Το αστικό κράτος στην εποχή του ιμπεριαλισμού

Το καπιταλιστικό κράτος είναι όργανο κυριαρχίας της αστικής τάξης, όργανο της δικτατορίας της. Στην εποχή του ιμπεριαλισμού, η δύναμη του αστικού κράτους συνενώνεται με τη δύναμη των μονοπωλίων (κρατικομονοπωλιακός καπιταλισμός) και επιβάλλει τα συμφέροντα του κεφαλαίου, με μια ακόμη μεγαλύτερη ανάμειξη στην οικονομία και σε όλη την κοινωνική ζωή από ό,τι στον προμονοπωλιακό καπιταλισμό. (10)

Στην Ελλάδα αυτή η διαδικασία, για ιστορικούς λόγους, έγινε αργότερα από τις ηγετικές καπιταλιστικές χώρες, πάνω σε μια πιο αδύνατη οικονομικά βάση και υπό καθεστώς εξάρτησης, σήμερα ωστόσο έχει ολοκληρωθεί. (11)

Τη συνένωση - συγχώνευση δεν πρέπει να την κατανοούμε με έναν απλουστευτικό τρόπο. Το κράτος διατηρεί μια σχετική αυτοτέλεια απέναντι στα ξεχωριστά μονοπώλια. Υπάρχουν περιπτώσεις όπου εκπροσωπώντας τα γενικά καπιταλιστικά συμφέροντα έρχεται σε αντίθεση με συγκεκριμένα μονοπώλια. Για παράδειγμα οι ΗΠΑ το 1995 απαγόρευσαν προγραμματισμένες επενδύσεις αμερικάνικων επιχειρήσεων στο Ιράν παρά την αντίδραση των συγκεκριμένων εταιριών. Στην Ελλάδα στην περίοδο των κυβερνήσεων της ΝΔ (Καραμανλής) 1975 - '76 - '77 έγιναν μια σειρά κρατικοποιήσεις συγκρότημα επιχειρήσεων Ανδρεάδη - Εμπορική Τράπεζα και 17 επιχειρήσεις υπό τον έλεγχό της - Ολυμπιακή, αστικές συγκοινωνίες (ΕΑΣ), ηλεκτρικός σιδηρόδρομος (ΗΣΑΠ), Εταιρία Υδρευσης Αποχέτευσης (ΕΥΔΑΠ),που συνάντησαν την αντίδραση ισχυρών κύκλων της άρχουσας τάξης. Η τότε ηγεσία του ΣΕΒ κατηγόρησε την κυβέρνηση για "σοσιαλμανία".

H σχετική αυτοτέλεια του κράτους από την τάξη, της οποίας είναι όργανο εξουσίας, ανταποκρίνεται στις ανάγκες της αστικής τάξης για αποτελεσματική άσκηση της εξουσίας της. Δημιουργείται μέσω του καταμερισμού εργασίας,με βάση τον οποίο την κρατική εξουσία καθοδηγεί όχι όλη η τάξη, αλλά ένα τμήμα της τάξης, η ανώτερη κρατική γραφειοκρατία και οι αστοί πολιτικοί. Αυτός ο καταμερισμός δίνει τη δυνατότητα στο τμήμα της τάξης που ασχολείται με την πολιτική να βλέπει από μια ευρύτερη σκοπιά τα συμφέροντα της αστικής τάξης και επομένως να γενικεύει αυτά τα συμφέροντα και να σχεδιάζει στρατηγική για την εξυπηρέτησή τους. Στη λειτουργία του αυτή μπορεί να έρθει σε αντίθεση με τμήματα της ολιγαρχίας. Αυτό δεν είναι φαινόμενο της εποχής μας. Ηδη ο Κ. Μαρξ το εντοπίζει σαν δυνατότητα και πραγματικότητα από τον προηγούμενο αιώνα. (12) Βρίσκεται μέσα στη φύση της πολιτικής.

Στον κρατικομονοπωλιακό καπιταλισμό, ωστόσο, εξαιτίας της σύμφυσης που προαναφέρθηκε, τα όρια ανάμεσα στο τμήμα της αστικής τάξης που ασχολείται με την πολιτική και στις μονοπωλιακές "κορυφές" - ιδιοκτήτες ή μάνατζερς - γίνονται όλο και πιο δυσδιάκριτα. Για παράδειγμα, έχουμε συνεχή μετακίνηση διευθυντικών στελεχών ιδιωτικών επιχειρήσεων σε ανώτερες κρατικές θέσεις, κρατικές επιχειρήσεις, σύμβουλοι κλπ. - και αντίστροφα. Τα λεγόμενα "διαπλεκόμενα" συμφέροντα είναι μια πλευρά, μια έκφραση της σύμφυσης. Επιφανή μέλη της διεθνούς ολιγαρχίας σε κοινές συσκέψεις με τους πολιτικούς, μέσα από διάφορες "λέσχες" (γνωστή η Μπίλντεμπεργκ) εκπονούν στρατηγικές του διεθνούς κεφαλαίου. Ενα γνωστό παράδειγμα από την ιστορία είναι ότι η άνοδος του Χίτλερ στην Καγκελαρία της Γερμανίας (30/1/1933) αποφασίστηκε σε κοινή σύσκεψη του Χίτλερ με εκπροσώπους των κορυφαίων γερμανικών μονοπωλίων, στις 4/1/1933.

