Εχουν περάσει πάνω από εκατό χρόνια από την ίδρυση, το 1899, του «Συλλόγου Προς Διάδοσιν των Ωφελίμων Βιβλίων» (ΣΩΒ), που στόχο είχε τη μόρφωση του λαού. Πρώτος πρόεδρός του ο Δημήτρης Βικέλας και πρώτος γραμματέας του ο Γεώργιος Δροσίνης.

Τον Απρίλη του 1904, ο Σύλλογος οργάνωσε το πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο (μαζί με το «Σύλλογο Προς Διάδοσιν των Ελληνικών Γραμμάτων» και τον φιλολογικό σύλλογο «Παρνασσός»). Ανάμεσα στα θέματα του συνεδρίου - που συγκέντρωσε γύρω στους 1.000 συνέδρους απ' όλη την Ελλάδα - ήταν και η γυναικεία εκπαίδευση που την εποχή εκείνη βρισκόταν στα σπάργανα. Πήραν μέρος εκπαιδευτικοί, όχι μόνο από τα σχολεία του ελληνικού κράτους, αλλά και σχολεία του υπόδουλου και του απόδημου ελληνισμού. Θέματα που τους απασχόλησαν: Η στοιχειώδης και Μέση Εκπαίδευση, η μεταρρύθμιση του προγράμματος των παρθεναγωγείων, η τεχνική και επαγγελματική εκπαίδευση, η βελτίωση των διδακτικών βιβλίων.

Κοινή συνισταμένη των εισηγήσεων και των σχετικών πορισμάτων του συνεδρίου ήταν, μεταξύ άλλων, η καθολική εκπαίδευση με την «επέκταση της Υποχρεωτικής Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως και στα σχολεία θηλέων», όπως διαβάζουμε στην εμπεριστατωμένη μελέτη της Ελένης Δ. Μπελιά «Σύλλογος Προς Διάδοσιν των Ωφελίμων Βιβλίων - διαδρομή μιας εκατονταετίας 1899-1999».

Ανάμεσα στους εισηγητές για τη γυναικεία αγωγή και εκπαίδευση, εξέχουσες προσωπικότητες της εκπαίδευσης και του γυναικείου κινήματος - που βρισκόταν επίσης τότε στα σπάργανα: Η Καλλιρρόη Παρρέν, η Καλλιόπη Κεχαγιά, η Σεβαστή Καλλισπέρη, η Αικατερίνη Λασκαρίδου, η Ελένη Μπουκουβάλα, η Ελένη Χρήστου. Στο συνέδριο τέθηκαν και ειδικότερα θέματα όπως η σημασία της Προσχολικής Αγωγής, ο ρόλος του νηπιαγωγείου, η δημιουργία παιδαγωγικών σπουδών στο Πανεπιστήμιο και η δημιουργία νέων εδρών όπως της Νεοελληνικής Φιλολογίας και τέλος η εκπαίδευση ατόμων με ειδικές ανάγκες.

Ποια ήταν η συμβολή του συνεδρίου στα ελληνικά εκπαιδευτικά πράγματα; Την απάντηση τη δίνει η ίδια η ερευνήτρια, η Ελένη Μπελιά, που επισημαίνει: «Το συνέδριο συμμετέχει ουσιαστικά στις ζυμώσεις της εποχής που διαμορφώνουν το περιεχόμενο προτάσεων για βελτιώσεις και αλλαγές για τα εκπαιδευτικά πράγματα και ο προβληματισμός του παρέχει υλικό για μελλοντικούς σχεδιασμούς μεταβολών στην εκπαίδευση....

... Από το 1910 στο επίκεντρο των ζυμώσεων και των πρωτοβουλιών για τα εκπαιδευτικά πράγματα βρίσκεται ο εκπαιδευτικός όμιλος, τις απόψεις του οποίου έχουν γονιμοποιήσει πολλές από τις προτάσεις του εκπαιδευτικού συνεδρίου».

Η Μικρασιατική Καταστροφή, με την εισροή στην Ελλάδα 1.500.000 προσφύγων - που τότε είχε μόνο πέντε εκατομμύρια κατοίκους - δημιούργησε τεράστιες κοινωνικές ανακατατάξεις και μετασχηματισμούς. Παράλληλα όμως δημιούργησε και τις προϋποθέσεις για την ανάπτυξη του ελληνικού γυναικείου κινήματος: Γράφει σχετικά η Ελένη Μπελιά στο βιβλίο της «Σύλλογος προς διάδοσιν των ωφελίμων βιβλίων»:

«Στην ελληνική πραγματικότητα η Μικρασιατική Καταστροφή με όσα κοινωνικά προβλήματα είχε προκαλέσει η συσσώρευση των προσφύγων, κυρίως στα αστικά κέντρα, είχε φέρει επιτακτικά στο προσκήνιο ζητήματα όπως η προστασία της μητρότητας και της παιδικής ηλικίας, η γυναικεία απασχόληση και εκπαίδευση. Συγχρόνως η ραγδαία αύξηση της γυναικείας συμμετοχής στην εκπαίδευση και τη μισθωτή εργασία είχε αρχίσει να αναδεικνύει την κοινωνική δράση της γυναίκας, το ρόλο της ως παράγοντος αγωγής, τα δικαιώματά της ως ισοτίμου μέλους στην κοινωνία.

