Ο λογότυπος είναι ευδιάκριτος, γίνεται ο καθρέφτης, μέσα στον οποίο τα χαμογελαστά πρόσωπα των εξόριστων αγωνιστών αποκτούν ταξική συνείδηση. Αυτοί οι ανέστιοι αποτελούν την καύσιμη ύλη για την έκδοση των παράνομων χειρόγραφων εφημερίδων, σχεδόν σε κάθε χωριό του τόπου μαρτυρίου.

Το ανεμοδαρμένο νησί, αυτός ο αγριότοπος που μαθαίνει λόγω του ανώμαλου εδάφους του στους κατοίκους του να επιβιώνουν, κατά τη διετία 1947 - 1948, αριθμεί περί τις 15.000 εκτοπισμένων από το μετεμφυλιακό κράτος. Ανάμεσά τους, δημοσιογράφοι και διοικητικοί υπάλληλοι του «Ριζοσπάστη».

Η είδηση της σύλληψής τους περνάει στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας, όπου εργάζονταν, με τον τίτλο «ΑΛΛΕΣ 2.500 ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΙΩΤΕΣ ΣΥΝΕΛΗΦΘΗΣΑΝ ΧΘΕΣ» («Ριζοσπάστης», Τρίτη 15 Ιούλη 1947). Κατά μέτωπο επίθεση ο υπότιτλος: «Και όλη την Αθήνα αν πιάσετε, δεν θα καθυστερήσετε τη νίκη του ελληνικού λαού ούτε κατά μια ώρα». Ο πλαγιότιτλος αποκαλυπτικός: «ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 5 ΗΜΕΡΩΝ: ΑΘΗΝΑ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 7.000, ΕΠΑΡΧΙΑΚΕΣ ΠΟΛΕΙΣ 8.000, ΣΥΝΟΛΟ 15.000».

Οι πρώτες αράδες του αλγεινού ρεπορτάζ: «Οι συλλήψεις που άρχισαν τις πρώτες πρωινές ώρες της 9ης Ιουλίου συνεχίσθηκαν χθες και προχθές. Τα ξημερώματα μάλιστα χθες πήραν τον ομαδικό και γκανγκστερικό χαρακτήρα της πρώτης μέρας.

(...) Τις χθεσινές συλλήψεις ενήργησαν δυνάμεις της Γ. Ασφαλείας και των παρατημάτων της καθώς και δυνάμεις της χωροφυλακής (...) Πυκνές περίπολοι της ΕΣΑ περιέτρεχαν τους δρόμους, συνελάμβαναν τους στρατιώτες που κυκλοφορούσαν και τους οδηγούσαν στις μονάδες τους».

Κάτω από τον μεσότιτλο «ΣΤΟ "ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗ"», διαβάζουμε για τις συλλήψεις συντακτών και υπαλλήλων της εφημερίδας:

«Οι αστυνομικές επιδρομές εναντίον του "Ριζοσπάστη" και της "Ελεύθερης Ελλάδας" και οι καθημερινές συλλήψεις των συντακτών τους συνεχίσθηκαν χθες και προχθές πιο εντατικά.

Ετσι αστυνομική δύναμη μπλοκάρισε την Κυριακή το πρωί το πιεστήριο όπου τυπώνεται η εφημερίδα μας και παρακολούθησε φύλλο προς φύλλο την εκτύπωση. Το ίδιο μπλόκο έγινε και χθες το μεσημέρι κατά την εκτύπωση της "Ελεύθερης Ελλάδας"».

Επίσης χθες το πρωί η Γενική Ασφάλεια συνέλαβε τους συντάκτες μας, σ. Δημ. Δεβετζή, παλιό δημοσιογράφο και μέλος της Ενώσεως Συντακτών (αργότερα αφέθηκε ελεύθερος), σ. Μάν. Βατάλα και τον υπάλληλο του Λογιστηρίου μας σ. Φρίξο Θεοδόση. Συνολικά ο αριθμός των συλληφθέντων συντακτών μας και υπαλλήλων ανέρχεται από τις 9 Ιουλίου σε 15».