Θεμελιακό στοιχείο της κρατικής λειτουργίας στο ιμπεριαλιστικό στάδιο είναι ο αντικομμουνισμός. Οι κρατικοί μηχανισμοί πάντα είναι έτοιμοι με μυστικά σχέδια να αντιμετωπίσουν τον "εσωτερικό εχθρό", τα ΚΚ. Οι αποκαλύψεις για τα πιο πολυδιαφημισμένα "κράτη δικαίου" της Δ. Ευρώπης, για να μην αναφέρουμε τις ΗΠΑ όπου τα πράγματα είναι προφανή, είναι μόνο η κορυφή του παγόβουνου. Εχουμε τα παραδείγματα του σχεδίου "Κόκκινη Προβιά" στην Ελλάδα, "Ξίφος" ("Γκλάντιο") στην Ιταλία, τις μυστικές αποθήκες όπλων για δράση ενάντια στον "εσωτερικό εχθρό" στο Βέλγιο, την Αυστρία ("Ρ", 23/1/1996), την υπόθεση της Νορβηγίας ("Ρ", 21/7/96) κ. ά. Το κράτος επίσης δρα αντικομμουνιστικά αξιοποιώντας τους ιδεολογικούς μηχανισμούς του και όχι μόνο (π.χ. υπόθεση Οργουελ και άλλων "αριστερών", σύνδεσή τους με ειδικό κλιμάκιο των μυστικών υπηρεσιών της Βρετανίας που είχε σαν αποστολή την αξιοποίηση "προοδευτικών" διανοουμένων). Εκπαιδευτικό σύστημα, εκκλησία, ταινίες, σίριαλς, βιβλία, παρεμβάσεις στα ΜΜΕ από πλήθος διανοουμένων που πληρώνονται με τον ένα ή άλλο τρόπο από τον κρατικό κορβανά είναι μερικά από τα κανάλια του αντικομμουνισμού με εκλεπτυσμένη ή χοντροκομμένη παρέμβαση, ανάλογα με τις συνθήκες. Μια αιχμή της αντικομμουνιστικής προπαγάνδας είναι τα πρώην σοσιαλιστικά καθεστώτα. Η φύση, η προσφορά, οι αιτίες ανατροπής τους. Αλλη αιχμή η ιστορία του κινήματός μας (αποτίμηση γεγονότων και προσώπων, Ζαχαριάδης, Βελουχιώτης, Πλουμπίδης κ. ά). Η αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης συνοδεύτηκε από έντονη προσπάθεια απόκρυψης του ηγετικού ρόλου του ΚΚΕ, διαστρέβλωσης και ευνουχισμού των στόχων της και ενσωμάτωσης των αγωνιστών της.

Κρατικοί μηχανισμοί, τα άλλα κόμματα με ιδιαίτερο τρόπο και τα ΜΜΕ συντονίζονται όσον αφορά την επιχειρηματολογία στην αντικομμουνιστική επίθεση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο τρόπος - "καρμπόν" που αντιμετώπισαν το 15ο συνέδριο. Ο ΣΥΝ παίζει έναν ιδιαίτερο ρόλο επεξεργαστή αντικομμουνιστικών ιδεών από τα "αριστερά", τις οποίες υιοθετούν και ακολουθούν και οι άλλοι.

Ωστόσο, τίθεται ένα ερώτημα: Γιατί οι εκμεταλλευόμενοι δεν κατανοούν τον ταξικό χαρακτήρα του αστικού κράτους, παρ' όλο που και στη χώρα μας τα στοιχεία είναι αρκετά;

• Από την ίδια τη λειτουργία της καπιταλιστικής οικονομίας, από την οικονομική βάση, δημιουργούνται αυταπάτες για ελευθερία και ισότητα, μια ψεύτικη συνείδηση που διαμορφώνεται αυθόρμητα και δεν ανταποκρίνεται στις εκμεταλλευτικές σχέσεις. Πρόκειται για τον ισχυρότερο αρνητικό παράγοντα για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης από την αστική ιδεολογία και πολιτική.
• Η λειτουργία της ενσωμάτωσης των καταπιεζομένων μαζών μέσα από μηχανισμούς διαμόρφωσης της συνείδησης, που διαθέτει η κυρίαρχη τάξη, παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στην απόκρυψη της φύσης και του πραγματικού ρόλου του κράτους. Η αποτελεσματικότητα αυτών των μηχανισμών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην αυθόρμητη ψεύτικη συνείδηση. Αν η εκμετάλλευση πρόβαλλε καθαρά στην κοινωνική επιφάνεια, όσο ισχυροί και αν ήταν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί, δε θα μπορούσαν να επιδρούν στο βαθμό που το κάνουν σήμερα.

