Στο σημείο αυτό, αξίζει να προσεχτεί η τοποθέτηση του Λ. Μάρτενς:

"Ο Τρότσκι βεβαιώνει ότι υπάρχει σύγκρουση ανάμεσα στη "σταλινική" εξουσία και στην κρατική διοίκηση, την οποία και υποστηρίζει. Στην πραγματικότητα, η αντίθεση ανάμεσα στην εξουσία και τη διοίκηση, που αναφέρει, είναι αντίθεση ανάμεσα στο μπολσεβίκικο κόμμα και στην κρατική γραφειοκρατία. Οπως όλοι οι αντικομμουνιστές του κόσμου, ο Τρότσκι υπονοεί το Κομμουνιστικό Κόμμα κάτω από την ατιμωτική ετικέτα "γραφειοκρατία". Ομως, ο πραγματικός κίνδυνος γραφειοκρατικοποίησης του καθεστώτος βρίσκεται στις φατρίες της διοίκησης, που καμιά σχέση δεν έχουν με το κομμουνιστικό ιδεώδες, που επιζητούν να απαλλαγούν από τον "ασφυκτικό" ιδεολογικό και πολιτικό έλεγχο του κόμματος για να τοποθετηθούν πάνω από την κοινωνία και να αποκτήσουν κάθε είδους προνόμια και πλεονεκτήματα. Ο πολιτικός έλεγχος του κόμματος στην πολιτική και στρατιωτική διοίκηση έχει ως κύριο σκοπό την καταπολέμηση αυτών των τάσεων γραφειοκρατικού εκφυλισμού. Οταν ο Τρότσκι δηλώνει ρητά πως για να εξασφαλιστεί η καλή διοίκηση της χώρας, απαιτείται η απαλλαγή από τον έλεγχο του κόμματος, γίνεται το φερέφωνο των χειρότερων γραφειοκρατικών τάσεων μέσα στους κόλπους του μηχανισμού.

Πιο γενικά, ο Τρότσκι παίρνει τη θέση του υπερασπιστή του "επαγγελματισμού" των στελεχών στους τομείς του στρατού, της τεχνικής, της επιστήμης και του πολιτισμού, με λίγα λόγια, όλων των τεχνοκρατών που τείνουν να απαλλαγούν από τον κομματικό έλεγχο, που θα ήθελαν να "εκδιώξουν το κόμμα από όλους τους τομείς της ζωής", σύμφωνα με τη συμβουλή του Τρότσκι...

Στα πλαίσια της ταξικής πάλης που διαπέρασε το κόμμα και το κράτος τις δεκαετίες του '30 και του '40, η οροθετική γραμμή ήταν ανάμεσα στις δυνάμεις που υπερασπίζονταν τη λενινιστική πολιτική του Στάλιν και στις δυνάμεις που ενθάρρυναν την τεχνοκρατία, τη γραφειοκρατία και τη στρατοκρατία. Οι τελευταίες αυτές δυνάμεις θα πάρουν την ηγεμονία στην ηγεσία του κόμματος, όταν θα γίνει το πραξικόπημα του Χρουστσιόφ" (σελ. 300 - 301).

Σημειώνουμε ακόμα τη μικροαστική αντίληψη του Τρότσκι, που εκφραζόταν με φιλελευθερισμό στα οργανωτικά ζητήματα: Απόρριψη της ιεραρχίας και τα διάφορα επίπεδα ευθύνης, καθώς και της πειθαρχίας.

Μια κριτική και διερευνητική μελέτη του εν λόγω βιβλίου φέρνει στη σκέψη μας πόσο "νέες" είναι οι θεωρίες, που επικράτησαν και ως πολιτικές στην περίοδο της περεστρόικα - το όχημα της αντεπανάστασης. Ορισμένες απ' αυτές:

• Το άνοιγμα προς τις σχέσεις ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής, που προωθήθηκε με το θεωρητικό σχήμα "σοσιαλιστική οικονομία της αγοράς". Στην κατεύθυνση αυτή, κινήθηκε ο Τίτο, που επαναφέρει την ελεύθερη αγοραπωλησία της γης και την ελεύθερη πρόσληψη εργατών γης, το 1953, ισχυριζόμενος την ύπαρξη εκτεταμένης φεουδαρχικής βάσης της Γιουγκοσλαβίας.Είναι η παλιά θεωρία του Μπουχάριν για το "σοσιαλιστικό ανθρωπισμό", στο όνομα του οποίου επέκτεινε την "ελευθερία της μέγιστης δυνατής ανάπτυξης του μέγιστου δυνατού αριθμού ανθρώπων" και στα παλιά και νέα αστικά στοιχεία.

