Το ελληνικό θέατρο του Μικρασιατικού Πόντου (Τραπεζούντα, Κερασούντα, Σινώπη), της Νότιας Ρωσίας (Νοβοροσίσκ, Κρασνοντάρ, Ανάπα), της Γεωργίας (Τιφλίδα, Βατούμ, Σουχούμ), της Ουκρανίας (Μαριούπολη, Ροστόφ), του Αζερμπαϊτζάν (Μπακού), της Τσετσενίας (Γκρόζνι), είναι ένα άγνωστο, αλλά πολυτιμότατο κομμάτι του νεοελληνικού θεάτρου και της λαογραφίας. Είναι τελείως αδιερεύνητο και ασχολίαστο. Σε σύγκριση μ' άλλες θεατρικές μορφές, μ' άλλα καθέκαστα της θεατρικής ιστορίας μας, το ελληνικό ή το ρωμαίικο θέατρο εκείθεν του Αιγαίου, δεν ήλκυσε την προσοχή των μελετητών. Το αγνοούν οι ιστορικοί του θεάτρου, οι θεατρολόγοι. Ενώ για το Κρητικό Θέατρο, το Επτανησιακό, το Κωμειδύλλιο, την Επιθεώρηση, τον Καραγκιόζη, το Θέατρο της Φιλικής, γράφηκαν σοβαρές μελέτες κι όλο κάποιος μελετητής κάτι προσθέτει, για το ελληνικό θέατρο για το ιδιωματικό εκείθεν του Αιγαίου, δε γράφηκε καμιά μελέτη.Κι αν για το πλατύ κοινό, εμπόδιο στάθηκε η διάλεκτος, για τους μορφωμένους, για τους θεατρολόγους, τους ιστορικούς του θεάτρου, τους λαογράφους, ποιο ήταν το εμπόδιο; Τι εμπόδισε να γίνουν γνωστά έργα, που ήταν γραμμένα στη δημοτική ή στην καθαρεύουσα ή μεικτά, όπως « Οι φυγάδες» του Περικλή Τριανταφυλλίδη (Αθήνα 1870) ή το «Ειμαρμένης παίγνια» (1860) του Ιωάννου Βαλαβάνη ή το «Χαρίλαος Κομνηνός, ήτοι Βορράς και Ανατολή» (1862) του Αλέξανδρου Ζωηρού;

Πότε και πώς γεννήθηκε, πώς εξελίχθηκε το Ποντιακό Θέατρο εκείθεν του Αιγαίου; Ηταν ομαλή η πορεία του; Ποιες θεατρικές, πολιτισμικές και πολιτικές επιδράσεις δέχτηκε; Τι υπηρέτησε; Ποιος ο ρόλος του στην ιστορική μνήμη για τη διατήρηση της «ελληνικότητας» και της «συνέχειας» 1.040.000 Ελλήνων του Μικρασιατικού Πόντου και 1 εκατ. Ελλήνων της τσαρικής Ρωσίας;

Ο Μικρασιατικός Πόντος είναι το δέκατο της Μικράς Ασίας. Η Μικρά Ασία, όμως, είναι πέντε φορές μεγαλύτερη από την Ελλάδα, που σημαίνει πως ο Πόντος είναι σαν τη μισή Ελλάδα.

Αν τ' αρχαίο θέατρό μας αποτελεί τη μακρινή αρχή της προϊστορίας του νεοελληνικού θεάτρου, τότε,θα πρέπει να λογαριάζεται και το Ποντιακό Θέατρο, μαζί με τον Καραγκιόζη, το Κρητικό Θέατρο, τις Ομιλίες, σαν «γέφυρα» ανάμεσα στο αρχαίο και το νεοελληνικό θέατρο.

Την ιστορία του Ποντιακού Θεάτρου τη διαιρώ σε δύο περιόδους: Την εκείθεν του Αιγαίου, ως την ανταλλαγή του 1922, και την εντεύθεν του Αιγαίου, ως τα σήμερα. Την εκείθεν την εντοπίζω σε δύο χώρους: Του Μικρασιατικού Πόντου, όπου γεννήθηκε και αναπτύχθηκε. Και στη Νότια Ρωσία, Γεωργία, Ουκρανία, Αζερμπαϊτζάν, Τσετσενία, της τσαρικής Ρωσίας και της μετέπειτα Σοβιετικής Ενωσης.

