Στα ουσιαστικά ζητήματα και συμπεράσματα που προκύπτουν μέσα από τα ίδια τα ντοκουμέντα που παρουσιάζονται στο βιβλίο: «ΣΤΗ ΔΙΝΗ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ - ΣΠΑΝΙΑ ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ ΤΟΥ ΕΑΜ», που επιμελείται ο Π. Πετρίδης και προλογίζει ο επίτιμος Πρόεδρος του ΚΚΕ, Χαρίλαος Φλωράκης, αναφέρθηκε η ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ Αλέκα Παπαρήγα κατά την εκδήλωση - παρουσίαση της σχετικής έκδοσης, που έγινε στη θεσσαλονίκη στις 8 Δεκέμβρη 1999, στην αίθουσα της παλιάς Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ και διοργανώθηκε από τις εκδόσεις «προσκήνιο», το Πολιτιστικό Τμήμα της ΚΟ Θεσσαλονίκης του ΚΚΕ και την Πολιτιστική Επιτροπή Σπουδάζουσας της ΚΝΕ. Στην εκδήλωση, ως γνωστόν, μίλησαν ακόμα ο εκδότης Αγγελος Σιδεράτος και ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Π. Πετρίδης. Στην παρέμβασή της η Αλ. Παπαρήγα ανέφερε:

Χωρίς καμία αμφιβολία, για άλλη μια φορά θα ήθελα να υπογραμμίσω την ανεκτίμητη προσφορά του εκδοτικού οίκου ΠΡΟΣΚΗΝΙΟ, που έδωσε στη δημοσιότητα μια θαυμάσια έκδοση των σπάνιων ντοκουμέντων του ΕΑΜ με την ιστορική επιμέλεια του ιστορικού καθηγητή Παύλου Πετρίδη.

Η σημασία της έκδοσης βρίσκεται πριν απ' όλα στο ότι περιέχει αυθεντικά κείμενα, τα οποία κανείς δεν μπορεί να τα αμφισβητήσει. Τα κείμενα επιτρέπουν στον αναγνώστη να σκεφθεί και τοποθετηθεί σε γεγονότα που η ιστορική σημασία τους εκτείνεται ως τις μέρες μας, για δυο λόγους:

Πρώτο, γιατί τα τότε γεγονότα άσκησαν σοβαρή επίδραση σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο και

Δεύτερο, γιατί η πείρα του τότε είναι πολύ χρήσιμη σήμερα. Οχι ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται ακριβώς η ίδια, αλλά γιατί η σύγχρονη ιμπεριαλιστική τάξη πραγμάτων έχει τους ίδιους σκοπούς, χάρη των οποίων πραγματοποιήθηκε η βρετανική στρατιωτική επέμβαση στην Ελλάδα και το αιματοκύλισμα του ηρωικού κινήματος της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.

Υπάρχουν στην έκδοση δύο σημεία από τον πρόλογο του Χαρίλαου Φλωράκη που αξίζει να τα επαναλάβουμε:

«Τελευταία στο πλαίσιο της έντασης της αντιΚΚΕ διαβολής γινόμαστε μάρτυρες κακοποίησης της ιστορικής αλήθειας, κυρίως για τη δεκαετία του '40, της ιστορικής αλήθειας για την Εθνική Αντίσταση, τα Δεκεμβριανά και τον Εμφύλιο». «Ασφαλώς - συνεχίζει ο Χαρίλαος Φλωράκης - όπως έγινε με την ιστορία της επανάστασης του 1821, θα χρειαστούν κι εδώ πολλές προσπάθειες για να λάμψει η αλήθεια». Προσθέτω, έχει σημασία να λάμπει η αλήθεια όσο γίνεται πιο έγκαιρα, γιατί η εκ των υστέρων αποκατάσταση της ιστορίας, χάνει το νόημά της, όταν στο μεταξύ έχει πνιγεί το δίκαιο ενός λαού με το ψέμα και τη συκοφαντία.

