Η περίοδος 1941 - 1967 συνέπεσε με το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα της συνολικής παρανομίας στην οποία έβαλε το ΚΚΕ η άρχουσα τάξη και τα κόμματά της. Με εξαίρεση τα χρόνια 1944-1947 (που και σ' αυτά οι διωγμοί ήταν απερίγραπτοι), όλα τα υπόλοιπα βρήκαν το ΚΚΕ να παλεύει σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας, σύγκρουσης με στρατεύματα των Γερμανίας, Ιταλίας, Βουλγαρίας, ΗΠΑ, Βρετανίας, ταγμάτων ασφαλείας κ.ά, ήττας, πολιτικής προσφυγιάς, έκτακτων στρατοδικείων, εκτελέσεων και βασανιστηρίων, που επινόησαν επιστήμονες του είδους. Η περίπτωση της Μακρονήσου ίσως είναι η πιο εύγλωτη, από την άποψη ότι ο αγριανθρωπισμός της αστικής τάξης κατά των ταξικών αντιπάλων της δε γνωρίζει όρια.

Πέρα από τους κομμουνιστές που βάδισαν ακόμη και στο θάνατο, δίχως να κάνουν την παραμικρή υποχώρηση απέναντι στον εχθρό, υπήρξαν και άλλοι που λύγισαν και υπέγραψαν «δήλωση μετανοίας» ή και - ορισμένοι - αποκάλυψαν στην Ασφάλεια συντρόφους τους του παράνομου μηχανισμού. Κάποιοι μάλιστα, ελάχιστοι βεβαίως, πέρασαν στην υπηρεσία της Ασφάλειας. Να το πώς έβλεπε ο δήμιος Μανιαδάκης το θέμα των δηλώσεων και που η μέθοδός του συνεχίστηκε από τους διαδόχους του. Εγραψε στο προσωπικό αρχείο του:

«Η αποδοχή δηλώσεων διά των οποίων οι κομμουνισταί αποκηρύσσουν τας αρχάς των έχει γίνει πλέον ένα από τα αποτελεσματικώτερα μέσα καταπολεμήσεως του κομμουνισμού... Η αποδοχή των δηλώσεων αυτών δεν έχει ως σκοπόν κυρίως τη δίωξιν των οργανωμένων κομμουνιστών, αλλά πολύ περισσότερον την συντριβήν της εσωτερικής συνοχής του κόμματος. Οι δηλώσεις μετανοίας έχουν δημιουργήσει τοιαύτη σύγχυσιν μεταξύ των μελών του κόμματος ώστε να επικρατή καχυποψία και να αλληλοϋποβλέπωνται τα μέλη». (Δημ. Γ. Κούσουλα: «ΕΠΙΒΟΥΛΗ ΚΑΙ ΑΠΟΤΥΧΙΑ», σελ. 123, εκδόσεις ΚΑΜΠΑΝΑ). Και συνεχίζει ο συγγραφέας: Ιδού ένα απόσπασμα (του Μανιαδάκη) από μια άλλη απόρρητη διαταγή που απηυθύνετο προς τις υπηρεσίες του υπουργείου: «Είναι ζήτημα δικαιοσύνης αλλά και λογικής το να παρέχωνται εις τους μετανοούντας τα αναγκαία μέσα διά την αντιμετώπισιν των βασικών αναγκών της ζωής αφ' ης στιγμής αποδεχθώμεν ως ειλικρινείς τας δηλώσεις μετανοίας των. Απομακρύνοντας κάθε εμπόδιον εις την σταδιοδρομίαν των, αποδεικνύομεν ότι η Κυβέρνησις είναι έτοιμη να δεχθή με στοργήν ως πολίτας με ίσα δικαιώματα όλα εκείνα τα μέλη της ελληνικής οικογένειας που παρεστράτησαν κάποτε αλλά μετενόησαν και επέστρεψαν εις τους κόλπους της. Θα ήτο ανόητον να ζητούμεν από ένα κομμουνιστήν όπως αποκηρύξη τας αρχάς του αφ' ενός και αφ' ετέρου να του στερούμεν τη δυνατότητα όπως εργασθή διά τον επιούσιον. Αν και δεν είναι δυνατόν βεβαίως να τον βοηθήσωμεν όπως τοποθετηθεί εις νευραλγικάς θέσεις του κρατικού μηχανισμού, θα ήτο άδικον να τον εμποδίσωμεν από του να εργασθή και να σταδιοδρομήση εις οιοδήποτε άλλο επάγγελμα»! (ό.π., σελ. 125-126).