Οι πρόγονοι του Ποντιακού Θεάτρου υπήρξαν οι «Μωμόγεροι» ή τα «Μωμογέρα», που κατάγονται από τα Φαλλικά και οι αρχαίοι Πόντιοι θεατρικοί συγγραφείς της Μέσης και Νέας Κωμωδίας, του 5ου π.Χ. μέχρι τον 1ο μ.Χ. αιώνα.

Οι «Μωμόγεροι» απαντώνται στον Πόντο σε 60 παραλλαγές.

Οι αρχαίοι Πόντιοι θεατρικοί συγγραφείς της Μέσης και Νέας Κωμωδίας είναι Διόδωρος ο Σινωπεύς, Δίφιλος ο Σινωπεύς, Διονύσιος ο Σινωπεύς, Διογένης ο Κυνικός ή παραχαράκτης, Βάτων ο Σινωπεύς, Σπίνθαρος ο Ηρακλεώτης, Ηρακλείδης ο Ποντικός, Χαμαιλέων ο Ηρακλεώτης.

Στον Πόντο υπήρχαν τέσσερα θέατρα ανοιχτά, μαρμάρινα ή πέτρινα και πέντε κλειστά.

Ηταν: Το «Θέατρο της Τραπεζούντος» του Κωστάκη Θεοφύλακτου, το «Σύγχρονο Θέατρο» του Αριστοτέλη Νεόφυτου, το «Θέατρο Πάφρας» και το «Θέατρο Αμισσού». Ανοιχτά ήταν: Της Αμισσού, Αμάσειας, Τίειου, Αμάστριδος (Παφλαγονία), Κερασούντος, Σινώπης.

Το Ποντιακό Θέατρο εκείθεν του Αιγαίου υπήρξε ο εκφραστής της ιστορίας των ελληνικών πράξεων και της ελληνικής γλώσσας.

Προσπάθησε, μέσα από τις ρωγμές που άφηνε το τιμαριωτικό καθεστώς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κι αργότερα το τουρκικό κράτος, υπό την επίδραση των νέων καλλιτεχνικών κινημάτων, όπως του νεοελληνικού θεάτρου ή του ηθογραφικού κινήματος της νέας Ελλάδας υπό την επίδραση του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού (η καταφυγή στο απώτερο ιστορικό παρελθόν, στους αρχαίους προγόνους) να κρατήσει τον ελληνισμό εκεί, δίνοντάς του τα εθνικά πειστήρια της καταγωγής, της αδιάλειπτης συνέχειας και της περηφάνιας. «Ελληνες εσμέν απόγονοι ενδόξων προγόνων»! (Ι.Βαλαβάνης «Ειμαρμένης παίγνια»).

Οι παράγοντες επίδρασης ήταν: Ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, ο πολιτισμός των Ρωμαίων της Ρωμανίας (Ρωμαιοσύνης), η Ορθοδοξία, τα πολιτισμικά, καλλιτεχνικά κινήματα της νέας Ελλάδας, μετά το 1830, η Λέξις, ο ρωσικός πολιτισμός (θεουργία ή θεοπλασία), ο σοσιαλισμός - μαρξισμός.

Ιωάννης Γ. Βαλαβάνης «Ειμαρμένης παίγνια», κωμωδία εις πέντε μέρη. Αθήνησι 1860. Αλέξανδρος Ζωηρός «Χαρίλαος Κομνηνός, ήτοι Βορράς και Ανατολή», Αθήναι 1862. Περικλής Σ. Τριανταφυλλίδης «Οι φυγάδες», δράμα εις πέντε μέρη μετά μακρών προλεγομένων, Αθήναι 1870. Κωνσταντίνος Γ. Κωνσταντινίδης «Οι ερωτόληπτοι», κωμωδία μονόπρακτος εν διαλέκτω ποντική, Αθήναι 1876.