Στο βιβλίο παρατίθενται έγγραφα που δείχνουν την αγωνιώδη και υπεύθυνη προσπάθεια του ΕΑΜ να αποδείξει ότι ο ελληνικός λαός, αν και έδωσε αίμα και θυσίες, αν και είχε διεθνή σημασία ο αγώνας του για τη νίκη των αντιφασιστικών δυνάμεων, ως ανταμοιβή είχε τα δεινά της απρόκλητης και αδικαιολόγητης πολεμικής επίθεσης των βρετανικών δυνάμεων. Βεβαίως με τη βοήθεια των εγχώριων αντιδραστικών, αλλά και συμβιβαστικών δυνάμεων, που στη μεγάλη τους πλειοψηφία ή συνεργάστηκαν με τον κατακτητή ή εγκατέλειψαν το λαό, επιλέγοντας το ασφαλές έδαφος του εξωτερικού, περιμένοντας πού θα γείρει η πλάστιγγα, αλλά και υπονομεύοντας την ΕΑΜική πάλη. Για να έρθουν ξεκούραστοι να κόψουν το νήμα, κλέβοντας τη νίκη από τα χέρια του λαού.

Παρατίθενται έγγραφα με αδιάσειστες μαρτυρίες που αποδεικνύουν ότι το Σύμφωνο του Λιβάνου, το οποίο θεωρήθηκε ως «το πολιτικό και νομικό στήριγμα της κυβέρνησης εθνικής ενότητας», παραβιάστηκε από την ίδια την κυβέρνηση του Γ. Παπανδρέου, η οποία από την πρώτη στιγμή δε θέλησε να αναγνωρίσει ούτε καν την ισοτιμία της Εθνικής Αντίστασης. Περιέχονται αποδείξεις με ποιον τρόπο και μεθόδους παραβιάστηκε η συμφωνία της Καζέρτας που συνομολογήθηκε ανάμεσα στην ελληνική κυβέρνηση και τις ελληνικές ένοπλες δυνάμεις της Αντίστασης από τη μια και τους εκπροσώπους της βρετανικής κυβέρνησης, των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων από την άλλη. Το ίδιο και ακόμα χειρότερο συνέβη και με την επόμενη Συμφωνία της Βάρκιζας.

Είναι γνωστό ότι οι συμφωνίες αυτές επαναξιολογήθηκαν εδώ και πολλά χρόνια από το ΚΚΕ, με βάση τα αποτελέσματα, την έκβαση των εξελίξεων. Εκτιμήθηκε ότι έγινε ένας αδικαιολόγητος συμβιβασμός από την πλευρά της ηγεσίας του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, με την έννοια ότι παραβιαζόταν σε βάρος του λαού ο πραγματικός συσχετισμός δύναμης. Ο συμβιβασμός εξέφραζε επίσης τις αυταπάτες για το ρόλο τόσο του ξένου παράγοντα, για τις πραγματικές προθέσεις των πολιτικών δυνάμεων και παραγόντων που ήθελαν να βάλουν φρένο στα οράματα του ελληνικού λαού.

Η επαναξιολόγηση αυτή, η αυτοκριτική που τη συνόδευσε, δε δικαιώνει καθόλου εκείνους που προσπαθούν να ρίξουν μονόπλευρα τις ευθύνες στην ΕΑΜική Αντίσταση και στην ηγεσία της. Ιδιαίτερα όταν αυτή η μονόπλευρη κριτική γίνεται για να «βγουν λάδι» οι κυβερνήσεις, αμέσως μετά τον πόλεμο, και κυρίως να κρυφτούν οι μεγάλες ευθύνες της Μεγάλης Βρετανίας. Προχώρησαν μάλιστα ακόμα περισσότερο, όπως συμβαίνει με τους εκάστοτε νικητές, σε βάρος των λαϊκών κινημάτων: Αποπειρώνται να δικαιολογήσουν τα αδικαιολόγητα, φορτώνοντας τις τραγικές εξελίξεις στην Ελλάδα στη δήθεν συμφωνία της Γιάλτας και στη διανομή του κόσμου σε σφαίρες επιρροής!