Το σχολείο, τα Μαζικά Μέσα Ενημέρωσης και η Εκκλησία, που στην Ελλάδα είναι στενά δεμένη με το κράτος (το Σύνταγμα αναγνωρίζει επικρατούσα θρησκεία στο ελληνικό κράτος) (13) είναι τρεις ισχυρότατοι μηχανισμοί ιδεολογικής χειραγώγησης του λαού. Πρόκειται για σημαντικά κανάλια από τα οποία διοχετεύεται στους εργαζόμενους το συμφέρον της άρχουσας τάξης ως γενικό, "πανεθνικό" συμφέρον, με φρουρό το κράτος.

• Το κράτος, παράλληλα με την κατασταλτική λειτουργία, εκπληρώνει οργανωτικές λειτουργίες, οι οποίες είναι απαραίτητες για την κοινωνία (π.χ. δημόσια έργα υποδομών, παιδεία, υγεία, πρόνοια κλπ.), έστω και αν πολλά από αυτά τα αναλαμβάνει κάτω από την πίεση των αγώνων των εργαζομένων. Εδώ βρίσκεται μια αντικειμενική αιτία για τις ψευδαισθήσεις που έχουν πολλοί εργαζόμενοι ότι το αστικό κράτος είναι εκπρόσωπος του γενικού συμφέροντος. Ολοι έχουμε ακούσει εργαζόμενους που, όταν δεν ικανοποιούνται άμεσα αιτήματά τους, λένε "μα στην Ελλάδα δεν υπάρχει κράτος" και άλλα ανάλογα.

Πάντα το αστικό κράτος είχε τέτοιες δραστηριότητες. Από την αυγή του καπιταλισμού, και μάλιστα από την περίοδο της πρωταρχικής συσσώρευσης, όπως την εκθέτει ο Μαρξ για την Αγγλία, στο Κεφάλαιο, το κράτος εκπλήρωνε γενικά κοινωνικά καθήκοντα και υπηρεσίες "πρόνοιας" πέρα από την παρέμβαση στην οικονομία, πρώτα απ' όλα στην αγορά της εργατικής δύναμης, (π.χ. καθορισμός ανώτατου ορίου στο μεροκάματο πάνω από 400 χρόνια - ως το 1813 - για να γίνει η συσσώρευση και οργάνωση ενός γιγαντιαίων διαστάσεων και διεθνούς κλίμακας δουλεμπορίου. Αλλες κρατικές μεθόδους για την πρωταρχική συσσώρευση: αποικιακό σύστημα, σύστημα δημόσιων χρεών, φορολογικό και προστατευτικό σύστημα). Το έκανε βέβαια σε ένα πολύ χαμηλότερο επίπεδο και πάντα προς το συμφέρον των καπιταλιστών για τη διατήρηση της απαραίτητης εργατικής δύναμης. Στην Αγγλία, που πρώτα αναπτύχθηκε ο καπιταλισμός, το κράτος δημιουργούσε υποδομές, νομοθετούσε για τη συμπλήρωση του μεροκάματου από το ταμείο για τους φτωχούς της ενορίας ως που να φτάνει ένα επίπεδο για μια απλή φυτοζωή του εργάτη, για την "εκπαίδευση" εργαζομένων παιδιών, τοποθετούσε επιθεωρητές εργασίας και δημόσιας υγείας, έφτιαχνε "σπίτια δουλιάς" και δημόσια έργα για την αντιμετώπιση της ανεργίας, την αποφυγή της φυσικής εξόντωσης της εργατικής δύναμης από την πείνα και την παρεμπόδιση της μετανάστευσης που θα προξενούσε προβλήματα για το κεφάλαιο στην αγορά εργατικής δύναμης κ. ά. (14)

Εξαιτίας των τριών λόγων που εκθέσαμε η εργατική τάξη και οι φυσικοί σύμμαχοί της δεν μπορούν να αντιληφθούν αυτόματα την ουσία, το χαρακτήρα του αστικού κράτους. Χρειάζεται η ιδεολογικοπολιτική δουλιά του Κόμματος για την αποκάλυψη του ρόλου του αστικού κράτους, για την κατανόηση ότι δεν είναι "υπερταξικό", "ουδέτερος" ρυθμιστής των κοινωνικών αντιθέσεων, αλλά ότι έχει συγκεκριμένο ταξικό χαρακτήρα. Αλλά και παραπέρα να κατανοηθεί, τουλάχιστον από μια ισχυρή πρωτοπορία, ότι το αστικό κράτος δεν μπορεί να μεταρρυθμιστεί και να αλλάξει την ταξική του ουσία. Προκειμένου να οικοδομηθεί ο σοσιαλισμός χρειάζεται να ανατραπεί, να "τσακιστεί" και, στη θέση του, να οικοδομηθεί το νέο κράτος της δικτατορίας του προλεταριάτου.