Αλλά να τι αφηγείται και ως προς μια άλλη πλευρά της δουλιάς της Ασφάλειας ο αστυνόμος Ν. Χειλάς σε συνέντευξή του που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό «ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ» στις 6 Μαϊου 1992:

«- Είχε (η Ασφάλεια) πράγματι ανθρώπους στο Κόμμα;

- Χειλάς: Ορισμένα πράγματα... Η Γενική Ασφάλεια θα 'ριχνε τον καφέ για να ανακαλύπτει ό,τι ανακάλυπτε; Λειτουργεί η Ασφάλεια χωρίς πληροφοριοδότες; Μη με ρωτάτε, λοιπόν, τέτοια πράγματα. Εγώ, κύριε, εξάρθρωσα την 11η Αχτίδα του ΚΚΕ. Πώς; Αγιασμό έκανα; Οχι. Απλώς είχα συλλάβει τον "επαγρυπνητή". Αυτός είχε καταδικαστεί δις εις θάνατον. Ο επίτροπος μου τον ζητούσε επίμονα για να τον εκτελέσει, αλλά δεν του τον έδωσα. Μου τα είπε όλα. Πέντε άτομα ανέκρινα κάθε μέρα μπροστά του. Και είχα στη διάθεσή μου τρία κρατητήρια. Ενα για όσους ομολογούσαν προ πάσης ανακρίσεως. Κι ένα άλλο, για όσους ομολογούσαν μετά την εξέτασή τους με τον άνθρωπό μου. Τους έλεγε "μα, πώς, δε μου δίνατε λεφτά, ενισχύσεις;". Αυτό ήταν. Δε χρειαζόταν τίποτε άλλο. Αυτόν τον άνθρωπο, λοιπόν, εγώ τον έσωσα. Με πίεζαν από παντού να τον παραδώσω στον επίτροπο για εκτέλεση. Διότι τότε, κύριε, κάθε μέρα έπεφταν 300 στον Γράμμο. Είχαμε πόλεμο, κύριε. Κι εγώ δεν τον έδωσα. Τον έσωσα από την εκτέλεση. Σήμερα είναι ζάπλουτος» (Ντ. Κουσίδου - Στ. Σταυρόπουλου: «Αριστερή Νεολαία Ελλάδας», σελ. 161 εκδόσεις ΦΙΛΙΠΠΟΤΗ).

Μέσα σε τέτοιες συνθήκες οι παραπάνω εκτιμήσεις για τη δράση στελεχών δεν αναιρούν σε καμιά περίπτωση και μια άλλη πραγματικότητα: Την προσπάθεια του ταξικού εχθρού να διεισδύει - ορισμένες φορές με επιτυχία - στις γραμμές του ΚΚΕ, αξιοποιώντας ανθρώπινες αδυναμίες, πολιτικά και οργανωτικά λάθη, την άνιση πάλη που διεξήγαγε το ΚΚΕ, καθώς και τις μεγάλες δυσκολίες, που αντιμετώπιζαν τα μέλη και τα στελέχη του. Πιο κραυγαλέα απόδειξη γι' αυτό δύσκολα θα συναντήσει κανείς από εκείνη της μεταξικής περιόδου.

Τέτοια φαινόμενα, σε καμιά περίπτωση δεν αναιρούν την τεράστια προσφορά του ΚΚΕ. Αντίθετα: Αναδείχνουν ακόμη περισσότερο το μεγαλείο του αγώνα του και υπογραμμίζουν, για όποιον έχει «αποκοιμηθεί» από το αναισθητικό της «νομιμότητας», πόσο σκληρός και δύσκολος είναι ο δρόμος της επαναστατικής πάλης, που όμως θα είναι τελικά νικηφόρος.

Να υπογραμμιστεί και μια άλλη πλευρά: Η «χαφιεδοφοβία», που διόγκωσε στη σκέψη των κομμουνιστών τα προβλήματα διείσδυσης του εχθρού στις γραμμές του ΚΚΕ.

