ETH-Bibliothek Zürich, Bildarc

Ο προσφυγικός συνοικισμός των Μικρασιατών και των Αρμενίων, το Δουργούτι, προτού μετονομαστεί σε Νέο Κόσμο, φωτογραφημένος, το 1955, από τον Ελβετό φωτογράφο Χανς Γκέρμπερ (1904 - 1982, Aρχείο της EPH Bibliothek Zurich)

Ο κινηματογραφικός φακός του 28χρονου Νίκου Κούνδουρου (15 Δεκέμβρη 1926 - 22 Φλεβάρη 2017) πηγαινοέρχεται πάνω στα καταπονημένα πρόσωπα, τα οποία κατοικούν στον προσφυγικό συνοικισμό των Μικρασιατών και των Αρμένηδων, που έχουν μάθει, παρά την ένδεια και τις στερήσεις, να συνυπάρχουν, με την αλληλεγγύη να κανοναρχεί τις πράξεις τους.

Ο τόπος ο οποίος αποτυπώνεται στο φιλμ κι αποτελεί ένα μάθημα Ιστορίας, είναι το Δουργούτι ή στου Δουργούτη, όπως είναι το παλαιότερο όνομά του, που πιθανότατα παραπέμπει σε Ελληνα ή Τούρκο μεγαλοκτηματία.

Η μετονομασία της περιοχής σε Νέο Κόσμο υπακούει στο σβήσιμο της συλλογικής μνήμης μέσα από χαμένους τόπους - σημεία αναφοράς. Με αυτό το «σκεπτικό» δεν γκρεμίστηκαν όλες οι φυλακές εντός της Αθήνας και της ευρύτερης περιοχής της, απ' όπου είχαν περάσει χιλιάδες κομμουνίστριες και κομμουνιστές, αλλά και προοδευτικοί πολίτες;

ETH-Bibliothek Zürich, Bildarc

Ο προσφυγικός συνοικισμός των Μικρασιατών και των Αρμενίων, το Δουργούτι, προτού μετονομαστεί σε Νέο Κόσμο, φωτογραφημένος, το 1955, από τον Ελβετό φωτογράφο Χανς Γκέρμπερ (1904 - 1982, Aρχείο της EPH Bibliothek Zurich)

Προσέξτε: Δεν κόβεται και ράβεται με το ψαλίδι της λογοκρισίας. Το επίσημο κράτος προσπαθεί να επιχειρηματολογήσει με φτηνό επιχείρημα και κρύβει κάτω απ' αυτό το πρόβλημα των εξαθλιωμένων κατοίκων: «Εγώ την έστειλα, αλλά το υπουργείο έκανε μία καταγγελία ότι η ταινία δεν εκπροσωπεί την Ελλάδα, ότι αυτό το προλεταριάτο δεν ήταν ελληνικό, ότι αυτός ο λαός δεν ήταν ελληνικός και ζήτησε την απαγόρευση της ταινίας. Δεν έγιναν πιστευτοί οι λόγοι της απαγόρευσης και η ταινία κυκλοφόρησε με πολλές καλές κριτικές», θυμόταν ο δημιουργός της.

Ξέρετε γιατί; Γιατί το ασπρόμαυρο νεορρεαλιστικό δραματικό έργο των 80 λεπτών είναι εξολοκλήρου καμωμένο από τις προσλαμβάνουσες της Μακρονήσου και του Εμφυλίου.

Αλλά ο Νίκος Κούνδουρος δεν φτάνει σ' αυτό το αποτέλεσμα όταν αρχίζουν οι πρώτες λήψεις των γυρισμάτων. Ας αφήσουμε τον ίδιο να μιλήσει, με τα στοιχεία της αυτοβιογραφίας, για την πολιτική και κοινωνική προϊστορία της «Μαγικής πόλης»:

«Μεγάλωσα στην Αθήνα μέσα σε μια φαμίλια κυνηγημένη από τη δικτατορία της 4ης Αυγούστου. Από τις πιο παλιές αναμνήσεις μου είναι το σπίτι μας κυκλωμένο από χωροφύλακες, ο πατέρας μου εξόριστος, η μάνα μου με τρία παιδιά και αγωνία για τη μοίρα του πατέρα. Ακόμα θυμάμαι τους χωροφύλακες να 'χουνε σπάσει την πόρτα και με τις ξιφολόγχες τους να σκίζουνε τα στρώματα μήπως υπήρχε κάποιος εκεί πέρα. Λογχίζανε τα δέντρα στον κήπο, μήπως κρύβεται κάποιος πίσω τους (...)

ETH-Bibliothek Zürich, Bildarc

Ο προσφυγικός συνοικισμός των Μικρασιατών και των Αρμενίων, το Δουργούτι, προτού μετονομαστεί σε Νέο Κόσμο, φωτογραφημένος, το 1955, από τον Ελβετό φωτογράφο Χανς Γκέρμπερ (1904 - 1982, Aρχείο της EPH Bibliothek Zurich)

Δεκάξι χρόνων στις τάξεις του ΕΑΜ και έπειτα του ΕΛΑΣ. Πολέμησα, τραυματίστηκα, έχω τρεις σφαίρες στο κορμί μου από τον φοβερό Δεκέμβρη. Εχω κάτσει μήνες και μήνες στα νοσοκομεία. Εχω κάτσει στις φυλακές και έχω δύο καταδίκες για εξορία. Και κείνον τον τρόμο που μας πιρούνιαζε την ψυχή και το μυαλό. Τον τρομερό τρόμο, τον ταπεινωτικό».