Τον πλήρη κατάλογο των εξορισμένων του «Ριζοσπάστη» συνέταξε ο δημοσιογράφος Δημήτρης Σέρβος (1927 - 2012), στο λεύκωμα «Παράνομες χειρόγραφες εφημερίδες απ' τις φυλακές και τις εξορίες. Αφιερώνεται στα 85χρονα του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας» («Σύγχρονη Εποχή», 2003). Ας θυμηθούμε τους μαχητές του κομμουνιστικού Τύπου:

Αρχισυντάκτες και συντάκτες: Χρήστος Καβαφάκης (αρχ. «Ριζοσπάστη»), Σόλωνας Γρηγοριάδης (αρχ. «Ρίζου Δευτέρας»), Χρ. Αραχωβίτης, Μαν. Βατάλας, Σπύρ. Μαρκαντώνης, Τάκης Μιχαηλίδης (αθλητικός), Νικ. Ραμαντάνης, Δημ. Ρίτσος, Τάκης Φίτσιος, Αγαμέμνων Φαράκος.

Διοικητικοί: Στάθης Γεωργόπουλος, Ιωάννης Ζλατάνος, Θόδωρος Θεόκλητος, Σωκράτης Καλλέργης, Μανώλης Μαντόπουλος, Κατίνα Μανωλεσάκη, Τάκης Πήττας, Γιάννης Τσαλίκης.

«Εμένα μου ανατέθηκε άλλη δουλειά», θυμόταν ο επί δεκαεπτά μήνες εξόριστος στην Καμάντρα Δημήτρης Σέρβος, σε συνέντευξή του στην Κυριακή Α. Καμαρινού, διδάκτορα του Παντείου Πανεπιστημίου και συγγραφέα της μελέτης «Τα ''πέτρινα'' πανεπιστήμια''. Ο αγώνας για τη μόρφωση στις φυλακές και τις εξορίες, 1924 - 1974» («Σύγχρονη Εποχή», 3η έκδοση, 2022).

Συνεχίζει, ξεδιπλώνοντας το νήμα της μνήμης του για τις συνθήκες έκδοσης των παράνομων χειρόγραφων εφημερίδων στον «Κόκκινο Βράχο»:

«Επειδή είχα εργαστεί δύο χρόνια ως δόκιμος συντάκτης της εφημερίδας ''Η φωνή του Πειραιά'', έπρεπε να συνεργαστώ και για την έκδοση της χειρόγραφης εφημερίδας της εξορίας ''Σπάρτακος''. (...) Βγάλαμε αρκετά φύλλα, αν και αυτό ήταν δύσκολο, διότι μόλις οι δεσμοφύλακες ''μυρίζονταν'' κάτι ύποπτο, μας μετέθεταν σε άλλο μέρος. Εκεί γράφονταν θέματα για τη ζωή των εξόριστων, υπογραμμίζονταν οι δυσκολίες της συμβίωσης και ιδιαιτερότητες των συνθηκών διαβίωσης (...)

Στις εφημερίδες εκείνες υπήρχε η ζωντάνια, το κύριο άρθρο, η ανταπόκριση. Ειδικά η τελευταία ήταν μια πολύ δύσκολη υπόθεση, αν λάβει υπόψη κανείς την ανυπαρξία των μέσων για κάτι που γινόταν, για παράδειγμα, στην Αθήνα ή τη Θεσσαλονίκη...».

