Οταν το 1992 συγκεντρώθηκαν εκατόν είκοσι πέντε ηγέτες απ' όλες τις ηπείρους για να συζητήσουν τα περιβαλλοντικά προβλήματα του πλανήτη και μαζί μ' αυτούς έδωσαν το «παρών» μη κυβερνητικές οργανώσεις, επιστημονικοί φορείς και μεγάλο πλήθος ακτιβιστών (σε παράλληλες εκδηλώσεις), δεν ήταν λίγοι αυτοί που πίστεψαν ότι κάτι καλό μπορεί να προκύψει. Ούτως ή άλλως πολλά ζητήματα είχαν φτάσει σε οριακό σημείο και η αντιμετώπισή τους δεν έπαιρνε αναβολή.

Οι προσδοκίες αυτές σχετίζονταν από τη μια πλευρά με την αγωνία των πολιτών για την επίλυση των προβλημάτων, αλλά κυρίως με το κλίμα που καλλιέργησαν τα ΜΜΕ. Τηλεοπτικά δίκτυα απ' όλο τον κόσμο και ανταποκριτές από εκατοντάδες έντυπα δημιούργησαν μια εικονική πραγματικότητα για τη συναίνεση των συμμετεχόντων, ως προς την αντιμετώπιση των ζητημάτων, με κύρια στόχευση το φαινόμενο του θερμοκηπίου, που κατά γενική ομολογία ήταν και είναι το υπ' αριθμόν ένα πρόβλημα του πλανήτη. Είμαστε από τους ελάχιστους τότε που κάναμε λόγο για οικο-πανηγύρι, όχι από μηδενιστικά σύνδρομα ή από μεταφυσικές ενοράσεις. Ο πιο απλός λόγος ήταν η επιμονή μας να διαβάζουμε τα κείμενα των ίδιων των διασκέψεων (αφού είχαν προηγηθεί κι άλλες).

Για να επανέλθουμε όμως στο Ρίο, για το οποίο έγινε και η μεγαλύτερη έως τότε συζήτηση. Τα ντοκουμέντα δεν ήταν τίποτε άλλο από απλά ευχολόγια που θύμιζαν περισσότερο τους μάγους των «άγριων» φυλών, που προσπαθούσαν να αντιμετωπίσουν τις καταστροφές με ξόρκια, παρά πολιτικούς, που με αποφάσεις θα αναλάμβαναν την αντιμετώπιση των ζητημάτων που αναδείχτηκαν. Και όπως αποδείχτηκε - δυστυχώς - στη συνέχεια, δεν είχαμε άδικο. Ισως αν κάτι θετικό προέκυψε στην εν λόγω Συνδιάσκεψη Κορυφής ήταν η υπενθύμιση της σοβαρότητας της κατάστασης και η ευαισθητοποίηση ευρύτερων μαζών γύρω από τα οικολογικά προβλήματα, που συνήθως είτε περνάνε στα ψιλά των εφημερίδων και των τηλεοράσεων, είτε αναφέρονται με τέτοιο τρόπο που κανείς δεν καταλαβαίνει τίποτα, είτε αγνοούνται παντελώς.

Ομως, όπως και σε άλλου είδους θέματα, γνώριζαν πολύ καλά ότι ο πρώτος ενθουσιασμός θα ξεφουσκώσει με τον καιρό και η κοινή γνώμη θα στραφεί αλλού. Εκεί που θα την καθοδηγούσαν τα media, που γνωρίζουν άριστα τους κανόνες του τηλεοπτικού παιχνιδιού... κι έχουν τη δυνατότητα να παίζουν στο «γήπεδο της πληροφόρησης» χωρίς αντίπαλο. Η αδυναμία μετατροπής των ευχολογίων σε πολιτική απόφαση με δεσμεύσεις εκ μέρους των κρατών ήταν κάτι παραπάνω από φυσιολογική κατάληξη. Τα διαφορετικά συμφέροντα μεταξύ των κρατών ή των μπλοκ που σχηματίστηκαν ήταν αδύνατο να συμφωνήσουν, όχι για το «ποιος φταίει», αλλά κυρίως ποιος θα επιβαρυνθεί με το κόστος της αντιμετώπισης των προβλημάτων. Ιδιαίτερα σε μια περίοδο κατά την οποία ο ιμπεριαλισμός, με αιχμή του δόρατος τις ΗΠΑ, όχι απλά δεν αποδέχεται τις ευθύνες του, αλλά αδιαφορεί παντελώς για τις αιτιάσεις των υπόλοιπων χωρών, όταν τολμήσουν κάποιες που αρνούνται να μπουν στο άρμα τους, να ψελλίσουν κάτι διαφορετικό.

