεί να αντλήσει πόρους ο καθένας: Από δωρεές, επιχορηγήσεις επιχειρήσεων στα πλαίσια της «Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης», από τη στήριξη των δήμων και ιδιωτών, αξιοποίηση εθελοντών αντί για εργαζόμενους. Η κάλυψη στοιχειωδών λαϊκών αναγκών θα εξαρτάται από την «καλή διάθεση» των επιχειρήσεων ή από το αν θα υπάρξουν εθελοντές σε αυτά τα προγράμματα. Το ίδιο και το μεροκάματο των «εταίρων» των «κοινωνικών επιχειρήσεων».

Το δρόμο προς τα κει ανοίγει και ο «Καλλικράτης». Ο εκάστοτε δήμος μπορεί, επειδή δεν έχει υπαλλήλους ή υπηρεσίες, να αναθέσει σε μια «κοινωνική επιχείρηση» να υποκαταστήσει μια κοινωνική παροχή που θα έπρεπε να είναι καθολική και δωρεάν για όλους. Επιδίωξη της κυβέρνησης είναι, στα πλαίσια της διοικητικής μεταρρύθμισης, να ανθίσουν τέτοιες πρωτοβουλίες, αφού ακόμα περισσότερες υπηρεσίες και αρμοδιότητες του κράτους μεταφέρονται στην τοπική διοίκηση χωρίς τους απαραίτητους οικονομικούς πόρους.

Το δικό τους ρόλο εδώ αναμένεται να παίξουν οι «κοινωνικές επιχειρήσεις», σε συνεργασία με ένα δίκτυο εθελοντών και Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων, που ελπίζει η κυβέρνηση να αναπτυχθεί. Δηλαδή, υποβαθμισμένες, υποτυπώδεις κοινωνικές υπηρεσίες για τα πιο φτωχά λαϊκά στρώματα.

Οπως και να 'χει, από την υπόθεση της «κοινωνικής οικονομίας» μόνο οι μεγάλες επιχειρήσεις και το καπιταλιστικό κράτος έχουν να κερδίσουν άμεσα ή έμμεσα. Στη σχετική αρθρογραφία των αστών αναφέρεται επίσης πως μέσα από τις «κοινωνικές επιχειρήσεις» με τη χορηγική υποστήριξή τους στα πλαίσια της «Εταιρικής Κοινωνικής Ευθύνης», ο ιδιωτικός τομέας κερδίζει την αναγνώριση, την αποδοχή και επίσης «μπαλώνονται» κάποιες ειδικές ανάγκες, στις οποίες οι επιχειρήσεις δεν ενδιαφέρονται να εισέλθουν, καθώς δεν μπορούν να λειτουργήσουν με όρους κοινωνικής ευαισθησίας.

Γενικότερα, το «μότο» που χρησιμοποιείται για την «κοινωνική οικονομία», τον «Τρίτο Τομέα» ανάμεσα στο κράτος και την αγορά, είναι ότι δραστηριοποιείται σε ό,τι δεν «κινητοποιεί» (μέχρι σήμερα, τουλάχιστον) τον ιδιωτικό τομέα και σε ό,τι δεν «καταφέρνει» το Δημόσιο.

Αν αναλογιστεί κανείς, αφενός πόσες χιλιάδες (μόνο στην Ελλάδα) οδηγούνται παγκοσμίως σε δραματική επιδείνωση της ζωής τους, σε σημείο που όλο και περισσότεροι δεν μπορούν να προμηθευτούν φάρμακα ή υπηρεσίες απαραίτητες για την επιβίωσή τους και αφετέρου, ότι οι δημόσιες υπηρεσίας Υγείας και Πρόνοιας εξελίσσονται σχεδιασμένα σε παραμάγαζα των ιδιωτών, αντιλαμβάνεται πόσο «πολύτιμες» αποδεικνύονται οι «κοινωνικές επιχειρήσεις» για τον αποπροσανατολισμό και την ενσωμάτωση των λαϊκών στρωμάτων.

Στην Ευρώπη, ο τομέας της «κοινωνικής οικονομίας» είναι αρκετά αναπτυγμένος και μάλιστα με ιδιαίτερα αναπτυγμένο το αίσθημα του εθελοντισμού και του ενεργού ρόλου που πρέπει να έχει η λεγόμενη «Κοινωνία των Πολιτών». Θυμίζουν τοπικά δίκτυα «αυτοδιαχείρισης» των λαϊκών προβλημάτων, «αυτοϊκανοποίησης» των λαϊκών αναγκών. Πάντα αποσπασματικές, προσωρινές, με μικρή εμβέλεια, και όχι σύγχρονες υπηρεσίες.