Η ανάγκη επαγρύπνησης για τους χαφιέδες είχε αντικειμενική βάση, την οποία έντεχνα η Ασφάλεια αξιοποιούσε καλλιεργώντας τη «χαφιεδοφοβία», με στόχο να κλονιστεί η εμπιστοσύνη του καθενός συντρόφου απέναντι στους άλλους κι έτσι να παραλύσει όλη η δράση του παράνομου μηχανισμού. Οταν το «μικρόβιο» απλώθηκε, ήταν αδύνατο να εκτιμηθεί πάντα, αν οι συλλήψεις οφείλονταν σε λάθη, σε ατυχή περιστατικά, ή σε χαφιεδισμό...».

Είναι χαρακτηριστικό, για το κλίμα εκείνων των χρόνων και για το πώς εκτιμούσαν τα πράγματα μια σειρά κορυφαία στελέχη του Κόμματός μας, το παρακάτω παράδειγμα, που δεν είναι βεβαίως το μοναδικό.

Ο Ν. Πλουμπίδης σε γράμμα του έκανε τρεις (!) φορές λόγο για χαφιέδες. Εγραψε συγκεκριμένα: «Για τις πολιτικές ζυμώσεις που γίνονται σ' αυτό το διάστημα, από πληροφορίες (που έπαιρνε και το ΠΓ) ήξερα ότι οι κομματικοί εδώ, ή ήταν ουραγοί ή χωρίς να το ξέρουν βοηθοί πρακτόρων του εχθρού» (Δημοσθένη Παπαχρίστου: «Νίκος Πλουμπίδης - ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ», σελ. 111, εκδόσεις ΔΕΛΦΙΝΙ). Παρακάτω: «Παρουσιάζεται η ΕΛΑ (Ενωση Λαϊκού Αγώνα). Η επιτροπή της αποτελείται από αγνώστους και ύποπτους και οι πληροφορίες λένε ότι έγινε με υπόδειξη της Ασφάλειας για διάσπαση»! (ό.π., σελ. 111-112). Και σε συνέχεια: «Πολλοί παρουσιάζονται σαν εκπρόσωποι αυθεντικοί του Κόμματος και οι μεν κατηγορούν τους άλλους για χαφιέδες» (ό.π., σελ. 112). (Καμιά σχέση με ύποπτους δεν είχαν βεβαίως οι σύντροφοι της ΕΛΑ. Ενας από αυτούς ήταν ο δικηγόρος Γιώργης Δαμασκηνός, στέλεχος του ΚΚΕ μέχρι τον θάνατό του πριν λίγα χρόνια).

Η περίοδος 1941-1967 σημαδεύτηκε από τη μεγάλη έφοδο του ιμπεριαλισμού και της φασιστικής παραλλαγής του κατά της Σοβιετικής Ενωσης. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, οι προετοιμασίες των ιμπεριαλιστών για τον Γ΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο ψυχρός που ακολούθησε (και συνεχίστηκε και μετά το 1967), είχαν ως κύριο στόχο την ανατροπή της εργατικής εξουσίας στην ΕΣΣΔ και στις άλλες χώρες της λαϊκής εξουσίας. Αυτές οι εξελίξεις επιδράσανε ουσιαστικά και στην πορεία του ΚΚΕ σε κείνα τα χρόνια.

Συντρίβοντας το φασισμό, η Σοβιετική Ενωση πρόσφερε μια ανεκτίμητη υπηρεσία στην εργαζόμενη ανθρωπότητα. Τα 20 εκατομμύρια των νεκρών της αποτελούν το μέτρο αυτής της ανιδιοτελούς προσφοράς. Ενώ, χάρη στην ταχύτατη ανοικοδόμηση των ερειπίων της και την πρωτοφανή για τα ιστορικά δεδομένα ανάπτυξη των παραγωγικών της δυνάμεων, απόδειξε την ανωτερότητα του σοσιαλισμού σε σχέση με τον καπιταλισμό. Γιατί αυτός ο άθλος έγινε με τη συνειδητή δράση εκατομμυρίων ανθρώπων, σε αντίθεση δηλαδή με τον καπιταλισμό, που η ανάπτυξή του προχωρούσε χάρη στην εκμετάλλευση. Ταυτόχρονα, η ΕΣΣΔ μπόρεσε να αποτρέψει τον Γ΄ (πυρηνικό αυτή τη φορά) παγκόσμιο πόλεμο.

