Το κελάηδημα των πουλιών είναι οι αρκετά μεγάλης διάρκειας και συνήθως σύνθετες επίκτητες φωνήσεις που παράγουν τα πουλιά, για να προσελκύσουν ταίρι ή να δηλώσουν την περιοχή τους στους ανταγωνιστές τους. Συνήθως η εκμάθηση του τραγουδιού γίνεται ακούγοντας τον γονιό. Οι ερευνητές ξεχωρίζουν τα καλέσματα των πουλιών ως άλλη κατηγορία, καθώς είναι συνήθως πιο σύντομα, ξέρουν να τα παράγουν εκ γενετής και χρησιμοποιούνται για διάφορες λειτουργίες, όπως για να σηματοδοτούν την ύπαρξη τροφής ή θηρευτών. Ο διαχωρισμός δεν είναι απόλυτος, καθώς υπάρχουν είδη πουλιών που τα τραγούδια τους είναι πιο απλά από τα καλέσματά τους.

Και μόνο που ονομάζουμε το κελάηδημα τραγούδι, δείχνει την αναλογία που κάνουμε με τη μουσική ή το ανθρώπινο τραγούδι. Οταν οι επιστήμονες αναλύουν το κελάηδημα ενός πουλιού το χωρίζουν σε μικρότερα κομμάτια, που ονομάζονται νότες ή συλλαβές. Μετά ομαδοποιούν τις συλλαβές σε ακολουθίες, που ονομάζονται φράσεις ή μοτίβα και έχουν χαρακτηριστικό ρυθμό και τέμπο. Ετσι μπορούν να μετρήσουν πιθανώς σημαντικές πλευρές του τραγουδιού ενός είδους, όπως ο αριθμός των συλλαβών στο ρεπερτόριό του, ή τα μοτίβα με τα οποία διατάσσονται οι φράσεις. Και αυτές οι περιγραφές δείχνουν τον παραλληλισμό που κάνουμε με τη συσχέτιση των λέξεων στη σύνταξη του λόγου, ή τη συσχέτιση ανάμεσα στις νότες σε μια μουσική σύνθεση.

Ομως, πώς πραγματικά αντιλαμβάνονται τα πουλιά το τραγούδι των άλλων πουλιών; Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι οι ακολουθίες στο κελάηδημα δεν έχουν την ίδια σημασία για τα πουλιά που έχουν για τους ανθρώπους που τις ακούν. Σε πειράματα όπου οι ερευνητές παίζουν ψηφιακά πειραγμένα κελαηδήματα πουλιών σε άλλα πουλιά του ίδιου είδους, διαπίστωσαν ότι η αναδιάταξη των συλλαβών, ακόμη και η ηχητική αντιστροφή μερικών απ' αυτές, δεν άλλαζαν την αντίδραση των πουλιών, που συνέχιζαν να παίρνουν το ίδιο μήνυμα και από το γνήσιο και από το πειραγμένο αντίγραφο του κελαηδήματος. Το συμπέρασμα είναι ότι αντιλαμβάνονται τις παραλλαγές στη λεπτή δομή του ήχου και δεν ασχολούνται τόσο με τη μελωδία, η οποία όμως φαίνεται απαραίτητη, ώστε να ενσωματωθούν σε αυτή αυτές οι παραλλαγές.

Οι μικρές ακουστικές διακυμάνσεις στο τραγούδι των πουλιών δεν είναι τυχαίες. Πηγή τους είναι η φωνητική δομή των πουλιών, που ονομάζεται σύριγγα. Οι άνθρωποι παράγουν ήχους από τον λάρυγγα, οι οποίοι διαμορφώνονται σε λόγο με κατάλληλη τροποποίηση της μορφής του στόματος και της γλώσσας. Αντίθετα, η σύριγγα βρίσκεται πάνω από τους πνεύμονες και έχει δύο κλάδους, που καθένας τους συνδέεται με έναν από τους πνεύμονες. Ετσι διαθέτουν δύο πηγές ήχου, που μπορούν μάλιστα να ελέγξουν ανεξάρτητα τη μια από την άλλη. Επιπλέον, οι μύες στη σύριγγα συσπειρώνονται πιο γρήγορα από οποιονδήποτε άλλον μυ σπονδυλωτού, επιτρέποντας έλεγχο του ήχου σε επίπεδο χιλιοστού του δευτερολέπτου. Ετσι τα πουλιά μπορούν να παράγουν λεπτές ακουστικές παραλλαγές.

Οι νέες μελέτες δείχνουν ότι τα πουλιά ακούν το τραγούδι τους διαφορετικά απ' ό,τι φανταζόμαστε. Οι μελωδίες και η δομή των προτάσεων είναι κρίσιμα στοιχεία για μας όταν ακούμε μουσική ή ανθρώπινη ομιλία. Γι' αυτό προβάλλουμε αυτά τα στοιχεία στο κελάηδημα των πουλιών που ακούμε. Αλλά οι διαφορές στη μελωδία δεν φαίνεται να νοιάζουν πολύ τα πουλιά. Ορισμένα είδη δυσκολεύονται ακόμη και να αντιληφθούν ορισμένες αλλαγές. Για τους ανθρώπους, όταν γίνονται τέτοιες αλλαγές στη μουσική ή στον λόγο, αλλοιώνουν εντελώς την ομιλία ή τη μουσική. Αλλά τα πουλιά φαίνεται να δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στις ακουστικές λεπτομέρειες των επιμέρους στοιχείων των τραγουδιών τους, ανεξάρτητα από τη σειρά με την οποία εμφανίζονται. Και μπορούν να ακούσουν λεπτομέρειες πέρα από αυτές που μπορεί να ακούσει το ανθρώπινο αυτί.