Δε θα σταθώ στο γεγονός ότι δεν υπάρχει ούτε μια γραπτή και επίσημη ιστορική απόδειξη σαν αυτές που περιέχει το βιβλίο, που να επιβεβαιώνει μια τέτοια συμφωνία. Οι προσωπικές αναμνήσεις και αφηγήσεις χωρίς ντοκουμέντα δεν αποδεικνύουν τίποτε, ούτε οι δικές μου, ούτε οι δικές σας, κανενός και καμιάς. Χώρια που οι μεταπολεμικές εξελίξεις διαψεύδουν τα ισχυριζόμενα. Το μόνο που υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει στο μέλλον ως απόδειξη για το τι γίνεται, είναι ο συσχετισμός δύναμης, που σε τελευταία ανάλυση κρίνει ως πού μπορεί ο λαός να έχει ή να μην έχει μεγάλες νίκες.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση της χώρας μας έπαιξε ρόλο, πέρα από το συμβιβασμό της ηγεσίας του κινήματος, ο στρατιωτικός καταμερισμός δυνάμεων που ίσχυε την περίοδο '41-'44, που έδινε αντικειμενικά το προβάδισμα στην παρουσία των βρετανικών στρατιωτικών δυνάμεων. Το ζήτημα αυτό δε χωρούσε ούτε υπερτίμηση, μα ούτε και υποτίμηση.

Δε θα ισχυριστώ ότι αν δε γινόταν αυτή η λαθεμένη επιλογή τα πράγματα στην Ελλάδα θα είχαν οπωσδήποτε κριθεί εντελώς διαφορετικά. Το πιο πιθανό όμως, αν όχι και το βέβαιο ήταν, ότι από καλύτερες θέσεις το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τόσο τις εγχώριες αστικές δυνάμεις, όσο και την ίδια τη στρατιωτική επέμβαση.

Η έλλειψη πρόβλεψης και ετοιμότητας της ηγεσίας του κινήματος δεν μπορεί να μπει στην ίδια ζυγαριά με τη συνειδητή επιλογή των εγχώριων αστικών δυνάμεων, που στηριγμένες στους προδότες και συνεργάτες των Γερμανών, έδωσαν «πράσινο φως» στην τρομοκρατία και πάνω απ' όλα ζήτησαν τη στρατιωτική βρετανική ανάμειξη, που οδήγησε στα γνωστά Δεκεμβριανά.

Ο λαός μας πάλεψε κατά του ξένου κατακτητή, σαφώς όμως από την πρώτη στιγμή σε ένα μεγάλο μέρος του συνειδητοποιούσε ότι η απελευθερωμένη Ελλάδα θα έπρεπε να είναι εντελώς διαφορετική ή αρκετά διαφορετική από την Ελλάδα που βρήκε η ιταλική επίθεση του '40. Σίγουρα όλος ο λαός δεν είχε αποκτήσει σοσιαλιστική συνείδηση, όμως είχε δεχτεί τον ηγετικό καθοδηγητικό ρόλο του ΚΚΕ στην Εθνική Αντίσταση. Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι είχε σε υψηλό σημείο τα οράματα κάποιου τύπου λαϊκής εξουσίας. Εχει την εξήγησή του το ζήτημα. Ο λαός που παίρνει τα όπλα στα χέρια του και μάχεται σύσσωμος, ενώ οι ηγεσίες των κυρίαρχων κομμάτων τον εγκαταλείπουν, κατακτά μια διαφορετική συνείδηση της δύναμής του. Επηρέαζε σημαντικά επίσης ο γενικός άνεμος που έπνεε σε όλη την Ευρώπη, ο αποφασιστικός ρόλος της ΕΣΣΔ στη νίκη των δυνάμεων της συμμαχίας κατά της φασιστικής Γερμανίας. Ολα αυτά καλλιεργούσαν ένα είδος ριζοσπαστισμού.

Το βασικό συμπέρασμα, που κατά τη γνώμη μου βγαίνει από τα αυθεντικά έγγραφα του βιβλίου, είναι ότι δεν ταυτίζονται οι δύο έννοιες, «λαϊκό και εθνικό συμφέρον», «λαϊκή και εθνική ενότητα», ακόμα και μπροστά στον πόλεμο ή κατά τη διάρκεια του εθνικοαπελευθερωτικού πολέμου. Ακόμα και εκεί που γίνεται δυνατό να υπάρχει κοινή δράση κατά του ξένου κατακτητή, οι ορίζοντες και οι προοπτικές διαγράφονται διαφορετικά για το λαό, διαφορετικά για τις αστικές πολιτικές δυνάμεις. Σήμερα τα πράγματα είναι εντελώς καθαρά, καθώς βλέπουμε πόσο εύκολα εκχωρούνται από τα αστικά κόμματα κυριαρχικά δικαιώματα, πόσο εύκολα διατυπώνονται απόψεις ότι τα σύνορα είναι εντελώς δευτερεύον, μπρος στη σταθερότητα των κερδών και των κεφαλαίων.

