Πρώτη στάση Επταχώρι. Με προσέγγιση, από τη διαδρομή Γρεβενά - Σαμαρίνα. Λίγο πριν τη Σαμαρίνα, φεύγουμε δεξιά στον δασικό για μια πρώτη προσέγγιση στις οχυρωματικές θέσεις της Σκούρτζας. Σούρουπο κι απέναντι ΒΔ ο Γράμμος σ' όλο του το μεγαλείο. Δυτικά, νοτιοδυτικά ο Σμόλικας. Γραμμή για τον αυχένα της Φούρκας. Οι δασικοί δρόμοι είναι πλέον καλοσυντηρημένοι και με σήμανση. Βρίσκουμε εύκολα τη διαδρομή για Ζούζουλη. Διαβάζουμε: «Στις 12 του Ιούλη, όλη τη μέρα και νύχτα τα τμήματά μας αναμετριούνται με τους φασίστες στις θέσεις Γιώτσα - Κακάβα και Λευκάδια της περιοχής Επταχωρίου, κοντά στη Ζούζουλη (...) 13 του Ιούλη. Δεν μπορεί να υπάρχει πένα για να περιγράψει τη σκληρότητα των μαχών που διεξάγουν τα τμήματά μας από χτες και σήμερα στον τομέα Γιώτσα - Λευκάδια. Μια τιτανομαχία διεξάγεται χωρίς στιγμή ανάπαυλας (...) Ο τόπος καίγεται (...) Τέτοια πανωλεθρία πάθανε οι μοναρχοφασίστες που το 528ο τάγμα τους στασίασε όταν πήρε εντολή να ριχτεί στο σφαγείο (...) Με προσταγή των Αμερικανών ρίχνουν εμπρηστικές βόμβες Ναπάλμ που λαμπάδιασαν τον τόπο» (από το ημερολόγιο του Θ. Ανάγνου - «Σύγχρονη Εποχή»).

Από τη διαδρομή της Κοτύλης. Ανεβαίνοντας μικρή παράκαμψη αριστερά στο χωματόδρομο προς παλιά Κοτύλη. Ερείπια. Από πάνω ο γκρεμός του Χάρου. Θυμόμαστε: «Τις νύχτες έσκουζαν τα χώματα απ' το αίμα». Επιστροφή στην άσφαλτο και πιο πάνω στη διασταύρωση για Νέα Κοτύλη, πάλι αριστερά στο χώμα. Λίγα λουλούδια στο μνημείο στο Χάρο. Γραμμή για τον Πύργο. Από κει βλέπεις όλον τον ανατολικό Γράμμο, με τις Αρένες να δεσπόζουν. «Μάθημα» στη διάταξη των οχυρωματικών θέσεων. Νεστόριο, με πολύτιμο βοηθό τον Μιχάλη Νταούτη. Από τη βόρεια έξοδο του χωριού γραμμή για την Αμμούδα. Οταν ο καλοστρωμένος χωματόδρομος κάνει διχάλα μπαίνουμε δεξιά στην πρώτη φαρδιά αλλά δύσκολη χωμάτινη. Από δω και πέρα μόνο με τετρακίνηση. Και προϋπόθεση να μην έχει βρέξει, πράγμα σπάνιο. «Σε μια ώρα αν δεν έχετε βγει έξω, κλειστήκατε μέσα για όλη τη νύχτα», μας προειδοποιεί ένας δασεργάτης. Πλάνα για τον «902» από την κορφή, ο Δήμος βουρκωμένος τραβάει τα βήματα μέσα στο οχυρό. Εδώ πολέμησε ο πατέρας του, με τη μονάδα που ήρθε από τον Εβρο. Παίρνουμε μαζί ένα μεγάλο κομμάτι από βλήμα. Γρήγορα κάτω. Η αντάρα πυκνώνει.

Νεστόριο - Πεύκος και κάτω από τον Ανθρωπάκο δεξιά στο τρίστρατο, στο δεξί μας χέρι υψώνεται το άπαρτο Τσάρνο, στα ερείπια Λιανοτοπίου αριστερά με κατεύθυνση τη νότια πλευρά του Φλάμπουρου, πριν αρχίσουμε να βλέπουμε καθαρά τις κεντρικές κορφές του Γράμμου, στο αριστερό μας χέρι στη ρεματιά η σπηλιά του Νοσοκομείου. Σε λίγο αρχίζουν τα αλπικά λιβάδια και μπροστά χαμηλά η Γράμμουστα. Ανάμεσα Φαρμάκι και Περήφανο, η άγρια Κιάφα, το πέρασμα προς το Νότο.

Λιανοτόπι - Πευκόφυτο - Χρυσή, δημοσιά Καστοριάς- Ιωαννίνων. Γρήγορη χωμάτινη διαδρομή μέχρι το Πευκόφυτο. Στην αρχή έχεις δεξιά σου τον όγκο του Σούφλικα, πορεία μέσα σε πυκνό δάσος. Κάποια στιγμή καταλαβαίνεις ότι τα νερά κυλάνε «ανάποδα». Εχεις ήδη περάσει από το Βορρά στο Νότο. Τώρα μαζεύει νερά ο Σαραντάπορος. Στο δεξί σου χέρι ορθώνονται οι Αρένες. Αν είχες στρίψει δεξιά μερικά χιλιόμετρα πριν θα 'χες βγει στα Μουτσάλια, στη λίμνη.

Λυκόρραχη - Αετομηλίτσα, Πάτωμα, Πέτρα Μούκα. Τα δυο χωριά επικοινωνούν με άσφαλτο. Πρώτη στάση στο Κεφαλοχώρι (νέα Λυκόρραχη), από το ανταρτομονοπάτι, στην άκρη του χωριού, στο μνημείο του ΔΣΕ. Ψάχνουμε τον Νίκο Νούτσιο, ή τον Τάκη τον Σδούγο. Πολύτιμοι για να μπεις στο Πάτωμα, απαραίτητοι για να προσεγγίσεις το χώρο του Αρχηγείου του ΔΣΕ στην Πέτρα Μούκα.

Πυρσόγιαννη, Βούρμπιανη, Πληκάτι. Καθαρή διαδρομή. Στο τέλος αφού βγεις σε χώμα έξω από το Πληκάτι νιώθεις απάνω σου να κρέμεται όλος ο όγκος του κεντρικού Γράμμου. Πριν από τη Βούρμπιανη με καλή τετρακίνηση τραβάς αριστερά και βγαίνεις πάνω στον αυχένα Γκόλιο - Κάμενικ. Στο καφενείο στους Χιονάδες θα μάθεις για το πέρασμα της Μπάτρας.

Γραμμή για Κόνιτσα. Στο δρόμο παράκαμψη δεξιά για Πύργο Στράτσανης. Οταν φτάσεις στις κεραίες έχεις γύρω σου όλο το μέτωπο. Στο βορρά το Κάμενικ. Ακριβώς πίσω, στο Νότο, ο Κλέφτης του Σμόλικα. Από δω πάνω καταλαβαίνεις τι σημαίνει στρατηγική θέση.

Τέλος. Αν κι αυτές οι διαδρομές δεν έχουν τέλος, ειδικά αν κουβαλάς μαζί και τα βιβλία...