Σε καμιά ίσως άλλη χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης η αναλογία των ανθρώπων της διανόησης, που πήραν μέρος στον αγώνα δίπλα στο λαό για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία της πατρίδας, δεν ήταν τόσο μεγάλη όσο στην Ελλάδα. Σε καμιά, ίσως, άλλη χώρα της κατεχόμενης Ευρώπης η αναλογία των διανοουμένων που συνεργάστηκαν με τον κατακτητή δεν υπήρξε μικρότερη απ' όσο ήταν στην Ελλάδα. Στην Παιδεία, αν εξαιρέσουμε την Ανώτερη Εκπαίδευση, μπορούμε να πούμε πως στη Μέση και Κατώτερη Εκπαίδευση, ιδιαίτερα στις δασκάλες, η συμμετοχή ήταν σχεδόν καθολική.

Τα ελεύθερα επαγγέλματα, οι καλλιτέχνες, οι συγγραφείς, οι τεχνικοί σχημάτισαν ένα αδιάσπαστο μέτωπο αξιοπρέπειας, αποφασιστικότητας και πατριωτισμού. Από τα 120 μέλη της η Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών διέγραψε, μεταπολεμικά, μόνο ένα για συνεργασία με τον κατακτητή. Σε σύνολο 500 καλλιτεχνών του θεάτρου, μονάχα τρεις ηθοποιοί και τέσσερις αοιδοί διαγράφηκαν. Στις εικαστικές τέχνες - ζωγράφοι, γλύπτες - στους δημοσιογράφους, μηχανικούς, αρχιτέκτονες το ποσοστό αυτό ήταν επίσης πολύ χαμηλό.

Και είναι μεγάλη η προσφορά της διανόησης στον αγώνα αυτό. Το μεγαλύτερο μέρος, π.χ., των εκπαιδευτικών στις πόλεις και την ύπαιθρο, στελέχωσαν τον ΕΛΑΣ με στρατιωτικά στελέχη, μιας και η πλειοψηφία τους ήταν έφεδροι αξιωματικοί, τις απελευθερωτικές οργανώσεις με στελέχη, βοήθησαν το έργο της Γραμματείας της Παιδείας στη λειτουργία των σχολείων να οργανωθούν και να λειτουργήσουν καλά τα παιδαγωγικά φροντιστήρια του Καρπενησιού - Τροβάτου, της Τύρνας και των Γρεβενών. Οργάνωσαν παιδικά και μαθητικά συσσίτια, εργάστηκαν για να πετύχουν οι θεσμοί της Δικαιοσύνης και της Λαϊκής Αυτοδιοίκησης, βοήθησαν στο ανέβασμα της πολιτιστικής κίνησης στο χωριό. Δεν υπάρχει μαζική κινητοποίηση που να μην πήραν μέρος σ' αυτήν οι εκπαιδευτικοί. Ανάλογη ήταν και η προσφορά των λογοτεχνών, καλλιτεχνών ιδιαίτερα των χαρακτών και ηθοποιών.

Πολλές και σε αναλογία, είναι και οι θυσίες που έδωσαν οι πνευματικοί άνθρωποι στον αγώνα, κυρίως οι δάσκαλοι και φοιτητές. Πάνω από δύο εκατοντάδες δάσκαλοι, πολλοί περισσότεροι οι φοιτητές, δεκάδες άνθρωποι των καλών τεχνών πότισαν με το αίμα τους το δέντρο της λευτεριάς.

Ανάμεσα στους πανεπιστημιακούς που πέσανε θύματα των χιτλερικών δύο προσωπικότητες πρώτου πλάνου. Η πρώτη είναι μια γυναίκα - η Μάρω Μάστρακα, ελεύθερη καθηγήτρια, ουμανίστρια, θρεμμένη με το γαλλικό πνεύμα και γεμάτη λατρεία για την πατρίδα μας. Προδότες την παρέδωσαν στους Ες-Ες μαζί με 12 άλλες πατριώτισσες. Οι Γερμανοί τις κράτησαν και τις 12 απομονωμένες δυο ημερόνυχτα.

Πέρασαν την τελευταία τους νύχτα τραγουδώντας και περιποιούμενες την ομορφιά τους και την άλλη μέρα την αυγή, στις 10 Μάη 1944 η Μάρω Μάστρακα - Χερ Ντόκτορ την αποκαλούσαν οι Γερμανοί υποταγμένοι μπρος στο κύρος και τη λεβεντιά της - εκτελέστηκε με τις 12 συντρόφισσές της, τις πρώτες γυναίκες που εκτελέστηκαν ομαδικά στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής. Ο θάνατός της, αν ήταν θάνατος, έγινε σύμφωνα με τα πατροπαράδοτα: η κάθε μία από τις γυναίκες παρουσιάζονταν μπροστά στις σφαίρες του αποσπάσματος, αφού πρώτα ασπάζονταν όλες χορεύοντας το χορό του Ζαλόγγου, ενώ οι άλλες συνέχιζαν να τραγουδούν και να χορεύουν ως το τέλος.

Οι γυναίκες ακολούθησαν από κοντά τους διακόσιους συντρόφους τους που είχαν τουφεκιστεί την Πρωτομαγιά του 1944 με επικεφαλής τον καθηγητή γυμνασίου, το θρυλικό Ναπολέοντα Σουκατζίδη για τον οποίο όλη η ανθρωπότητα μιλά με ευλάβεια. Η ιστορία δεν έχει να επιδείξει παρόμοιο φαινόμενο ηρωισμού και αυτοθυσίας.

Ο Ναπολέων είχε γίνει η υπομονετική, η στωική ψυχή της αντίστασης μέσα στο στρατόπεδο, η ακτινοβολία της λαϊκής αγωνιστικότητας, είχε αποσπάσει ακόμα και το θαυμασμό και το σεβασμό των ίδιων των δημίων του. Οντας επικεφαλής του μπλοκ και διερμηνέας πρόσφερε ο ίδιος το κορμί του στις σωματικές τιμωρίες που του πρόσταζαν να επιβάλει ο ίδιος στους συντρόφους του. Κι όταν την αυγή, στο πρωινό προσκλητήριο ο Γερμανός διοικητής του στρατοπέδου θέλησε να τον σώσει με κάθε τρόπο από το εκτελεστικό απόσπασμα, αυτός αρνήθηκε να αφήσει να βάλουν στη θέση του άλλον. Εσμιξε με τους 199 μελλοθάνατους και φρεσκοξυρισμένοι και ντυμένοι με τα γιορτερά τους, κινούσαν τραγουδώντας στην ύστατη θυσία.

Μέσα σε δέκα μέρες η Μάρω Μάστρακα και ο Ναπολέων Σουκατζίδης σφράγισαν δύο φορές με το αίμα τους την απελευθερωτική συμμαχία λαού και διανοουμένων ενάντια στο χιτλερισμό.

Μαίρη Ζιώγα

Δρ ιστορίας