Να σημειώσουμε ακόμα τη στήριξη, που είχε, τόσο ο Τίτο, όσο και ο Γκορμπατσόφ από τις ΗΠΑ γι' αυτές τις "εκσυγχρονιστικές" τους θέσεις.

• Επιγραμματικά, θα μπορούσαμε να αναφέρουμε τη θέση για "ανάπτυξη της σοσιαλιστικής δημοκρατίας μέσω του πολυκομματισμού" και να την αντιπαραβάλουμε με τη στήριξη από τον Μπουχάριν της θέσης για δημιουργία κόμματος διανοουμένων.
• Αξιοπρόσεκτο θεωρούμε - και άξιο σύγκρισης με την εξωτερική πολιτική της περεστρόικα περί μονομερών πρωτοβουλιών αφοπλισμού και "Ευρώπης - Κοινού σπιτιού των λαών" - το στοιχείο που δίνει ο Μάρτενς - πηγή Τοκάγεφ - για τις συζητήσεις της ΕΣΣΔ με τον Γερμανό καθηγητή Τανκ, ειδικό σε θέματα αεροναυπηγικής:

"Ο Τανκ ήταν έτοιμος να ασχοληθεί με τη μελέτη ενός αεριωθούμενου μαχητικού αεροπλάνου. Συζήτησα την υπόθεση με μερικούς ανθρώπους - κλειδιά. Συμφωνήσαμε στην άποψη ότι ήταν σφάλμα να πιστεύει κανείς πως οι μηχανικοί της σοβιετικής αεροναυτικής δεν μπορούσαν να σχεδιάσουν ένα αεριωθούμενο βομβαρδιστικό, αλλά πως δεν ήταν προς το συμφέρον της χώρας να το κάνουν. Κατά τη γνώμη μας, η ΕΣΣΔ δεν απειλούνταν πραγματικά από εξωτερικούς εχθρούς. Για το λόγο αυτό, οι δικές μας προσπάθειες έπρεπε να κατευθύνονται προς την αποδυνάμωση - και όχι την ενίσχυση - του σοβιετικού μονοπωλιακού ιμπεριαλισμού, ελπίζοντας ότι έτσι θα καταστεί δυνατή μια δημοκρατική επανάσταση" (σελ. 274).

Τέλος, ο συγγραφέας αναδεικνύει με ένα συσχετισμό ως προς τις επιδιώξεις τη χρουστσιοφική θέση για το αδύνατο της παλινόρθωσης του καπιταλισμού στην ΕΣΣΔ με την αντίστοιχη του Τρότσκι - σε αντίθεση με τις γενικότερες θέσεις του - σε μια συγκεκριμένη περίοδο.

Κλείνουμε αυτό το σημείωμα, που μόνο ερεθίσματα μπορεί να δώσει στο κίνητρο για τη μελέτη του βιβλίου "Μια άλλη ματιά στον Στάλιν", με μια κριτική άποψη του συγγραφέα για τον Στάλιν μετά τον πόλεμο:

"...Ο Στάλιν υποτιμάει φανερά τα εσωτερικά αίτια που γέννησαν τα οπορτουνιστικά ρεύματα, τα οποία, στη συνέχεια, με τη διείσδυση μυστικών πρακτόρων, συνδέθηκαν με τον έναν ή τον άλλο τρόπο με τον ιμπεριαλισμό. Ο Στάλιν δεν κατάλαβε ότι οι κίνδυνοι της γραφειοκρατίας, της τεχνοκρατίας, της επιδίωξης προνομίων υπήρχαν μόνιμα και σε μεγάλη κλίμακα και ότι γεννούσαν αναπόφευκτα σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις, για συμβιβασμό με τον ιμπεριαλισμό. Κατά συνέπεια, ο Στάλιν δεν έκρινε αναγκαίο να κινητοποιήσει το σύνολο των μελών του κόμματος για να καταπολεμηθούν οι οπορτουνιστικές γραμμές και να εξαλειφθούν οι νοσηρές τάσεις. Στη διάρκεια της πολιτικής και ιδεολογικής αυτής πάλης, όλα τα στελέχη και τα μέλη θα είχαν αναγκαστεί να διαπαιδαγωγηθούν και να αλλάξουν. Μετά το 1945, η πάλη κατά του οπορτουνισμού παρέμεινε περιορισμένη μέσα στα ηγετικά επίπεδα του κόμματος και δε χρησίμεψε στον επαναστατικό μετασχηματισμό του συνόλου του κόμματος" (σελ. 383).

Ελένη ΜΠΕΛΛΟΥ