Ελευθέριος Χ. Φοινικόπουλος «Χύσε, τρίφε, πλύνε» (1885), «Η Τραπεζουντία κόρη» (1890), «Ο τρομερός μάντις Γιαράρης» (1890), «Οι κωδωνάτοι βρυκόλακες» (1885), «Οι δύο αδελφοί ήτοι Αρετή και Κακία», δράμα εις πέντε πράξεις.

Φίλιππος Π. Φιλιππίδης «Στάρος και Σταυρούλα» εν Κωνσταντινουπόλει 1904.

Παναγιώτης Κ. Φωτιάδης ή Μαρκήσιος «Η δολοφόνος», Βατούμ 1910, και του ίδιου, «Της Τρίχας το γεφύρι», δράμα - τραγωδία εις πράξεις δύο μετά προλόγου, Θεσσαλονίκη 1927, του ίδιου «Τη πατεμάτ», κωμωδία μονόπρακτη, ποντιακή, Κιλκίς 1927, Γιάγκος Χαράλαμπου Κανονίδης - Τοπχαράς «Ματσουκάτκον χαρά», κομοδία ςε δίο μέρι, φωνητική, Τραπεζούντα 1910, του ίδιου «Τα μαϊας», «Ο μικταρτς τι χοριεμυν» «Κασκαμα μυρδυλιζματα», φωνητική. - Λέντη Μίμη (Μισαηλίδη Δημήτρη «Του Γουδουλά ο Κάστρον», εν Αθήναις 1914. - Ιωάννης Θ. Μαυρίδης ή Καρατζάς «Το ιατροσυνέδριον», κωμωδία εις πράξιν μία και του ίδιου «Τα κακά της μέθης», κωμωδία 1910. Στυλιανός Χ. Παυλίδης «Το κρίμαν», δράμα εις πράξεις τρεις, Καρς 1910.

Αθανάσιος Ι. Παρχαρίδης «Ακρίτας», λυρικό δράμα σε τρεις πράξεις, Κωνσταντινούπολη 1921. Κωνσταντίνος Ξανθόπουλος ?«Φράγκοι και Μωραΐται», εθνικόν δράμα, Κωνσταντινούπολη 1876.

Το Ποντιακό Θέατρο έχει σήμερα γύρω στα 350 θεατρικά έργα, ολοκληρωμένα ή αποσπασματικά, τυπωμένα ή χειρόγραφα, γραμμένα σ' όλα τα ιδιώματα της ποντιακής διαλέκτου ή ποντιακής και καθαρεύουσας ή ποντιακής και δημοτικής ή μόνο δημοτικής ή μόνο καθαρεύουσας.

Η θεατρική κίνηση στο Μικρασιατικό Πόντο ήταν έντονη. Στα τρία μεγαλύτερα θέατρά, όπως το «Θέατρο Τραπεζούντος» του Κ. Θεοφύλακτου, το «Σύγχρονο Θέατρο» Κερασούντας, του Α. Νεόφυτου και το «Θέατρο Πάφρας», παίζονταν έργα του αρχαίου θεάτρου μας, του νεοελληνικού, του ευρωπαϊκού, από εντόπιους θιάσους και περιοδεύοντες ελλαδικούς, όπως του θιάσου Ταβουλάρη - Κοτοπούλη, της Ευαγγελίας Παρασκευοπούλου, της Αικατερίνης Βερώνη, που προκάλεσε αληθινό συναγερμό. Οι θίασοι Τσούκα - Ισαΐα, Χριστοφορίδη - Κόκκου, με πρωταγωνίστρια την Ανθίππη Κόκκου, που άφησε εποχή. Οι θίασοι Στεφάνου - Σπυρόπουλου - Χέλμη, Βερώνη - Γεννάδη, Φίλιππου Απέργη και άλλοι, που έκαναν πολλές φορές πρεμιέρα στην Τραπεζούντα για φανερούς λόγους.

Οι αθηναϊκοί θίασοι παρουσίαζαν συνήθως έργα πατριωτικά, όπως «Αθανάσιος Διάκος», «Μάρκος Μπότσαρης», «Σουλιώτες», «Ο Λεωνίαδας εν Θερμοπύλαις», για να μιλήσουν στη γλώσσα των θεών του Ολύμπου, για τα κλέη και τα πάθεα των ενδόξων προγόνων.