Ο κόκκινος στρατός ήταν η κύρια απελευθερωτική δύναμη των χωρών της Κεντρικής και Ανατολικής Ευρώπης. Κι αν δεν έγινε δυνατή η παρουσία - πέρασμά του κι από άλλες χώρες, όπως η Ελλάδα, αυτό ήταν θέμα καταμερισμού ευθύνης στα πλαίσια της αντιχιτλερικής στρατιωτικής συμμαχίας ή θέμα συσχετισμού δυνάμεων. Και σε καμιά περίπτωση δεν ήταν θέμα συμφωνίας μοιράσματος του κόσμου, όπως κατά κόρον γράφεται. Κανένα ιστορικό ντοκουμέντο δεν υπάρχει, που να αποδείχνει τα περί μοιράσματος. Ο,τι έγινε, ήταν αποτέλεσμα - και μόνο - του τότε συσχετισμού των δυνάμεων.

Το ΚΚΕ στάθηκε αλληλέγγυο στην πάλη της Σοβιετικής Ενωσης με όλες τις δυνάμεις του, μένοντας σταθερό στις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού, παρά την άκριτη αποδοχή και υποστήριξη λαθεμένων επιλογών. Η ΕΣΣΔ σήκωνε, ως ηγετική κομμουνιστική δύναμη, το μεγάλο βάρος του αγώνα κατά του καπιταλισμού.

Σε απόλυτη σχέση με αυτό το ΚΚΕ «έριξε» το σύνθημα «τα όπλα αντίστροφα».

Το σύνθημα τα «όπλα αντίστροφα» «ρίχτηκε» όταν είχε γίνει ορατή η προσπάθεια δημιουργίας του Αξονα Αθήνας - Βελιγραδίου - Αγκυρας, καθώς και οι σχεδιασμοί του ιμπεριαλισμού να χτυπηθεί η Αλβανία. Να τι έγραφε τότε το περιοδικό του ΚΚΕ ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ: «Αν - οι μοναρχοφασίστες και Αμερικάνοι - τολμήσουν να ξαπολύσουν τον πόλεμό τους, οι φαντάροι, οι ναύτες, οι σμηνίτες θα τους τον κάνουν τάφο, παλαίβοντας χέρι - χέρι με το λαό. Θα περάσουν με το μέρος των στρατών των αδελφών λαϊκών δημοκρατιών. Θα πιάσουν στα μετόπισθεν του μοναρχοφασισμού μετερίζια και ταμπούρια, και τα όπλα, όπως λέει και ο Παπανδρέας, θα τα στρέψουν αντίστροφα. Και λαός και στρατός μαζί θα τελειώσουν μια για πάντα με το μίασμα των Παπατζήδων, Παύλων, Παπάγηδων, Βενιζέληδων, με όλο το σκυλολόι της αντίδρασης και τα αφεντικά τους, την ξενική κατοχή! Κάτω τα χέρια από την Αλβανία! Τα όπλα αντίστροφα!» («Ν. Κόσμος», Μάρτης 1951, σελ. 8).

Ηταν μια θέση που ανταποκρινόταν απόλυτα στα διεθνιστικά καθήκοντα του ΚΚΕ, άρα και στα συμφέροντα του ελληνικού λαού. Και έδειχνε ότι το ΚΚΕ δεν αποφάσιζε (και σωστά) να κλείσει τα μάτια του μπροστά στα δραματικά εκείνα γεγονότα, να απεμπολήσει τις ιδεολογικοπολιτικές αρχές του και τα πραγματικά συμφέροντα του λαού, για να μην έρθει «σε αντίθεση με την εσωτερική ανάγκη της Ελλάδας για ειρήνευση και πολιτική δημοκρατική ομαλότητα»! Την ευθύνη για την πολιτική ανωμαλία που κυριαρχούσε, την είχαν αποκλειστικά η άρχουσα τάξη και τα κόμματα που κυβερνούσαν.

Ο αγώνας του ΔΣΕ

Ο ένοπλος αγώνας του ΔΣΕ ήταν αγώνας δίκαιος, λαϊκός και στρεφόταν κατά της εγχώριας πλουτοκρατίας και των συμμάχων της αγγλοαμερικανών ιμπεριαλιστών.