Προσπαθώντας να καταλάβει κανείς πώς το κελάηδημα γίνεται αντιληπτό από τα πουλιά, ίσως καλύτερη αναλογία από την ανθρώπινη γλώσσα ή τη μουσική, θα ήταν ο χορός. Οταν μαθαίνουμε ένα είδος χορού, η εκμάθηση της σειράς των βημάτων είναι απαραίτητη. Η λάθος εκτέλεση μιας μετάβασης μπορεί να καταστρέψει κάποιο από τα βήματα. Αλλά κάποιος που παρακολουθεί έναν χορό δεν παίρνει πολλή πληροφορία από τη σειρά των βημάτων. Αντίθετα, το κοινό επικεντρώνεται περισσότερο στα ακροβατικά, στις εντυπωσιακές χορευτικές κινήσεις, στο ρυθμό και την ποικιλία των κινήσεων, παρά στη σειρά με την οποία πραγματοποιούνται. Μπορεί να ισχύει το ίδιο για το κελάηδημα των πουλιών. Από τη σκοπιά του πουλιού που κελαηδάει, η σωστή ακολουθία μπορεί να είναι απαραίτητη, ώστε να κάνει σωστά τις «κινήσεις». Αλλά για το πουλί που ακούει, εκείνο που μοιάζει σημαντικότερο είναι οι ίδιες οι επιμέρους κινήσεις.

Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν κάποιες αναλογίες ανάμεσα στο τραγούδι των πουλιών και την ανθρώπινη ομιλία ή τη μουσική. Η ικανότητα να ακούσουμε ήχους και να τους αναπαράγουμε, όπως κάνουν οι άνθρωποι με την ομιλία τους ή τα πουλιά με το τραγούδι τους, μια ικανότητα που ονομάζεται ακουστική εκμάθηση, είναι στην πραγματικότητα αρκετά σπάνια στο ζωικό βασίλειο. Οι κοντινότεροι συγγενείς μας, οι χιμπατζήδες, δεν επιδεικνύουν ικανότητα ακουστικής εκμάθησης, όπως και κανένα άλλο πρωτεύον θηλαστικό. Ακόμη και εκείνα τα θηλαστικά που δείχνουν να έχουν κάποια τέτοια ικανότητα - οι νυχτερίδες, οι φάλαινες, οι ελέφαντες, οι φώκιες και οι θαλάσσιοι λέοντες - δεν πετυχαίνουν το ίδιο επίπεδο μίμησης όπως οι άνθρωποι και ορισμένα πουλιά (τα ωδικά πτηνά, οι παπαγάλοι και τα κολιμπρί). Οπως έδειξαν έρευνες, παρόμοια νευρωνικά μονοπάτια και μοριακοί μηχανισμοί ελέγχουν την ακουστική εκμάθηση και αναπαραγωγή στα ωδικά πτηνά και τους ανθρώπους, ως αποτέλεσμα ανεξάρτητης αλλά συγκλίνουσας εξέλιξης. Γι' αυτό μπορούμε να μάθουμε πολλά για τη φωνητική επικοινωνία του ανθρώπου, μελετώντας τα πουλιά.

Εχουμε ακόμη να μάθουμε πολλά για το πώς αντιλαμβάνονται τα πουλιά το κελάηδημα. Πολλές μελέτες έδειξαν ότι τα καλέσματα των πουλιών μεταφέρουν συγκεκριμένες πληροφορίες για πράγματα στο περιβάλλον, όπως η τροφή ή οι θηρευτές, αλλά δεν ξέρουμε ακόμη αν υπάρχει κάτι με παρόμοιο νόημα στο κελάηδημα. Ούτε ξέρουμε πώς ακριβώς τα πουλιά αντιλαμβάνονται τη λεπτή δομή του τραγουδιού άλλων πουλιών στο φυσικό περιβάλλον, όπου ο ήχος ανακλάται σε δέντρα και κτίρια και πρέπει να ανταγωνιστεί την κακοφωνία του περιβαλλοντικού θορύβου.

Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι αντίθετα με την παραδοσιακή αντίληψη πως μόνο τα αρσενικά πουλιά τραγουδούν, φαίνεται ότι και τα θηλυκά της πλειοψηφίας των ειδών κάνουν το ίδιο, έστω και σε μικρότερη έκταση. Αυτή η ανακάλυψη γεννά το ερώτημα αν τα αρσενικά και τα θηλυκά πουλιά ακούν το κελάηδημα με τον ίδιο ή διαφορετικό τρόπο. Παραπέρα, σε πολλά τροπικά είδη, το αρσενικό και το θηλυκό ενός ζευγαριού τραγουδούν αλληλοδιαπλεκόμενα ντουέτα, που στο ανθρώπινο αυτί μπορεί να θεωρηθούν και ως το τραγούδι ενός μόνο πουλιού. Πώς καταφέρνουν τα πουλιά αυτά να αντιλαμβάνονται ποια είναι η κατάλληλη στιγμή για να κελαηδήσουν τις κατάλληλες νότες;