Σημαντικές πληροφορίες για τη θεατρική ζωή και κίνηση δίνει ο ηθοποιός, σκηνοθέτης, μουσικός Δημήτριος Στεφάνου Κουτσογιαννόπουλος, στην ανέκδοτη μελέτη του «Η Μουσική και Καλλιτεχνική Κίνησις του Πόντου, 1900 - 1920» (Αθήναι 1968).

Κατά το παρελθόν, περιγράφηκε αρκούντως από τους ερευνητές ιστορικούς, η ιστορία των ελληνικών πράξεων και της ελληνικής γλώσσας κατά την περίοδο της τσαρικής αυτοκρατορίας, μέχρι το 1917.

Το πολιτισμικό συγκείμενο ερευνήθηκε μόνο κατά την παιδεία και το εκπαιδευτικό σύστημα της ελληνικής κοινότητας εκεί. Το ειδικό καλλιτεχνικό συγκείμενο, και ιδίως το θεατρικό, απλώς εθίγη. Περιγράφηκαν αρκούντως τα ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά γεγονότα, όπως και τα γεωγραφικά, πληθυσμικά στοιχεία. Δεν ερευνήθηκε και δεν καταγράφηκε το καλλιτεχνικό συγκείμενο της κοινότητας. Εκεί, όμως, που υπάρχει πλήρες σκότος, είναι η περίοδος μετά το 1917, μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και την εγκαθίδρυση του νέου καθεστώτος, της νέας κοινωνίας και του νέου ανθρώπου, στη Σοβιετική Ενωση.

Κατατάσσω το θεατρικό φαινόμενο και, βεβαίως, το πολιτισμικό συγκείμενο των Ρωμαίων, όπως αυτοαποκαλούνταν οι Ελληνες της Νότιας Ρωσίας, Γεωργίας, Ουκρανίας, Αζερμπαϊτζάν, Τσετσενίας, σε δύο περιόδους.

Η Α` Χρονική Περίοδος, με τα υπάρχοντα στοιχεία, φτάνει μέχρι την πτώση της τσαρικής αυτοκρατορίας, μέχρι το 1917.

Η Β` Χρονική Περίοδος είναι από το 1917 μέχρι το 1985, τη διάλυση, δηλαδή, της Σοβιετικής Ενωσης.

Το ελληνικό θεατρικό συγκείμενο στην τσαρική αυτοκρατορία διαμορφώθηκε από τους ίδιους παράγοντες που διεμόρφωσαν το ελληνικό θεατρικό συγκείμενο του Μικρασιατικού Πόντου. Με μια διαφορά. Στην τσαρική αυτοκρατορία, ιδίως στην ομόδοξη Ρωσία, δεν υπήρχαν οι απαγορευτικοί νόμοι του οθωμανικού καθεστώτος. Οι Ελληνες μπορούσαν να δημιουργήσουν ελεύθερα το καλλιτεχνικό τους συγκείμενο.

Την περίοδο αυτή, το ελληνικό θέατρο, ιδιωματικό ή μη, υπό την επίδραση των σοσιαλιστικών ιδεών (μαρξιστικών) και των γεγονότων της αποτυχημένης και αιματοβαμμένης επανάστασης του 1905, στη νότια Ρωσία, έκανε τα πρώτα του βήματα στον «κοινωνικό χώρο». Πρότεινε. Πρωταγωνιστής ο Γεώργιος Κωνσταντίνου Φωτιάδης.

