Πυκνώνουν, ευτυχώς, τα τελευταία χρόνια οι μελέτες διάσωσης των ιστορικών και μορφολογικών στοιχείων της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς μας - ελληνικής και μη - κυρίως στον τόπο μας, αλλά σιγά - σιγά και σε διάφορες μεγάλες παροικίες του Ελληνισμού. Στη σχετική ελληνική βιβλιογραφία, μετά από την πρωτότυπη μελέτη του για την «Ιταλική Αρχιτεκτονική στα Δωδεκάνησα», και τις μελέτες του για τη μουσουλμανική και εβραϊκή αρχιτεκτονική στη Θεσσαλονίκη, ο καθηγητής της Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής στο Πανεπιστήμιο Βόλου, Βασίλης Κολώνας, προσθέτει τώρα και την πολύ ενδιαφέρουσα, πρωτότυπη μελέτη του «Ελληνες αρχιτέκτονες στην οθωμανική αυτοκρατορία (19ος-20ος αιώνας)». Η μελέτη παρουσιάστηκε χτες από τον «Ολκό», με ομιλητή τον συγγραφέα της.

Η εικονογραφημένη (με φωτογραφίες, αρχιτεκτονικά σχέδια, μακέτες, γκραβούρες κλπ., χαρακτηριστικών δημόσιων και ιδιωτικών αρχιτεκτονημάτων) μελέτη είναι «καρπός» δεκατριάχρονης, περίπου, προσφυγής του Β. Κολώνα σε δημόσια και ιδιωτικά αρχεία, σε κτηματολόγια, και επιτόπιας έρευνας και φωτογράφισης σωζόμενων κτιρίων αυτής της περιόδου. Η έρευνά του, καταγράφοντας ονομαστικά πολλούς αρχιτέκτονες, αφορά σε δημόσια και ιδιωτικά κτίρια σε τρία μεγάλα αστικά κέντρα του Ελληνισμού: Κωνσταντινούπολη (σώζονται πολλά στοιχεία λόγω και ύπαρξης κτηματολογίου), Σμύρνη (ελάχιστα στοιχεία διασώζονται λόγω της καταστροφής της) και Θεσσαλονίκη (η πυρκαγιά κατέστρεψε πολλά κτίρια και τεκμήρια). Επρόκειτο για δημιουργήματα Μικρασιατών, κυρίως, Ελλήνων αρχιτεκτόνων, και λιγοστών Ελλαδιτών, δημιουργήματα που αισθητικά παρουσιάζουν κοινά στοιχεία με το αισθητικό αρχιτεκτονικό τρίπτυχο που συναντάται στη Θεσσαλονίκη: κλασικιστικά κτίρια για τους Ελληνες, τουρκομπαρόκ για τους Μουσουλμάνους, εκλεκτικισμός με τύπου σαλέ κτίρια για τους Εβραίους. Αρχιτεκτονικές αισθητικές στις οποίες οι Ελληνες αρχιτέκτονες κινούνται άνετα και με σπουδαία αποτελέσματα κυριαρχώντας στις αναθέσεις έργων, έναντι αρχιτεκτόνων άλλων εθνικοτήτων, κατά τον 19ο και αρχές του 20ού αιώνα, ανταποκρινόμενοι στο στόχο του οθωμανικού καθεστώτος για εκδυτικοποιημένη οικονομική ανάπτυξή του.