Μέσα από τα ντοκουμέντα του βιβλίου γίνεται καθαρό, με βάση τη μεταπολεμική στάση των πολιτικών δυνάμεων και των διάφορων παραγόντων, ότι ένα τμήμα της κυρίαρχης τάξης της χώρας μας (και όχι όλη η κυρίαρχη τάξη), επιθυμούσε ένα κίνημα αντίστασης κατά της γερμανικής κατοχής, τοποθετημένη όμως σαφώς υπέρ των συμφερόντων της βρετανικής πολιτικής. Ας αφήσουμε κατά μέρος τι στάση θα κρατούσαν τελικά οι δυνάμεις αυτές, αν η Εθνική Αντίσταση δεν είχε νικήσει, αν ο β΄ παγκόσμιος πόλεμος είχε διαφορετική έκβαση. Η επιλογή αυτή ήταν καθαρά ταξική. Οι δυνάμεις αυτές ήξεραν ότι για να κρατήσουν την εξουσία στην Ελλάδα, για να αποτρέψουν την αμφισβήτησή της, έπρεπε να στηριχτούν στον ξένο παράγοντα και μόνο.

Τον τελευταίο καιρό φούντωσε πολύ η συζήτηση για τη μεταπολεμική περίοδο, για τον εμφύλιο. Δε θέλω να υποτιμήσω φιλότιμες προσπάθειες που έγιναν για μια αντικειμενική αποτίμηση της ιστορίας.

Οπως και δε θα κρύψω ότι ορισμένοι βρήκαν την ευκαιρία να προσθέσουν νέες ανακρίβειες και αναλήθειες. Αναρωτιέμαι αν όλοι όσοι πήραν μέρος στις διάφορες συζητήσεις ιστορικού περιεχομένου, κυρίως οι καλής διάθεσης άνθρωποι, είχαν σκύψει να μελετήσουν τα ντοκουμέντα που περιέχονται σ' αυτό το πολύτιμο βιβλίο. Φοβάμαι πώς όχι. Μερικοί έκαναν μια προσπάθεια να αποστασιοποιηθούν από τον κραυγαλέο αντικομμουνισμό, από τον αντεπιστημονικό ιστορισμό. Μόνο που έκαναν ένα πολύ δειλό, ίσως αβέβαιο, βήμα, είτε από προσωπικό δισταγμό, είτε γιατί δεν είναι ανεπηρέαστοι από τρέχουσες σκοπιμότητες.

Κατέληξαν λοιπόν στο συμπέρασμα ότι πρέπει να ισομοιραστούν οι ευθύνες ανάμεσα στη μεγάλη Βρετανία και στην ΕΣΣΔ, ανάμεσα στις αστικές πολιτικές δυνάμεις της εποχής εκείνης και την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και στην ηγεσία του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Ολοι φταίνε, οι ακραίοι, όπως ακούστηκε, λες και ό,τι εμφανίζεται ως μέση λύση, ή μέση άποψη, είναι και αντικειμενικό, επιστημονικό.

Σήμερα είμαστε πιο ώριμοι να βγάζουμε συμπεράσματα, σε απόσταση αν θέλετε από τα γεγονότα. Μελετώντας αυτό το βιβλίο σίγουρα έχουμε να κερδίσουμε πολλά. Περιέχει και ηθικά πολιτικά διδάγματα. Χίλιες φορές να ρισκάρεις αντιστεκόμενος, παρά να σκύβεις το κεφάλι. Να γιατί το βιβλίο αυτό μπορεί και πρέπει να κάνει πολλές εκδόσεις, να στηριχτεί ακόμα περισσότερο η διάδοσή του. Πράγμα που το εύχομαι, το ελπίζω.