Ο αγώνας του ΔΣΕ, που ήταν προϊόν της μεγάλης όξυνσης των εσωτερικών κοινωνικοπολιτικών αντιθέσεων της Ελλάδας, ξέπλυνε το στίγμα που άφησε στο λαϊκό σώμα η Συμφωνία της Βάρκιζας. Ξεστράτισε το λαϊκό κίνημα απ' το δρόμο της ταπείνωσης, της ενσωμάτωσης και της υποταγής, που επεδίωκαν να οδηγηθεί.

Την αναγκαιότητα του αγώνα του ΔΣΕ κανένας επαναστάτης, κανένας αξιοπρεπής προοδευτικός άνθρωπος δεν πρέπει να την κρίνει απ' την έκβαση που είχε αυτός ο αγώνας. Η λογική που λέει «μιας κι ο λαός νικήθηκε, ας σκεφτούμε μήπως δεν έπρεπε να πάρει τα όπλα», στην καλύτερη περίπτωση παραγνωρίζει τις επικρατούσες κοινωνικοπολιτικές συνθήκες της εποχής εκείνης. Ο αγώνας του ΔΣΕ κρίνεται από την επίδραση που άσκησε στους μετέπειτα αγώνες και σε κατακτήσεις του λαού, καθώς και από τα πολλά διδάγματα, με τα οποία τροφοδότησε την πάλη του λαϊκού κινήματος.

Ο ένοπλος λαϊκός αγώνας του 1946 - 1949 ενέπνευσε και εμψύχωσε πολλές λαϊκές δυνάμεις με το πνεύμα της πιο αποφασιστικής ταξικής στάσης και αντοχής στις μεγάλες δυσκολίες της ταξικής πάλης. Ισως στις καταβολές του να πρέπει να αναζητηθεί μια από τις βασικές αιτίες που το ΚΚΕ μπόρεσε να σταθεί όρθιο και να τραβάει το δρόμο του μετά τη λαίλαπα του 1989-'91.

Ο ηρωισμός των μαχητών και μαχητριών του αποτελεί μια μεγάλη εποποιία. Μαζί της μπορούν να συγκριθούν μόνο τα λαϊκά ολοκαυτώματα του 1821 και της ΕΑΜικής Αντίστασης. Οι γενιές που ακολούθησαν πρέπει να είναι περήφανες, γιατί οι γονείς και οι παππούδες - γιαγιάδες τούς άφησαν μια τέτοια παρακαταθήκη. Η σημασία της αξιολογείται ακόμη σωστότερα, αν παρθεί υπόψη ότι ο αγώνας του ΔΣΕ ήταν αγώνας άνισος, άρα πολύ δύσκολος.

Απ' όλα αυτά προκύπτει η μεγάλη ιδεολογικοπολιτική σημασία του, που είναι διαχρονική. Γι' αυτό ακριβώς η ένοπλη λαϊκή πάλη εκείνων των χρόνων αμαυρώθηκε και συκοφαντήθηκε όσο καμιά, ενώ οι 10άδες χιλιάδες πρωταγωνιστές της, όσοι και όσες επέζησαν, έπεσαν στα εκτελεστικά αποσπάσματα που έστησαν τα «δεξιά» και τα «κεντρώα» κόμματα, είτε υποχρεώθηκαν να ζήσουν επί χρόνια στις φυλακές και στην πολιτική προσφυγιά.

Υπάρχει, όμως, και μια άλλη πλευρά της μεγάλης προσφοράς που είχε ο αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας: Είναι η διεθνής σημασία της πάλης του. Αυτή η σημασία βρισκόταν κυρίως στο γεγονός ότι ο αγώνας του ξετυλίχθηκε σε συνθήκες περικύκλωσης του σοσιαλιστικού στρατοπέδου από τον ιμπεριαλισμό και ψυχροπολεμικών επιθέσεων εναντίον του. Τότε ακριβώς ο ΔΣΕ λειτούργησε και ως ασπίδα αντιπερισπασμού σ' έναν νευραλγικό χώρο όπως ήταν η Ελλάδα. Αυτή η πλευρά της σημασίας του αγώνα του ΔΣΕ κατά κανόνα παραγνωρίζεται ή διαστρεβλώνεται με το να θεωρείται ως θετική συμβολή στα κρατικά (!) συμφέροντα της Σοβιετικής Ενωσης και ως πολύ κακή συμβολή στα... ελληνικά!! Ενώ συνέβαινε κάτι το τελείως διαφορετικό: Ακριβώς επειδή ο ΔΣΕ υπεράσπιζε την ειρήνη και αντιστεκόταν στην πολεμική προετοιμασία του ιμπεριαλισμού, ακριβώς γι' αυτό ο αγώνας του ανταποκρινόταν στα συμφέροντα του ελληνικού λαού, που ήταν συνυφασμένα με τα συμφέροντα όλων των λαών - και του σοβιετικού - και σε αντίθεση με τα συμφέροντα των ΗΠΑ - Μ. Βρετανίας και της εγχώριας πλουτοκρατίας. Η νίκη του ΔΣΕ και η επικράτηση των λαϊκών δυνάμεων θα σήμαινε αποδυνάμωση του ιμπεριαλιστικού συστήματος, αφού η Ελλάδα θα είχε αποσπαστεί από αυτό.