Το επιβληθέν αξίωμα της «αγοράς» ως του μοναδικού μοντέλου οικονομίας όμως έχει τις επιπτώσεις του. Διότι, αφού τα πάντα πρέπει να γίνονται θυσία στο κέρδος, στα «πάντα» συμπεριλαμβάνεται και το περιβάλλον (νερό - αέρας - έδαφος). Οσο για τις επιπτώσεις σε φυσικούς (κι ανθρώπινους) πόρους, η τεχνολογία - λένε - θα δώσει τις λύσεις.

Να, όμως, που φτάσαμε στο παρά πέντε. 13 χρόνια μετά το Ρίο και 25 χρόνια μετά τη Στοκχόλμη (σ.σ. η πρώτη Συνδιάσκεψη για το Περιβάλλον) οι ελάχιστες πρόοδοι που έχουν επιτευχθεί είναι σε επιμέρους προβλήματα, όπως: η ηχορύπανση, η ανακύκλωση, η ρύπανση του νερού και άλλα, αλλά περιορίστηκε μόνο στις αναπτυγμένες χώρες, που αφορούν γεωγραφικά και πληθυσμιακά ένα μικρό τμήμα του πλανήτη. Οι διασκέψεις που ακολούθησαν στο Μπουένος Αϊρες και το Κιότο ελάχιστα συνέβαλαν στην ανατροπή του σκηνικού. Να επισημάνουμε μάλιστα ότι στο Κιότο οι ΗΠΑ - οι οποίες ευθύνονται για το 25% των εκπομπών του (διοξειδίου του άνθρακα) CO₂ που προκαλεί το φαινόμενο του θερμοκηπίου - επέβαλαν τις «αγοραπωλησίες ρύπανσης», έτσι ώστε να συνεχίζουν απρόσκοπτα την καταστροφή του περιβάλλοντος, στο πλαίσιο του οικονομικού προτύπου που ακολουθούν και των συμφερόντων των πολυεθνικών τους εταιριών.

Το 1995 η Διακυβερνητική Επιτροπή του ΟΗΕ έδωσε στη δημοσιότητα τα συμπεράσματα της έρευνας 2.000 επιστημόνων για τις κλιματικές αλλαγές. Σύμφωνα με τα στοιχεία αυτά, οι συγκεντρώσεις CΟ₂ των τελευταίων 200 χρόνων ισοδυναμούν μ' αυτές των προηγούμενων 200 εκατομμυρίων χρόνων! Ετσι ερμηνεύεται και η αύξηση της θερμοκρασίας του πλανήτη κατά 0,6 βαθμούς της κλίμακας Κελσίου της περιόδου αυτής. Σύμφωνα πάντα με την Επιτροπή αυτή, οι εκπομπές των αερίων του θερμοκηπίου έπρεπε να μειωθούν σε ποσοστό 60-80% μέχρι το 2020 (αισιόδοξη άποψη) ή το 2050 (απαισιόδοξη άποψη) σε σχέση με το 1990 (που είχε ληφθεί ως έτος βάσης). Ακόμα κι αν γινόταν κάτι τέτοιο, θα σημειωνόταν μια νέα αύξηση 0,5 βαθμών Κελσίου που θα μπορούσε όμως να «διαχειριστεί». Να υπενθυμίσουμε ότι στο Ρίο προτάθηκε από το Βορρά (πλην ΗΠΑ που σφύριζαν αδιάφορα) απλά να επιτευχθεί σταθεροποίηση - το 2002 - των εκπομπών CO₂ στα επίπεδα του 1990. Φυσικά, ούτε αυτό έγινε, αφού το 2000 οι ΗΠΑ είχαν αυξήσει τις εκπομπές τους κατά 13%, ενώ παγκόσμια υπήρξε αύξηση 3% (σ.σ. κι ακόμα έχουν απωλεσθεί δεκάδες χιλιάδες είδη και δασικές εκτάσεις που αντιστοιχούν σε 86 εκατομμύρια εκτάρια).