Εντονη η θεατρική κίνηση. Παίχτηκαν «Κασσιανή και Ακύλλας», «Γαλάτεια», «Γκόλφω», «Αθανάσιος Διάκος», «Εσμέ», «Ο χορός του Ζαλόγγου», «Δύο λοχίαι», «Οι τρεις κλέφτες», «Ξέχασετον», «Αγαπητικός της Βοσκοπούλας», «Η λύρα του Γερονικόλα», «Η τύχη της Μαρούλας», «Πρόσφυγες στην Ελλάδα», «Τη Τρίχας το γεφύρ'», «Ι χαρά», «Μιτέρα», «Προξενεία», «Λαζάραγας», «Το συμβούλιο συνεδριάζει», «Τα φιτάνια», «Ο Μάραντον», «Μάρκος Μπότσαρης». Το 1927, με απόφαση της Λαϊκής Επιτροπής Παιδείας, δημιουργείται το Ελληνικό Δραματικό Τμήμα στο Κρατικό Θέατρο της Αυτόνομης Δημοκρατίας της Αμπχαζίας - Γεωργίας. Από τα «Ποντιακά Φύλλα» του Μαΐου 1936, πληροφορούμαστε πως η επιχορήγησή του για τη χρονιά τούτη έφτασε τα 130.000 ρούβλια, ποσό μεγάλο για την εποχή. Τα σκηνικά του «Οιδίποδα» του Σοφοκλή κόστισαν 8.400 ρούβλια. Πρώτος καλλιτεχνικός του διευθυντής, ο Θόδωρος Γρηγορίου Κανονίδη. Υπό τη διδασκαλία του παρουσιάστηκαν «Για το κολχόζ», «Ι χαρά», τη μουσική του είχε συνθέσει ο Οδυσσέας Δημητριάδης. Επίσης «Μήδεια» του Ευριπίδη, «Ηλέκτρα» και «Οιδίπους Τύραννος» του Σοφοκλή. «Η δολιότητα και ο έρως» Σίλερ, «Ο γάμος» και «Ο επιθεωρητής» Ν. Γκόγκολ, «Ναμούς» των Σερβάν - Ζαντέ, «Στη θάλασσα της ζωής» και άλλα πολλά.

Το Ποντιακό Θέατρο είναι θέατρο λογοκρατούμενο. Είναι, δηλαδή, γλωσσικό κείμενο, που εκπέμπει, σχεδόν αποκλειστικώς, τα σημειολογικά του μηνύματα με τη Λέξιν. Γλωσσικό κείμενο, με απαιτήσεις στην εκφορά της Λέξεως και των σχημάτων της, ειδικώς στην εκφορά της προσωδίας του ιδιώματος.

Τα «σχήματα» (οι στάσεις) της Λέξεως είναι στοιχεία του υποκριτικού κώδικα, που ορίζουν το χρόνο, το ρυθμό του κειμένου κατά την παράσταση, που ο υποκριτής καλείται ν' αποκαλύψει κατά τη σκηνική πράξη.

Θα αναφερθώ σε δύο σπουδαίους συγγραφείς της περιόδου: Τον δραματουργό Γεώργιο Κ. Φωτιάδη και τον σατιρικό Γιάγκο Λάμπου - Κανονίδη - Τοπχαρά.

Ο Γεώργιος Κ. Φωτιάδης έγραψε: «Το σκότος», κωμωδία σε τέσσερις πράξεις, δημοτική και ποντιακή, ιστορική. Α` γραφή, Αχαλτσίχ 1905.

«ΤΑ ΣΚΟΤΑΔΙΑ ή ο ΛΑΖΑΡΑΓΑΣ», κωμωδία σε τρεις πράξεις, ποντιακή, ιστορική, Β` Γραφή, Αχαλτσίχ 1907.

«ΤΑ ΜΙΣΟΦΩΤΑ», φωνητική, δημοτική, Αχαλτσίχ 1906.

«ΤΟ ΦΩΣ», δημοτική, ιστορική, Αχαλτσίχ 1906.

«Ι ΠΡΟΞΕΝΙΑ», κομοδία σε διό πράξες, ποντιακή, μονοτονικό, φωνητική, Α` Γραφή, Αχαλτσίχ 1908.

«Η ΠΡΟΞΕΝΕΙΑ», κωμωδία σε τρεις πράξεις, ποντιακή, ιστορική, Β` Γραφή, Αχαλτσίχ 1908.

«Η ΤΡΟΥΜΠΕΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ», χειρόγραφο ανέκδοτο, δημοτική, ιστορική, Αχαλτσίχ 1903.

«Ο ΤΡΕΛΛΟΣ», Αχαλτσίχ 1904.

Ο Γιάγκος Λάμπου Κανονίδης - Τοπχαράς (1889 - 1938), γνωστός ποιητής υπό τα ψευδώνυμα Δάμων Εριστέας, Ανατολίτης, Μαχαράνον, έγραψε:

«ΜΑΤΣΟΥΚΑΤΚΟΝ ΧΑΡΑ», κομοδία ςε διο μέρι, φωνητική, μονοτονικό, Τραπεζούς 1910.