Ζητήματα στρατηγικής

Η ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη, ανάμεσα στα άφθονα διδάγματα που προσφέρει, περιλαμβάνει και εκείνα που αφορούν στη στρατηγική των ΚΚ. Ειδικότερα για το ΚΚΕ η Πανελλαδική Συνδιάσκεψή του υπογράμμισε: «Αποδείχνεται ότι και το δικό μας Κόμμα δεν έδωσε την απαιτούμενη προσοχή στην ανάγκη να κατακτά τη θεωρητική επάρκεια, να προωθεί τη δημιουργική μελέτη και αφομοίωση της θεωρίας μας, να αξιοποιεί την πλούσια πείρα της ταξικής, επαναστατικής πάλης, να συμβάλλει δηλαδή και με τις δικές του δυνάμεις στη δημιουργική ανάπτυξη των ιδεολογικών και πολιτικών θέσεων με βάση τις εξελισσόμενες συνθήκες» («Υλικά Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης, 15-16 Ιούλη 1995», σελ. 69, έκδοση της ΚΕ του ΚΚΕ).

Βεβαίως, το παραπάνω πρώτιστο καθήκον δεν πρόβαλε για το ΚΚΕ όντας αυτό σε γυάλα. Αντίθετα, πρόβαλε όντας το ΚΚΕ υποχρεωμένο να δρα κυριολεκτικά μέσα στις φλόγες, αντιμέτωπο με τη συνολική στρατηγική του ιμπεριαλισμού. Κατά συνέπεια τόσο στα χρόνια της Κατοχής, όσο και μετά, οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν ιδιαίτερα αντίξοες. Το γεγονός αυτό, ωστόσο, δε δικαιολογεί τα προβλήματα που εκτέθηκαν προηγουμένως.

Ταυτόχρονα και στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα η κατάσταση δεν ήταν καλή. Η επιλογή αυτοδιάλυσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς (1943), οι αντιθέσεις που εκδηλώθηκαν αργότερα ανάμεσα στα ΚΚ (π.χ. της Γιουγκοσλαβίας), καθώς και η στρατηγική ισχυρών ΚΚ, που επιδρούσαν αρνητικά και στο ΚΚΣΕ, δεν προοιωνίζονταν θετικές εξελίξεις. Ενώ, μετά το 1953 ακολούθησε και η δεξιά στροφή, η οποία συσσώρευσε νέα προβλήματα σε υπάρχοντα. Από την άλλη ο ιμπεριαλισμός επιτίθετο.

Ενα από τα βασικά στοιχεία της καπιταλιστικής στρατηγικής μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο αποτέλεσε η δημιουργία ενός σταθερού και πλατιού συστήματος συμμαχιών, ικανού να συσπειρώσει τα μικρομεσαία και τα νέα μεσαία στρώματα και να ενσωματώσει πλατιές εργαζόμενες λαϊκές μάζες, για ν' αντιμετωπίσει τις κομμουνιστικές δυνάμεις. «Κέντρο βάρους» αυτής της προσπάθειας αποτέλεσε ο χώρος της καπιταλιστικής Ευρώπης. Το γιατί, είναι ευνόητο και στηρίζεται σε μια σειρά λόγους.

Στην Ευρώπη είχαν δημιουργηθεί οι βασικές δυνάμεις της εργατικής εξουσίας και εκεί βρισκόταν «η πρώτη γραμμή» της σύγκρουσης των δύο κόσμων. Στην Ευρώπη, επίσης, υπήρχαν τα πιο ισχυρά ΚΚ. Επιπλέον, η Ευρώπη ήταν πάντα το κέντρο όλων των επαναστάσεων.