Η φιλοπεριβαλλοντική Ευρωπαϊκή Ενωση πρότεινε στο Κιότο μείωση κατά 15% των εκπομπών (με βάση τα επίπεδα του 1990) μέχρι το 2010. Τι σημαίνει πρακτικά αυτό; Αν δεν παρθούν άμεσα τα προτεινόμενα μέτρα της Επιτροπής, η αύξηση της θερμοκρασίας θα είναι 1,4 βαθμοί που μεταφράζονται με κίνδυνο της ζωής 22 εκατομμυρίων ανθρώπων από πείνα, 23 εκατ. από πλημμύρες και 110 εκατ. από λειψυδρία. Το σενάριο της ΕΕ αντιστοιχεί σε αύξηση 1,2 βαθμών, δηλαδή θα κινδυνέψουν να πεθάνουν από την πείνα 18 εκατομμύρια, από τις πλημμύρες 20 εκατ. και από λειψυδρία 100 εκατομμύρια. Για τόση πρόοδο συζητάμε.

Ομως το τελικό «στριπτίζ» της υποκρισίας των πλούσιων χωρών του Βορρά έγινε πριν από ένα περίπου χρόνο στο Γιοχάνεσμπουργκ. Τα ήξεις - αφήξεις της ΕΕ και η θολή ρητορεία τους για ήπιες μορφές ενέργειας, τη στιγμή που και στην Ευρώπη οι εκπομπές δεν έχουν μειωθεί και η αδιαλλαξία των ΗΠΑ και των δορυφόρων τους, και πάλι, οδήγησαν σε αδιέξοδο.

Αυτό μάλιστα που σηματοδότησε τη συγκεκριμένη διάσκεψη είναι η οργανωμένη εμφάνιση των εκπροσώπων πολυεθνικών εταιριών που συζήτησαν ως ισότιμοι εταίροι και σε ορισμένες περιπτώσεις με ιδιαίτερο ρόλο. Δεν είναι τυχαίες και φωνές υποστήριξης εκ μέρους πολιτικών για να αναλάβουν το ζήτημα των υδάτων ιδιωτικές εταιρίες, επειδή δήθεν οι κυβερνήσεις του φτωχού Νότου είναι ανίκανες για τη διαχείριση του πολύτιμου αυτού πόρου. Η νομιμοποίηση των εκπροσώπων του κεφαλαίου στη διάσκεψη επισημοποίησε μια κατάσταση που έχει εδραιωθεί το τελευταίο διάστημα, για το ποιος έχει το «πάνω χέρι» στις σημαντικές αποφάσεις.

Στον Τρίτο Κόσμο, λοιπόν, η κατάσταση χειροτερεύει, οι επιπτώσεις από τις κλιματικές αλλαγές είναι ορατές, τα δάση βροχής εκχερσώνονται, η τρύπα του όζοντος παραμένει απειλητική, τα νερά λιγοστεύουν, τα εδάφη δηλητηριάζονται, οι θάλασσες μολύνονται και η χλωροπανίδα (είδη) μειώνεται. Είναι κάτι παραπάνω από σαφές ότι ούτε οι καθαρές τεχνολογίες, ούτε η διαχείριση των φυσικών πόρων από εταιρίες στο Νότο, όπως προτάθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ, θα δώσουν τη λύση. Μόνη ελπίδα η αλλαγή των διεθνών συσχετισμών, υπέρ του προοδευτικού κινήματος. Κι αν πάντοτε ήταν αυτός ο στόχος για κοινωνική δικαιοσύνη και την ευημερία όλων κι όχι ορισμένων ομάδων, σήμερα αυτό αποτελεί επιταγή. Μια επιταγή που συνδέεται με τη σωτηρία του πλανήτη μας. Οι αειφορικές σαπουνόφουσκες το μόνο που προσφέρουν είναι να αποπροσανατολίζουν τη συζήτηση. Ας μη μας διαφεύγει ότι καπιταλισμός και περιβαλλοντική βαρβαρότητα είναι σύμφυτες έννοιες.