Προς την κατεύθυνση αυτή δραστηριοποιήθηκε το γυναικείο κίνημα με ουσιαστικές κοινωνικές παρεμβάσεις».

Ενα από τα ζητήματα που διεκδικούν οι γυναίκες είναι το δικαίωμα στη μόρφωση. Οχι μόνο γιατί αυτή ήταν ένα μέσο για τη χειραφέτησή τους, αλλά για να ανταποκριθούν στους ποικίλους κοινωνικούς ρόλους που εκαλούντο να παίξουν σαν εργαζόμενες και μητέρες.

Το 1924 ο «Σύλλογος Προς Διάδοσιν των Ωφελίμων Βιβλίων», εγκαινιάζει σειρά ομιλιών ειδικά για γυναίκες, που προσελκύουν πυκνότατο ακροατήριο. Την πρωτοβουλία για την οργάνωσή τους, σε συνεργασία με τον Ελληνικό Ερυθρό Σταυρό ανέλαβε η Ζωή Φράγκου, που είχε σπουδάσει παιδαγωγική στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης. Οι σειρές αυτές των ομιλιών εκάλυψαν το διάστημα 1924-1937 με διακοπή το 1927. Στο διάστημα αυτό αναπτύχθηκαν σε ομιλίες 112 θέματα. Από το 1933 οι ομιλίες απευθύνονται προς τις νέες μητέρες και προς τις νέες που είναι εν δυνάμει μέλλουσες μητέρες (σ.σ. ένας πρόγονος της «Σχολής Γονέων» που ίδρυσε πρώτη η Μαρία Χουρδάκη).

Το 1937 ο Σύλλογος ιδρύει το Κέντρο Γυναικείας Μορφώσεως. Μεγάλη και εδώ η ανταπόκριση του κοινού σε αριθμό και επίπεδο ακροατηρίου.

Τότε δημιουργήθηκε από τη Ζωή Φράγκου ένα επιτελείο κυρίως από γυναίκες προερχόμενες από τον εκπαιδευτικό κλάδο και τον κλάδο των κοινωνικών επιστημών, πολλές από τις οποίες είχαν δραστηριοποιηθεί στο γυναικείο κίνημα.

Ανάμεσά τους, η Ελμίνα Παντελάκη, απόφοιτος Σορβόννης και η Αγνή Στουδίτου, διδάκτωρ Νομικής. Ιδιαίτερα η Παντελάκη, δραστήριο μέλος του Εθνικού Συμβουλίου των Ελληνίδων και του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας, έφερε μαζί με τη Ζωή Φράγκου, όλο το βάρος της οργάνωσης των ομιλιών του Συλλόγου.

Βέβαια και άλλες γυναικείες οργανώσεις είχε απασχολήσει το ζήτημα της μόρφωσης των γυναικών. Για παράδειγμα, το Λύκειο Ελληνίδων. Η Αύρα Θεοδωροπούλου είχε ιδρύσει το 1911 το Κυριακό Σχολείο Εργατριών που από το 1920 λειτουργούσε υπό την εποπτεία του Συνδέσμου για τα Δικαιώματα της Γυναίκας. Το Εθνικό Συμβούλιο Ελληνίδων, η ΧΕΝ είχαν επίσης οργανώσει επιμορφωτικά προγράμματα. Ο Σύνδεσμος για τα Δικαιώματα ίδρυσε το 1921 την «Ανωτέρα Γυναικεία Σχολή» και το 1925 την «Εσπερινή Εμπορική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων». Στην πρώτη, που λειτούργησε μέχρι το 1923, εδίδαξαν, ανάμεσα σε άλλους, ο Δημήτρης Γληνός, ο Ζαχ. Παπαντωνίου, ο Αλέξανδρος Σβώλος, ο Κώστας Σωτηρίου, ο Κώστας Τριανταφυλλόπουλος. Η Εσπερινή Εμπορική Σχολή Γυναικών Υπαλλήλων ιδρύθηκε με την έμπνευση της Μαρίας Σβώλου.