Στην Ευρώπη, ο καπιταλισμός είχε σημειώσει μεγάλη ανάπτυξη, άρα διέθετε το απαραίτητο δυναμικό που θα μπορούσε ν' αποτελέσει το πιο κοντινό στους λαούς των σοσιαλιστικών χωρών μέτρο σύγκρισης ανάμεσα στον καπιταλισμό και στο σοσιαλισμό.

Σε μια σειρά χώρες της Ευρώπης (Μ. Βρετανία, Ομοσπονδιακή Γερμανία κ.ά.) υπήρχαν έμπειρα και ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, τα πιο κατάλληλα, ανάμεσα στα αστικά κόμματα, να αποτελέσουν ανάχωμα κατά της επανάστασης και ταυτόχρονα τον πολιορκητικό κριό επηρεασμού, διεμβολισμού των Κομμουνιστικών Κομμάτων και αλλοίωσης του χαρακτήρα τους. Η ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη επιβεβαιώνει το ρόλο των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων στην αντεπαναστατική επιχείρηση.

Η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ συζητώντας τις αιτίες της ανατροπής του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη, υπογράμμιζε σχετικά με αυτό το ζήτημα: «Η σοσιαλδημοκρατία της Δυτικής Ευρώπης, ανεξάρτητα από τις φραστικές της διακηρύξεις και τους κατά καιρούς επιφανειακούς ελιγμούς, στην πράξη συντάχθηκε με τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις στην αντισοσιαλιστική, αντικομμουνιστική εκστρατεία των "ανθρωπίνων δικαιωμάτων". Με ευθύνη της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας διασπάστηκε η συνεργασία με τα κομμουνιστικά κόμματα, ύστερα από τις αμερικανικές πιέσεις (μέσω του σχεδίου Μάρσαλ), που απαίτησαν την εκδίωξη των κομμουνιστών από τις μεταπολεμικές κυβερνήσεις. Το καπιταλιστικό σύστημα δε θα μπορούσε να διατηρεί και κυρίως να αναπαράγει τη δύναμή του, αν δεν είχε στήριγμα την ιδεολογία και την πολιτική της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία εκτός από στήριγμα του καπιταλισμού, αποδείχτηκε και βασικός παράγοντας της υπονόμευσης της δύναμης και της ενότητας του εργατικού κινήματος. Σήμερα φαίνεται καθαρά ότι υπήρχε ανάγκη έντονου, πειστικού και μαχητικού ιδεολογικού μετώπου κατά των θεωριών της σοσιαλδημοκρατίας, που σε εκείνη τη φάση καλλιεργούσε αυταπάτες, ότι υπάρχει ο λεγόμενος τρίτος δρόμος για το σοσιαλισμό» («Προβληματισμοί για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη», σελ. 66-67).

Από την άλλη, χρειάζεται βαθύτερη μελέτη η εξέλιξη των περισσότερων ΚΚ της Δ. Ευρώπης, όσον αφορά στις αιτίες της «ευρωκομμουνιστικοποίησής» τους και του μετέπειτα, για πολλά από αυτά, ολοσχερούς εκφυλισμού τους.

Πρέπει να θεωρηθεί βέβαιο, ότι αυτό το ογκωδέστατο οπορτουνιστικό κύμα δεν οφειλόταν μόνο στις αντικειμενικές εξελίξεις που γέννησε μετά τον πόλεμο η ανάπτυξη του καπιταλισμού στις μεγάλες ιμπεριαλιστικές χώρες. Είναι προϊόν και της ιδεολογικοπολιτικής δουλιάς της άρχουσας τάξης, που στρίμωξε έτσι πολλά ΚΚ.

Οι παραπάνω αιτίες έβρισκαν έδαφος να οδηγήσουν τα πράγματα σε πιο αρνητική εξέλιξη, που ο ιμπεριαλισμός αξιοποίησε και εκμεταλλεύτηκε για λογαριασμό του. Το έδαφος αυτό ήταν η πολιτική γραμμή μιας σειράς ΚΚ.