«ΤΟ ΣΙΜΒΥΛΙΟ ΣΙΝΕΔΡΙΑΖΙ», κομοδία μονόπρακτη.

«ΤΟ ΓΡΑΜΑ ΤΥ ΠΑΠΑ», δράμα, φωνητική.

«ΟΤΣΚΟ», κομοδία μονόπρακτι.

«ΤΑ ΜΑΪΑΣ», «Ο ΜΙΚΤΑΡΤΣ ΤΙ ΧΟΡΙΕΜΥΝ», «ΚΑΣΚΑΜΑ ΜΥΡΔΥΛΙΖΜΑΤΑ» μονόπρακτα.

«Ι ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΙ ΣΤΙ ΓΛΟΣΑ. Ι ΚΙΔΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΑΡΕΒΥΣΑΣ», οπερέτα ςε τρις πρακςις Νοβοροςιςκ 1927.

Την περίοδο 1924 - 1985 το ελληνικό θέατρο λειτούργησε στα πλαίσια της νέας σοβιετικής πραγματικότητας. Κλήθηκε να στηρίξει τη «νέα κοινωνία», το «νέο Σοβιετικό άνθρωπο». Το ελληνικό θέατρο έπρεπε να είναι σοσιαλιστικό - σοβιετικό στο περιεχόμενο και λαϊκό στη μορφή. Λειτούργησε, δηλαδή, στα πλαίσια του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού» και της «προλεταριακής κουλτούρας» (προλέτκουλτ).

Γράφηκαν πολλά έργα υπάκουα αυτής της ιδεολογίας.

Οι Ελληνες καλλιτέχνες και ιδίως οι θεατρικοί συγγραφείς κλήθηκαν να στηρίξουν την κολεκτιβοποίηση, στα πλαίσια της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, για την εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ. Η επαναστατική πορεία προς το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας συνδέθηκε με το ζήτημα του αγροτικού μετασχηματισμού και της κολεκτιβοποίησης. Κατά τον Στάλιν, ο δρόμος για τη σοσιαλιστική μετατροπή της αγροτικής οικονομίας περνούσε από την εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ. Ετσι, με εντολή της ελληνικής κομμουνιστικής πάρτιας της Γεωργίας, ο θεατρικός συγγραφέας, ηθοποιός - σκηνοθέτης Θόδωρος Γρηγορίου Κανονίδης, ο «Απόλλων» (1897 - 1954) έγραψε δύο θεατρικά έργα «Για το κολχόζ» και το «Ι χαρά» (Γάμος), για να διαφωτίσει τους αγρότες για την ανάγκη της κολεκτιβοποίησης και την ίδρυση των κολχόζ.

Στην Ουκρανία, το ρόλο αυτό, ανέλαβε ο μεγάλος δραματουργός Γιώργης Αντωνίου Κοστοπράβ (1903 - 1938), προσωπικός φίλος του Μ. Γκόργκι, έγραψε τα θεατρικά έργα «Η άνοιξη γυρνάει», «Φύλλα φθινοπώρου». «Εμπρου έμπρου».

Ο Θόδωρος Γ. Κανονίδης, ο «Απόλλων» έγραψε: «Ι προςφιγες ςτιν Ελαδα», «Τι Τριχας το γεφιρ», «Μιτερα», «Ο ζιγος τυ κεφαλευ», «Το ματομενο Παςχα», «Ι χαρά», «Ι ανθροπι ςτον Ολιμπο» (1947), «Ι βροντι», «Τ' αγριπνο το ματι», «Για το κολχοζ», «Ι μετικι», όλα στη φωνητική ατονικό.

Στην Ελλάδα παίχτηκαν κουτσουρεμένα, για πολιτικούς λόγους, μόνο «Ι προςφιγες ςτιν Ελαδα» και το «Τι Τριχας το γεφιρ».