Το Κέντρο των δραστηριοτήτων του ΣΩΒ και των άλλων συλλόγων είναι κυρίως η Αθήνα. Ανάλογες όμως προσπάθειες γίνονται και στην ελληνική περιφέρεια, όπως είναι η Ζάκυνθος, που δίνει στην εποχή του μεσοπολέμου, έντονο «παρών» στον τομέα της πνευματικής δημιουργίας. Ετσι το ζακυνθινό περιοδικό «Εύα Νικήτρια» λειτούργησε σαν μέσο για την αφύπνιση της γυναίκας και τη μόρφωσή της. Θα υπηρετήσει μάλιστα κοινούς στόχους με τον ΣΩΒ (Σύλλογο προς διάδοσιν ωφελίμων βιβλίων) - τη λαϊκή μόρφωση και επιμόρφωση. Στην ενδιαφέρουσα μελέτη της Μαριέττας Μινώτου-Παπαδημητρίου με τίτλο: «Η μόρφωση της Ελληνίδας στον Μεσοπόλεμο: Οι συγκλίνοντες στόχοι του ΣΩΒ και του ζακυνθινού περιοδικού "Εύα Νικήτρια"» (1921-1923), διαβάζουμε:

«Η "Εύα Νικήτρια", όργανο του παραρτήματος του Λυκείου Ελληνίδων, όπως αναγράφεται στην προμετωπίδα των φύλλων της, έκανε την πρώτη της εμφάνιση στις 15-1-1921 και συνέχισε να εκδίδεται μέχρι τον Ιούλιο του 1923. Διευθύντριά της ήταν η νεαρότατη Μαριέττα Γιαννοπούλου, που τη διέκρινε ευρύτατη παιδεία, μαχητικότητα και τόλμη, όπως άλλωστε δηλώνει και ο τίτλος που επέλεξε για το περιοδικό. Είναι η πρώτη Ζακυνθινιά εκδότρια που πρωταγωνίστησε στο δημοσιογραφικό στίβο και ένθερμη υποστηρίκτρια των ιδεών που σχετίζονται με τη μόρφωση και την εξύψωση της γυναίκας».

Οπως και ο ΣΩΒ, που φιλοδοξία του ήταν να δημιουργήσει ένα είδος λαϊκού Πανεπιστημίου, το ζακυνθινό περιοδικό στηρίζεται από διακεκριμένους λόγιους και ιστοριοδίφες καθώς και γνωστές προοδευτικές γυναίκες (π.χ. Σπυρίδων Δεβιαζής, Ανδρέας Βιαγκίνης, Αγγελική Χατζημιχάλη) που είναι συνεργάτες του.

«Ο ΣΩΒ, σημειώνει η μελετήτρια, με τις εκλαϊκευτικές εκδόσεις του και τα ευρύτατου φάσματος οργανωμένα μαθήματα, καλλιεργεί πνευματικά, διαμορφώνει ηθικά και προετοιμάζει για την ένταξη στον εργασιακό χώρο την Ελληνίδα του Μεσοπολέμου... Μελετώντας το θεματολόγιο των εκδόσεων του ΣΩΒ και των δημοσιευμάτων της "Εύας Νικήτριας", διαπιστώνουμε ότι και οι δυο αυτοί πνευματικοί φορείς επιδιώκουν να αρθρώσουν στέρεα τον τοπικό και εθνικό κορμό, με την προσέγγιση στη μυθολογία, στην ιστορία, στον πολιτισμό, στη λογοτεχνία και στην παράδοση...».

Τον τοπικό λαϊκό πολιτισμό της Ζακύνθου σε όλες του τις εκφράσεις, προβάλλει σε κάθε τεύχος της "Εύας Νικήτριας", η Μαριέττα Γιαννοπούλου και οι δυο φορείς προβάλλουν επίσης παράλληλα την πνευματική παραγωγή της Ευρώπης με στόχο να αποκομίσουν από αυτή, χωρίς μιμητισμούς, χρήσιμα στοιχεία που μπορεί να αφομοιωθούν.

Η ανάγκη για γνωριμία του λαού μας και ιδιαίτερα των γυναικών με την παράδοσή του και τα πνευματικά δημιουργήματα, προβάλλει δυστυχώς και σήμερα επιτακτική με δεδομένα την πλύση εγκεφάλου από τα ΜΜΕ και την εισβολή των πνευματικών υποπροϊόντων από άκρου σε άκρο της Ελλάδας.

Η πολιτιστική μας παράδοση κινδυνεύει να αφανιστεί. Ας θυμηθούμε ότι οι μητέρες είναι οι πρώτοι παιδαγωγοί της νέας γενιάς και όχι η τηλεόραση - ή τουλάχιστον έτσι θα πρέπει να ευχόμαστε...