Ως χαρακτηριστικά παραδείγματα κοινωνικών επιχειρήσεων αναφέρονται ανάμεσα σε άλλα τα «Τοπικά Συστήματα Ανταλλαγής», που έχουν αναπτυχθεί στην Αγγλία, με ευθύνη και πρωτοβουλία των συμβιβασμένων ηγεσιών του συνδικαλιστικού κινήματος. Ο καθένας προσφέρει ό,τι μπορεί: Κάποιος κάνει δωρεάν μαθήματα ξένων γλωσσών και ως αντάλλαγμα κάποιος επισκευάζει μια βλάβη στο σπίτι του, επίσης δωρεάν. Κάποιος αναλαμβάνει να προσέχει τα παιδιά του γείτονα τα Σαββατοκύριακα, με αντάλλαγμα κάποιος να τον μεταφέρει από και προς τη δουλειά, αν εκτελούν το ίδιο δρομολόγιο. Κάποιες ανταλλαγές αποτυπώνονται και σε χρήμα, αλλά με τέτοιο τρόπο, που δεν υπάρχει ιδιαίτερη συσσώρευση ή αποθησαύριση.

Στη Γερμανία, υπάρχουν «κοινωνικές επιχειρήσεις», που προσφέρουν εκπαιδευτικά προγράμματα σε ανέργους (σ.σ. λες και στην εκπαίδευση οφείλεται η ανεργία) και «ευκαιρίες» για απασχόληση ορισμένου χρόνου. Δηλαδή, δουλειά με ημερομηνία λήξης. Στη Γαλλία, οι «κοινωνικές επιχειρήσεις προσωπικού σκοπού», αφορούν υπηρεσίες σε ηλικιωμένους και παιδιά και λειτουργούν κυρίως με εθελοντές (γονείς, εκπαιδευτικοί κ.λπ.).

Μεγάλη απήχηση από τους «νεοφιλελεύθερους» μέχρι τους «αριστερούς» και τους «πολύ αριστερούς» έχουν τα εγχειρήματα «κοινωνικής οικονομίας» όπως οι «ηθικές τράπεζες», επειδή υποτίθεται ότι είναι μη κερδοσκοπικές, επειδή έχουν άλλη νοοτροπία, επειδή λειτουργούν με διαφάνεια κι επειδή χρηματοδοτούν επενδύσεις που έχουν να κάνουν με το Περιβάλλον, την Υγεία, την Πρόνοια, την Παιδεία! Φυσικά, λειτουργούν σαν κανονικές τράπεζες, αφού κάτι διαφορετικό θα ήταν αδύνατο στο πλαίσιο του καπιταλισμού.

Κάτι που προβάλλεται γενικότερα ως «αξιοσημείωτο» και «καινοτόμο» είναι ότι οι «κοινωνικές επιχειρήσεις» λειτουργούν με αυτονομία στη διαχείριση. Τι θα πει «αυτονομία στη διαχείριση»; Πώς μπορεί κάποιος - πόσο μάλλον μια επιχείρηση - να είναι αυτόνομος από την οικονομία; Ακόμα και οι ανάγκες που θα καλύψει μια «κοινωνική επιχείρηση» εξαρτώνται και προκύπτουν από την οικονομική βάση. Αυτή θέτει τους νόμους και τους κανόνες του παιχνιδιού. Επειτα, πώς μπορεί μια «κοινωνική επιχείρηση» να χρηματοδοτείται είτε από το κράτος, είτε από την Τοπική Διοίκηση, είτε από μια πολυεθνική και να είναι αυτόνομη;

Με τέτοιες αυταπάτες προσπαθεί η αστική και οπορτουνιστική προπαγάνδα να «γανώσει» τα μυαλά των εργαζομένων. Οτιδήποτε χρειάζεται θα πουν και θα κάνουν, προκειμένου οι εργαζόμενοι να μη διεκδικήσουν τον πλούτο που παράγουν. Προκειμένου, να μη δουν ότι σήμερα «σύγχρονο» είναι να σχεδιάζεται κεντρικά η οικονομία. «Σύγχρονο» δεν είναι η «φιλανθρωπικού τύπου» κοινωνικές παροχές, αλλά η εξέλιξη της επιστήμης και της τεχνολογίας επιτρέπει να υπάρχουν σύγχρονες, δημόσιες, δωρεάν κοινωνικές υπηρεσίες για όλους και όλοι να έχουν δουλειά.