Το Ποντιακό Θέατρο εντεύθεν του Αιγαίου, ήτοι στην Ελλάδα μετά το 1922, εισήλθε στην τέταρτη περίοδο λειτουργίας του και εξ αυτής διήνυσε ήδη 77 χρόνια ζωής, χωρίς να επηρεάσει το νεοελληνικό θέατρο. Απομονώθηκε γιατί ενοχλούσε η ιδεολογία που εξέφραζε της καθ' ημάς Ανατολής. Εξαίρεση η Ποντιακή Σκηνή του ΚΘΒΕ με δύο έργα «ΤΑ ΣΚΟΤΑΔΙΑ ή Ο ΛΑΖΑΡΑΓΑΣ» και «Η ΠΡΟΞΕΝΕΙΑ» του Γεωργίου Κ. Φωτιάδη, σε σκηνοθεσία του υπογράφοντος.

Το Ποντιακό Θέατρο παρέμεινε ηθογραφικό παραδοσιακό, σαν μουσειακή αναπαράσταση της περασμένης ζωής στις Χαμένες Πατρίδες. Πώς πρέπει, δηλαδή, η παράδοση, ήτοι τα ήθη, τα έθιμα να μεταδοθούν αλώβητα, για να διατηρηθεί η φυσιογνωμία, η ταυτότητα. Ετσι γράφηκαν ένα σωρό δήθεν ηθογραφίες, χωρίς θεατρική δομή, με άφθονα τραγούδια και χορούς.

Ενα άλλο στοιχείο, το είδωλο των αλησμόνητων Χαμένων Πατρίδων! Δάκρυα και μοιρολόγια! Εγινε εκμετάλλευση του είδους για να μετατοπιστεί το ενδιαφέρον των Ποντίων από τα ζωτικά προβλήματα που τους απασχολούσαν στη χώρα. Δεν έπρεπε να υπάρχει κανένας κοινωνικός προβληματισμός, να μην εξετάζονται οι αιτίες και τ' αποτελέσματα. Τραγούδι, χορός, λύρα, ντίβριμ ντίβριμ κι όλα πάνε καλά! Είναι γνωστό πως οι Πόντιοι εκστασιάζονται με το χορό, το τραγούδι και την ποντιακή Λέξη. Και οι επιτήδειοι το εκμεταλλεύτηκαν, ακόμη και τώρα, αγρίως.

Είναι χαρακτηριστικό πως τα έργα των Ελλήνων του Εύξεινου Πόντου, όπως του Γ. Κ. Φωτιάδη, δεν παίζονταν, γιατί θεωρούνταν κομμουνιστικά και απαγορεύονταν. Ξεσηκώθηκε η συντηρητική ποντιακή παράταξη όταν το ΚΘΒΕ τόλμησε να παρουσιάσει δύο τέτοια έργα. Ο γράφων, σκηνοθέτης των δύο αυτών έργων, δέχτηκε ύβρεις και απειλές.

Η αναγκαιότητα του Ποντιακού Θεάτρου είναι μέγιστη σήμερα, για τη διατήρηση της φυσιογνωμίας και της ταυτότητας, μέσα στις αφομοιωτικές συνθήκες της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Για να αποκωδικοποιεί την ιστορία των ελληνικών πράξεων και της ελληνικής γλώσσας στον Εύξεινο Πόντο, προ και μετά το 1917, και να συνθέτει την πορεία των Ποντίων στη σύγχρονη ελληνική κοινωνία, παραδίδοντάς της τον πλούτο των ιδεών και των συναισθημάτων!

Το Ποντιακό Θέατρο δεν μπορεί να είναι πλέον υπόθεση μερικών ατόμων ή κάποιου σωματείου. Τώρα πια, πρέπει να είναι υπόθεση εθνική. Πρέπει να γίνει υπόθεση του Εθνικού Θεάτρου, όπως και του ΚΘΒΕ. (Ο κ. Ν. Κούρκουλος και ο κ. Δ. Χρονόπουλος δεν καταδέχτηκαν ν' απαντήσουν σε σχετικές επιστολές μου).

Τα ΔΗΠΕΘΕ πρέπει να συμπεριλάβουν στο πρόγραμμά τους και το Ποντιακό Θέατρο.

Οταν προστεθεί κι αυτή η ψηφίδα, τότε θα σχηματιστεί η συνολική εικόνα του ελληνικού θέατρου.