Σε άρθρο του ο Τολιάτι, με θέμα «η υποδούλωση της Ιταλίας στον αμερικανικό ιμπεριαλισμό», έγραψε: «Παρουσιάστηκε όμως ένα νέο στοιχείο: Ο ξένος ιμπεριαλισμός. Θέλουμε στρατό, όμως θέλουμε ιταλικό στρατό, στρατό μιας ανεξάρτητης και κυρίαρχης Ιταλίας και όχι στρατιωτική οργάνωση στην υπηρεσία των ΗΠΑ και εξαρτημένη απ' αυτές»! (ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Μάης 1951, σελ. 33-34). Στόχος: «Η μεταρρύθμιση της οικονομίας και κοινωνικής διάρθρωσης, η υπεράσπιση της ελευθερίας και της ειρήνης» (ό.π.).

Φυσικά, μέσα στο ΚΚ Ιταλίας υπήρχαν σοβαρές αντιδράσεις. Αυτές, σημειώνοντας ο Τζόρτζιο Αμέντολα, έγραφε για την επιχείρηση «ανανέωσης» του ΙΚΚ, ότι «το 1954 πραγματοποιήθηκε μ' ένα δικτατορικό τρόπο, προκειμένου να απομακρυνθεί ο Β΄ γραμματέας του ΙΚΚ Πιέτρο Σέκια, ο οποίος επέκρινε τον Τολιάτι για την πολιτική του ΙΚΚ. (Φώντα Λάδη: «Τι είναι και πού πηγαίνει ο ευρωκομμουνισμός», σελ. 152, εκδόσεις ΠΥΛΗ).

Ταυτόχρονα το ΚΚ Μεγάλης Βρετανίας έθετε θέμα εθνικής ανεξαρτησίας της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (!), που «οι Συντηρητικοί και οι Δεξιοί Εργατικοί την είχαν υποτάξει στον αμερικανικό ιμπεριαλισμό»! Το πρόγραμμα του Βρετανικού ΚΚ, όπως δημοσιεύτηκε την 13 Γενάρη 1951, έλεγε ανάμεσα σε άλλα: «Καλούμε όλους τους αληθινούς πατριώτες να ενωθούν για να υπερασπίσουν τα εθνικά συμφέροντα και την ανεξαρτησία της Μεγάλης Βρετανίας»! (ΝΕΟΣ ΚΟΣΜΟΣ, Μάρτης 1951, σελ. 26). «Είμαστε υπέρ μιας ελεύθερης, δυνατής και ανεξάρτητης Μεγάλης Βρετανίας» (ό.π.).

Αυτή η πολιτική αποτελούσε εγκατάλειψη της επαναστατικής στρατηγικής για το σοσιαλισμό. Είναι χαρακτηριστικό ότι το ΚΚ Μεγάλης Βρετανίας αντιμετώπιζε ως εξής το αστικό κοινοβούλιο: «Μεταβάλλοντας το Κοινοβούλιο, αυτό το προϊόν του ιστορικού αγώνα της Μεγάλης Βρετανίας για τη δημοκρατία, σε δημοκρατικό όργανο της θέλησης της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού της» (ό.π., σ. 28). Απορριπτόταν, έτσι, η δικτατορία του προλεταριάτου, που θεωρείτο σοβιετική ιδιομορφία...

Ενώ το ΚΚ Γαλλίας και μετά το 1950 έθετε θέμα πάλης κατά του φασισμού!...

Παράλληλα, με τις επιλογές του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ, επέδρασε στις γραμμές του ΚΚΕ και το ιδεολογικό ρεύμα του «ευρωκομμουνισμού», όπως ήδη αναφέρθηκε. Εκδηλώθηκε ανοιχτά το 1968, αλλά οι ιδεολογικές ρίζες του πρέπει να αναζητηθούν πολλά χρόνια πριν.

Μπορεί, ίσως, να υποστηριχτεί, ότι η περίοδος 1941-1967 είναι «αδικημένη» από την προοδευτική ιστοριογραφία, και για λόγους αντικειμενικούς. Η πένα του ιστορικού δεν έχει ακόμη εισχωρήσει στο απαραίτητο βάθος.

Θα χρειαστεί κάποιος χρόνος και κυρίως συλλογική προσπάθεια, για να γίνει ο τεράστιος ιδεολογικοπολιτικός πλούτος από την πείρα των σκληρών αγώνων του ΚΚΕ, της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, κτήμα της συλλογικής σκέψης και να ενσωματωθεί ολόκληρος στη δράση των κομμουνιστών.