Τέσσερα χρόνια κρατάει η παραμονή στο μακρόστενο νησί, απέναντι από την πόλη των εργατών, το Λαύριο, στο οποίο τότε ακόμη κάπνιζαν οι τσιμινιέρες και ήταν ακόμη ενεργά τα μεταλλεία. Πάλι με τα δικά του λόγια:

«Είχα την τύχη (...) να ζήσω τέσσερα χρόνια στο Μακρονήσι. Τέσσερα χρόνια στο ξερονήσι επάνω με μάθανε ένα σωρό πράγματα. Εκεί έμαθα και θέατρο και εκεί μου πρωτοδημιουργήθηκε η ιδέα του κινηματογράφου. Ετσι, όταν το 1952 τελειώνει και αυτή η περιπέτεια και μπαίνουμε σε μια περίοδο ύφεσης, εγώ παίρνω το δίπλωμά μου από τη Σχολή Καλών Τεχνών, όπου στο μεταξύ και σποραδικά κατάφερα να συμπληρώσω πέντε χρόνια σπουδών και αντί για αρχιτέκτονας όπως πρωτομπήκα, βγήκα με ένα δίπλωμα ζωγράφου στα χέρια μου.

ETH-Bibliothek Zürich, Bildarc

Ο προσφυγικός συνοικισμός των Μικρασιατών και των Αρμενίων, το Δουργούτι, προτού μετονομαστεί σε Νέο Κόσμο, φωτογραφημένος, το 1955, από τον Ελβετό φωτογράφο Χανς Γκέρμπερ (1904 - 1982, Aρχείο της EPH Bibliothek Zurich)

Ομως, προτού αναφερθούμε αναλυτικά στην πρωτιά του Νίκου Κούνδουρου, το ερχόμενο Σαββατοκύριακο, ας σταθούμε στην εποχή που έχει προβάλει άλλα τέσσερα κινηματογραφικά δημιουργήματα: «Ο δράκος» (1956), «Οι παράνομοι» (1958), «Το ποτάμι» (1960), «Οι μικρές Αφροδίτες» (1963). Ετσι, σαφέστερα θα καταλάβουμε την αισθητική προσέγγισή του. Διαβάζουμε στο ρεπορτάζ της προδικτατορικής «Αυγής» (19 Νοέμβρη 1963) από ομιλία του, στην Παγκρήτιο Ενωση. Τα κύρια σημεία της:

«Είμαι υπέρ του σοσιαλιστικού κινηματογράφου, του κινηματογράφου με κοινωνικό περιεχόμενο. Ο κινηματογράφος πρέπει να βάλει ένα λιθαράκι για το χτίσιμο της κοινωνίας, να είναι κάτι παραπάνω από μία δίωρη ''σαχλαμάρα''».

«Μόνο στις ανατολικές χώρες υπάρχει κινηματογράφος πραγματικός (...) Βράζει σήμερα ένα καμίνι από νέους κινηματογραφιστές».

«Ο κινηματογράφος είναι ένα ισχυρό όπλο επηρεασμού των μαζών. Στη Δύση τον χρησιμοποιούνε για να κρατούν τις μάζες κάτω από την επίδραση τεράστιων οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων. Να γιατί διαγράφω συλλήβδην τον δυτικό κινηματογράφο (...) Στις ανατολικές χώρες, όμως, ο κινηματογράφος βρίσκεται πάνω σε σωστές βάσεις. Εξυπηρετεί μορφωτικούς και κοινωνικούς σκοπούς, αδέσμευτος από επιχειρηματίες και οικονομικά συμφέροντα».

Οι τρεις βασικοί δημιουργοί της ταινίας: Νίκος Κούνδουρος, Μαργαρίτα Λυμπεράκη, Μάνος Χατζιδάκις

ΥΓ: Το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ άνοιξε τα σχολεία μετά την βουλγαρική κατοχή, παραδεχόταν ο Καβαλιώτης ποιητής Πρόδρομος Χ. Μάρκογλου (1935 - 2024), που «έφυγε» πριν από λίγες μέρες από κοντά μας. Εχασε το ένα χέρι του, το 1944, από γερμανική χειροβομβίδα. Το γεγονός ότι σε μία πόλη, στην οποία το μέγιστο ποσοστό των καπνεργατών ήταν κομμουνιστές, δεν μπορούσε να μην επηρεάσει την ποίησή του. Γι' αυτό δήλωνε: «Τους ποιητές της γενιάς μου προσδιορίζει ο πόλεμος, η Κατοχή, ο Εμφύλιος, αλλά η ωρίμανση αρχίζει μέσα στη μισαλλόδοξη περίοδο του μετεμφυλιακού κράτους που εδραιώνεται μετά την ήττα της Αριστεράς».

Η αφίσα της εταιρείας «Filmtrade», που προβάλλει ξανά στους κινηματογράφους την νεορρεαλιστική δραματική ταινία, σε νέες ψηφιακές κόπιες