Από τον ίδιο αυτόπτη μάρτυρα μαθαίνουμε ότι συνεισφορά στην άρτια καλλιτεχνική εμφάνιση των εντύπων είχαν ο ζωγράφος Χρήστος Δαγκλής και ο ΕΠΟΝίτης Σπύρος Σταματάτος (αργότερα σπουδάζει πολιτικός μηχανικός στο ΕΜΠ). «Κάθε εφημερίδα», σχολιάζει, «αντιστοιχούσε και σε ένα χωριό που έμεναν πολιτικοί εξόριστοι και ήταν μέσα στα πλαίσια της οργανωμένης πολιτιστικής και μορφωτικής δραστηριότητας των εξόριστων, ενώ η ευθύνη ανήκε στο Γραφείο της κάθε τοπικής Ομάδας Συμβίωσης Πολιτικών Εξόριστων».

Ομως, ας δούμε ορισμένες από τις παράνομες εφημερίδες που διασώθηκαν:

- «Πυρσός Λευτεριάς»: «Οργανο της ΟΣΠΕ Ραχών». Στο φύλλο 2 της πρώτης χρονιάς (10 Μάη 1947), η πρώτη σελίδα έχει τίτλο «Πρωτομαγιά Σύμβολο Πάλης» και υπέρτιτλο «Σκλάβοι της δουλειάς σηκώστε το κεφάλι σας ψηλά».

- «Σπίθα»: «Οργανο των Πολιτικών Εξόριστων του Αη - Δημήτρη». Στο φύλλο αρ. 2 (1 Μάρτη, χ.χ.) απόσπασμα από το κύριο άρθρο «Τα μέτρα»: «(...) Τα χτυπήματά τους ας γίνουν σφυριές στ' ατσάλι των δεσμών που μας ενώνουν (...) Οταν θάρθει η μέρα του απολογισμού της ηθικής αυτής μάχης που δίνουμε, δικά τους θάναι η μουντζούρα κι η βρισιά, δικό μας έπαθλο η νίκη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».

- «Αλύγιστος»: «Οργανο πολιτικών εξόριστων Μαντριών Ραχών Ικαρίας». Στο φύλλο αρ. 6 (7 Νοέμβρη 1947), πανηγυρικό αφιέρωμα για τα τριαντάχρονα της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αριστερά της σελίδας σκίτσο του Λένιν και ανέκδοτο ποίημά του, σε μετάφραση Κώστα Βάρναλη:

«Φίσκα τα κάτεργα / Οι εξόριστοι βασανίζονται χωρίς τελειωμό / Οι ντουφεκιές ξεσχίζουνε τη νύχτα / οι αγιούπες χορτάσανε / Ο πόνος και το πένθος / απλώνεται στη μητρική τη χώρα. / Ούτε μια φαμίλια απόνετη / Θα γκρεμίσουμε τις φυλακές. / Η δίκαιη οργή βροντάει. / Η παντιέρα της λευτεριάς / οδηγεί τους αγωνιστάδες. / Βασανιστήρια, Οχράνα / κνούτο, κρεμάλα, κάτου! / Ξαμολήσου μάχη των λεύτερων ανθρώπων! / Θάνατος στους τυράννους! / Ας τσακίσουμε τη σκλαβιά / τη ντροπή της σκλαβιάς!..».

- «Βράχος»: «Οργανο των Πολιτικών Εξόριστων Μαράθου (Β. Ικαρίας)», Στο φύλλο αρ. 2 (1 Μάρτη 1948), κύριο άρθρο αντοχής «Μόνον έτσι»: «Η εξορία είναι ένα κομμάτι του αγώνα μας. Ενα μέρος απ' το γιγάντιο μέτωπο του ελληνικού λαού».

ΥΓ: Ποιο φίδι γύρω από το σώμα περιστρέφεται / Γύρω από το δικό μου σώμα τυλίγεται / Ξετυλίγεται με πνίγει αγκαλιαζόμαστε / Χλαίνες ξεσχισμένες κι ακόμη αργεί / Ο χειμώνας κι όμως όλοι με την / Κοιλιά σερνόμαστε με άκρα κομμένα / Στο φώσφορο τυφλωνόμαστε απάτριδες

(Συνεχίζεται)